باغ های ایرانی در گذر زمان

باغ های ایرانی جزو آثار غیرمنقول است که در یونسکو به ثبت جهانی خواهد رسید

ایران هر سال ۲ سهمیه ثبت میراث فرهنگی در یونسکو دارد که بر همین اساس در تیر سال ۱۳۹۰ یک میراث طبیعی و یک اثر غیرمنقول را در یونسکو به ثبت جهانی خواهد رساند. باغ‌های ایرانی همان اثر غیرمنقول است که قرار است درجریان نشست سال آینده این سازمان به ثبت جهانی برسد.

تهیه پرونده باغ‌های ایرانی حدود یک سال و نیم زمان برده است. در این پرونده، ۹ باغ از ۷ استان کشور معرفی شده‌اند که شامل ارم شیراز، عباس‌آباد بهشهر، فین کاشان، چهلستون اصفهان، شاهزاده ماهان کرمان، پاسارگاد، پهلوان‌پور یزد، دولت‌آباد یزد و اکبریه بیرجند می‌شود. پرونده ثبت جهانی باغ‌های ایرانی، مراحل کارشناسی در یونسکو را هم گذرانده است که قطعاً به عنوان سیزدهمین اثر میراث فرهنگی جهانی ایران ثبت می‌شود. به همین بهانه نگاهی به ویژگی‌ها و پیشینه باغ‌های ایرانی داریم.

هزاران سال قبل اولین محل‌های سکونت کم و بیش ثابت در جاهایی به‌وجود آمدند که انسان‌های کوچنده شروع به کشت گیاهان کردند و تا وقت برداشت محصول مجبور به توقف در محل بودند. بنابراین اولین کشاورزان برخلاف پیشینیان خود مجبور به پذیرفتن یکجانشینی شدند. در نتیجه کشاورزی و استقرار دائمی که مقدمه احداث باغ و بوستان شدند، تغییری عمده در نحوه زندگی بشر پدید آورد و به نوعی انقلاب عظیم در دوره نوسنگی (دوره پایانی عصر حجر) به وقوع پیوست.

● آب، خاک، درخت

پس از توسعه دهکده‌ها و روستاهای اولیه که ازلحاظ موقعیت جغرافیایی در بهترین زمین‌های قابل کشت قرار داشتند، دومین انقلاب متحول‌کننده فرهنگی یعنی پیدایش شهرها و در پی آن شکوفایی تمدن‌های بزرگ در حوالی رودهای پر آب باستانی و چشمه‌سارهای بزرگ به وقوع پیوست. به این ترتیب دسترسی به منابع آب از دیر باز تاکنون از مهم‌ترین عوامل موثر در مکان‌یابی محل‌های استقراری بدوی به‌شمار می‌آید و شکل‌گیری نخستین زیستگاه‌های انسانی پاسخ جدی به این نیاز زیستی ویژه بوده است.

این در حالی است که فلات ایران با وجود تمرکز تمدن‌های اولیه و مشهورش در حواشی رودها به دلیل ویژگی‌های اکولوژیکی، از منابع آب سطحی مطمئن برخوردار نیست و آب همواره در خشک بوم ایران عنصر کمیاب و عزیزی است که زندگی در این پهنه، سرسختانه بدان وابسته بود. آرایش سفال‌های پیش از تاریخ در بسیاری از محوطه‌های باستانی، علاقه شدید به آب، حاصلخیزی و فضاهایی انبوه از درختان و باغ‌ها را در زندگی مردمان خو‌گرفته با خشکی کویر و سوزندگی خورشید در این سرزمین کهنسال را گواهی می‌دهند.

عمق نیاز دیرینه به آب و آبادانی به قدری بود که بعدها ایرانیان باستان آب را در کنار ۳ عنصر باد، خاک و آتش مقدس شمرده و به پرستاری و مراقبت از آن پرداختند. این عنصر حیاتی که نقش معنوی خود را در بسیاری از عرصه‌های زندگی بشر از عصر حجر تاکنون بازی کرده، در پیدایش باغ‌های تاریخی نیز جایگاه والایی را مختص خویش داشته است.

● پردیس‌ها

ایرانیان قدیم از دوران باستان گونه‌های بسیاری از درختان، گل‌ها و سبزه‌ها را می‌شناختند و با گل پیوندی پایدار داشتند. به نحوی که حتی طبق افسانه‌های کهن، منوچهر‌پیشدادی را نخستین کسی می‌دانند که در جهان به احداث و آفرینش باغ و بوستان پرداخت. اقوام ایرانی با تجربه‌ای که در زمان دراز به دست آوردند، جوی‌ها و کانال‌های بسیاری از رودهای خروشان حفر می‌کردند و دشت‌های خشک را به کشتزار و درخت‌زارها تبدیل می‌نمودند. در زمانی دیگر آب‌یاب‌های متبحر به شیوه کندن کاریز و قنات‌ها پی بردند و در این فن، گوی مهارت و سبقت را از سایرین ستاندند و با این پیشرفت نه‌تنها پیرامون سراهایشان را مزین، بلکه گرداگرد ده و شهر و بیرون باروها را نیز با بوستان‌های دل‌انگیز پوشانیدند.

با وجود این‌که دستیابی به سابقه‌ای روشن از باغ سازی ایران کار بسیار دشواری است، اما بی‌شک آغاز انتظام بخشی باغ‌ها در ایران و حتی جهان را باید در زمان هخامنشیان جستجو کرد، چراکه با توجه به قراین، ناحیه پارس که مقر فرمان‌رانی این شاهنشاهان بوده، باغ‌های مصفا و انبوه داشته است. باغ سلطنتی کوروش کبیر حدود قرن ۶ قبل از میلاد با شبکه‌ای منظم و مسیری سنگفرش و آب‌روهای متعدد از نمونه‌های اولیه روی کار آمدن این پدیده در عالم است. پس از وی عموزاده‌اش داریوش اول، پایتخت بهاره‌اش، تخت‌جمشید را به جهت برپایی مراسم عید نوروز بر پا ساخت و آن را مستور از باغ‌های خرم گردانید.

نکته: پس از گسترش اسلام تمام شهرهای مسلمان‌نشین از هند گرفته تا اسپانیا تحت تاثیر پیشینه درخشان پردیس‌های ایرانی، دارای باغ‌های رویایی شدند

نقوش متعدد درختان سرو حجاری شده روی پلکان کاخش نیز بیانگر آنند که کاخ مزبور در محوطه‌های سبز پهناوری واقع شده بود و نوادگانش هم درخصوص پی‌ریزی مقرهای حکومتی‌شان از همان رویه جدشان پیروی کردند.

چند سده بعد در دوران ساسانیان که خود را از سلاله هخامنشیان می‌دانستند، باغ‌سازی گسترش فراوانی می‌یابد و جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت بویژه پرستش آب موجب گردیده، باغ قصرهایی از این دوره مانند تخت‌سلیمان در بستر طبیعی جذاب، همچون دریاچه مکان‌یابی گردند.

ٰ● طراحی دقیق

نظم و تناسبات موزون در طراحی، احداث باغ در زمین شیب‌دار، فضاهای داخلی و عمارت یا کوشک در مرکز یا بلندترین قسمت باغ و ارتباط این بناها با آب، گیاه و زمین، استفاده از یک حوض یا استخر دائمی و اصلی برای تامین آب و زیبایی چشم‌انداز و تامین روشنایی از طریق انواع قندیل‌ها و فانوس‌ها در اطرافشان، محورهای اصلی و فرعی و سود جستن از خطوط راست، محصور بودن، استفاده از سنگ‌های تراشدار در کف جوی‌ها، ترکیب‌های متفاوت از انواع گیاهی، وجود چشم‌اندازهای وسیع و باز در محورهای اصلی باغ از جمله ویژگی‌هایی هستند که در جوار یکدیگر باغ ایرانی را شکل می‌دهند.

● باغ‌های دوره اسلامی

پس از گسترش اسلام، شهرهای تاریخی همواره پذیرای حضور گسترده باغ در اشکال گوناگون خود بودند. با گرویدن ایرانیان به این دین، از همان سده‌های نخستین ترویج باغ‌سازی ایرانی تمام قلمروی استیلای اعراب را از شبه‌قاره هند تا اسپانیا فرا گرفت. به طوری که در این زمان باغ‌های گسترده‌ای با اقسامی چون سکونتگاهی، حکومتی، سکونتگاهی ـ حکومتی، میوه، باغ‌های واقع در کنار رودخانه‌ها و انواع دیگر شکل گرفتند.

نحوه حضور و ظهور این پدیده در شهرها با ابعاد بسیار متفاوتی در زندگی مردم و حاکمان، از مقیاس حیاط کوچک‌ترین خانه‌ها تا مقیاس شهر ـ پایتخت‌های مشهور دوران بسیار مورد توجه واقع شد. به این سبب شکل‌گیری شهر‌ها از اهمیت خاصی برخوردار گشتند و نه‌تنها باغ‌ها از موقعیت شهری تاثیر پذیرفتند، بلکه شهر و مجموعه‌های شهری نیز تحت‌تاثیر باغ‌ها قرار گرفتند.

در نتیجه معماری و شهرسازی در این حیطه الگویی بی‌نظیر و یگانه از باغ، معماری و شهر را در قالب شهر باغ به صورت گسترده‌ای ارائه دادند. این بدان خاطر بود که مجموعه نظام‌ها و ارکان‌های شکل‌دهنده در این قرون با رنگ و بوی جدید بروز یافتند و با مدد از آنچه از محیط در اختیار گرفتند و با در نظر داشتن اصول هندسه و هنجارهای معماری ایرانی در محدوده‌ای تعریف شده نمادی از بهشت برین را شکل بخشیدند.

● معماری

مهم‌ترین ویژگی معماری پردیس‌ها و شهر باغ‌ها، انتظام چهار بخشی زمین بود که طرح کالبدی بسیار حساب شده‌ای را رقم زد. این طرح از اشکال مربع و مستطیل سود می‌جست و در پی آن کاربرد وسیع نوعی از باغ‌ها تحت عنوان چهارباغ به وقوع پیوست که طبق برخی نظرات، نتیجه ابعاد تمثیلی چهار نهر بهشتی در قرآن است.

فرم چهار وجهی ظاهرا سهل‌ترین راه برای شخم‌زدن زمین و حرکت آن در جهت مستقیم و موازی هم و همچنین آسان‌ترین راه برای آبرسانی با طی کردن مسافت کمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب به نظر می‌رسد و شاید زمانی که انسان شروع به کشاورزی نمود، برای آماده ساختن خاک به این قاعده هندسی دست یافته باشد.

از نگاه علمی، پیشینه این نوع باغ‌ها به دوران کوروش هخامنشی (به دلیل خصایص کاخ و باغش) و حتی قبل‌تر می‌رسند. با استناد بر کاسه‌ای سفالین کشف شده از میان رودان (۲۰۰۰ سال قبل از میلاد) یا حتی درفش فلزی به دست آمده از شهداد کرمان از هزاره چهارم قبل از میلاد، شواهدی از استفاده از این هندسه در باغ‌های پیشین مشهود می‌گردند. این طراحی و معماری در گذر زمان آنچنان قوام یافت که ۴۰۰ سال پیش به احداث شهر باغ اصفهان انجامید؛ مجموعه‌ای از معماری، طبیعت و انسان که اوج زیبایی‌شناسی در این عرصه است.

مهدیس نجف‌زاده