نگاهی به كتاب «چین و هنرهای اسلامی»

كتاب «چین و هنرهای اسلامی»در ۱۵۰ صفحه قطع رحلی و با قیمت ۱۴۰۰ تومان و به مناسبت «همایش بین المللی طبیعت در هنر شرق» منتشر شده است در انتهای كتاب ۴۸ تصویر به چاپ رسیده كه در ارجاع به مستندات یاد شده كتاب, به خواننده یاری بسیار می رساند

ملل عرب و ایرانیان و مصریان پیش از اسلام با خاور دور در ارتباط بودند.راه تجارت ابریشم، میان چین و بیزانس و روم، از آسیای مركزی آغاز می شد و از ایران و جزیره می گذشت. این تجارت قرن ها در دست ایرانیان بود. ایرانیان و چینیان هر یك شیفته تزئینات و آرایه های پارچه ها و بافته های یكدیگر بودند و از هم تقلید می كردند. چنانكه در كارگاه های بافندگی چین، پارچه هایی با تزئینات ایرانی (عصر ساسانی) و در كارگاه های ایران، پارچه های دارای تزئینات و نقوش چینی بافته می شد. این ارتباط میان چین و ایران، حتی پس از آنكه در اواسط قرن ششم میلادی بیزانسی ها شیوه پرورش كرم ابریشم و تهیه ابریشم را آموختند باز هم برقرار ماند و كاهش نیافت.

مصر نیز با آسیای مركزی و مناطق غربی چین ارتباط تجاری داشته است. یكی از نشانه های این ارتباط، جلدكتابی است با آرایه های قبطی كه در «تورفان» از مراكز هنری و صنعتی قدیم تركستان چین به دست آمده است. همچنین كشف كتاب های مانوی در مصر است كه به زبان قبطی نگاشته شده و اخیراً در مصر به دست آمده است.

احتمال قوی این است كه اسلام به وسیله بازرگانانی كه از طریق خطوط كشتیرانی آن عصر به چین رفت و آمد می كردند به آن سرزمین راه یافته باشد. منابع چینی وجود گروه هایی از مسلمانان را در چین عصر سلطنت خاندان «تانگ» تأیید كرده اند كه بیشتر اینان بازرگانانی بوده اند كه در شهرهای مرزی و بندرها اقامت داشته اند، و این مایه شگفتی نیست زیرا تجارت میان شرق و غرب تا پایان قرن پانزدهم میلادی در دست مسلمانان بود.

●●●

فرمانروای سامانی، امیر نصربن احمد (۳۳۱-۳۰۱ هجری)، كه رودكی شاعر بزرگ ایرانی به فرمان او كلیله و دمنه را به نظم درآورده بود، پس از پایان كار، چند هنرمند چینی را مأمور كرد نسخه كلیله و دمنه منظوم را مصور سازند تا خوانندگان از خواندن آن به طرب آیند.

استخدام هنرمندان چینی برای پادشاهان آل سامان كاری آسان بود. زیرا با دربار امپراتوران چین ارتباط بسیار و مستمر داشتند و تجارت میان كشورهای آنان گسترده و پررونق و راه زمینی میان دو كشور، راهی هموار و پررفت و آمد بود.

مغولان یا تاتارها در طول دو قرن هفتم و هشتم هجری (۱۳ و ۱۴ میلادی) امپراتوری پهناوری در آسیا پدید آوردند و دو كشور بزرگ چین و ایران تحت فرمان خاندان مغولی چنگیز قرار گرفت. پادشاهان سلسله ایلخانی و اتباع آنها، هرچند به سرعت فرهنگ و تمدن ایرانی را پذیرفتند و سپس به اسلام نیز گرویدند، اما روابط خود را با مغول های چین هیچ گاه قطع نكردند و این پیوند میان ایلخانان ایران با امپراتوران سلسله «یوآن» منحصر به خویشاوندی و هم نژادی نبود بلكه تجارت میان این دو كشور نیز در عصر خاندان های نامبرده افزایش و گسترش یافت. نفوذ فرهنگی چین در ایران نیز به سبب وجود كارمندان اداری، مترجمان، صنعتگران و هنرمندان چینی كه همراه مغولان از خاور دور و آسیای مركزی به ایران آمده و در خدمت خان های مغول بودند افزایش بسیار یافت. از سوی دیگر، گروه هایی از مسلمانان اعم از ایرانی و ترك و عرب پس از یورش مغول ها، به سرزمین چین مهاجرت كردند كه در میان آنها بازرگانان و صنعتگران و هنرمندان و جنگجویان و كشاورزان و اسیران جنگی فراوان بودند.

●●●

واقعیت این كه روابط میان ایران و چین در هیچ دوره ای استوارتر از دوره حكومت شاهرخ (۷۵۰ تا ۸۰۷ هجری) نبوده است و بایسنقر پسر شاهرخ را باید بزرگ ترین حامی هنر نگارگری در ایران دانست. وی نقاش معروف ایرانی «غیاث الدین» را همراه هیأتی از سوی شاهرخ به دربار امپراتور چین فرستاد و از او خواست تا شرح مسافرت خود و آنچه را كه در آن كشور مشاهده كرده به تفصیل یادداشت كند (این كتاب بعدها به فرانسه نیز ترجمه شده است). روابط امپراتوران سلسله «مینگ» با فرمانروایان سرزمین های اسلامی در مرزهای غربی چین بسیار دوستانه بود. در برخی منابع تاریخی نقل شده، شاهرخ تیموری در پاسخ نامه یكی از امپراتوران چین، نامه ای تحیت آمیز برای او فرستاده و در آن مزایا و محاسن دین اسلام را شرح داده و امپراتور را به پذیرفتن دین اسلام فراخوانده بود.

پس از سقوط امپراتوران خاندان «مینگ» و روی كارآمدن خاندان «منچو» (۱۶۴۴ میلادی)، حسن رابطه چینیان با مسلمانان به تیرگی گرایید و مسلمانان به شورش ها و قیام های متعددی دست زدند. لذا در قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی (۱۰ و ۱۱ هجری) بخش شرقی دنیای اسلام همچنان روابط خود را با چین حفظ كرد كه آثار این ارتباط در فرآورده های صنعتی و هنری ایران صفوی قابل شناسایی است.

●●●

در اوایل قرن هجدهم میلادی (قرن ۱۲ هجری)، روابط فرهنگی و هنری دنیای اسلام با خاور دور گسسته شد و روابط با اروپا جانشین آن گردید. از آن پس هنر اروپایی الهام بخش هنر اسلامی و مایه ها و عناصر آن شد و این بزرگ ترین عامل فقدان و نابودی ویژگی ها و مشخصه های اساسی هنرهای اسلامی گردید (ص ۲۶).

در قرن هشتم میلادی (دوم هجری)، یعقوبی صاحب «كتاب البلدان» می نویسد: در بخش شرقی بغداد كه عسكرالمهدی نام داشت پنج راه (خیابان) وجود داشت، نخست راهی بود كه مستقیماً به محله «رصافه» می رفت و قصر «مهدی» و مسجد جامع در آن محله جای داشت و دیگر راهی كه از بازار موسوم به «سوق خضیر» می گذشت و این بازار مركز ساخته های هنری و مصنوعات ظریفه چین بود. در منابع تاریخی چینی نیز به حضور صنعتگران و هنرمندان چینی در شهر كوفه در نیمه دوم قرن هشتم میلادی اشاره شده است. دربار امرای سامانی مجمع دانشمندان و ادیبان و هنرمندان بود و آوازه شهرهای بخارا و سمرقند در سراسر دنیای اسلام پیچیده بود. در شاهنامه فردوسی نیز بارها از مصنوعات ظریف وارده از چین یاد شده است: از جمله خنجری سیاه رنگ كه خاقان چین آن را همراه با هدایا و تحفه های دیگر و سایر فرآورده های ساخت چین به بهرام، پادشاه ایران اهدا كرده بود.

در كتاب «جامع التواریخ» نوشته «خواجه رشیدالدین فضل الله» آمده است كه در عصر حكومت «هولاكو»، «غازان» و «الجایتو» بسیاری از نگارگران اهل چین به ایران آمدند و در همان دوران كتاب هایی كه با تصاویر چینی مصور و منقوش شده بود در ایران رواج داشت. شاه عباس صفوی برای شكوفایی و رونق بخشیدن به صنعت سفالگری در ایران، بسیاری از سفالگران چینی را همراه با خانواده هایشان به كشور فراخواند تا این صنعت را در ایران گسترش دهند و ایران بتواند با صدور ظروف چینی به اروپا به سودهای هنگفتی كه به كشورهای خاور دور سرازیر می شد دست یابد. این صنعتگران چینی در شهر اصفهان اقامت گزیدند.

●●●

پیروان مذهب مانی، رابط میان خاور دور و خاور نزدیك بودند و خلفای اسلامی نیز مانند خسروان ایرانی آنها را سخت آزار می دادند و به همین سبب مانوی ها در قرن دوم هجری از ایران گریختند و در تركستان واقع در آسیای میانه ساكن شدند.

مانی، در قرن سوم میلادی آیین جدیدی را در ایران عرضه كرد. وی نگارگری استاد و بی مانند بود و هم خود و هم پیروانش از این هنر برای تبیین محتوای كتاب های دینی خود بهره می گرفتند.

مانویان در انتقال سبك ها و شیوه های هنری - صنعتی چین به سرزمین های شرق دنیای اسلام، سهم و نقش داشتند.

---