نیت و نقش آن در زندگی

نیت واژه ای است که بارها در فرهنگ اسلامی به کار رفته است جالب اینکه در قرآن این واژه به کار نرفته اما مفهوم آن را از بسیاری از آیات می توان به دست آورد نیت به معنای قصد انجام عملی, یک امر قلبی و باطنی است

نیت واژه ای است که بارها در فرهنگ اسلامی به کار رفته است؛ جالب اینکه در قرآن این واژه به کار نرفته اما مفهوم آن را از بسیاری از آیات می توان به دست آورد. نیت به معنای قصد انجام عملی، یک امر قلبی و باطنی است. همین امر باطنی در حقیقت کیفیت عمل را مشخص می کند و به آن ابعاد متفاوتی می دهد. در فرهنگ اسلامی زمانی عملی، خوب خواهد بود که از دو عنصر حسن فاعلی و حسن فعلی برخوردار باشد. در حقیقت این دو چیز، بالهای پرواز انسان هستند و خداوند حسن فاعلی و فعلی را تنها عامل رهایی انسان از خسران ابدی و وصول به خداوند دانسته است.

ما بارها درباره نیت و آثار آن در پذیرش اعمال از سوی خداوند و رد آن شنیده و یا مطالبی را خوانده ایم ولی کمتر شده است درباره نقش نیت در زندگی دنیوی و تاثیر آن در کسب موفقیت و شکست، سخنی شنیده باشیم. پرسش این مقاله آن است که نیت چه نقش و تاثیری در زندگی انسان در دنیا دارد و آموزه های دینی در این باره چه می گویند؟

● مفهوم شناسی نیت

واژه نیت از واژه عربی «نوی» گرفته شده است. النوی در لغت عربی به معنای هسته خرماست. (فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، ج ۳، ص ۱۸۵۶؛ مصباح المنیر، ج ۱-۲، ص ۶۳۱) واژه نوی در شکل فعلی آن به معنای قصد، عزم، حاجت، نیاز و خواسته به کار رفته است. (همان و همچنین نگاه کنید: انیس ابراهیم و همکاران، المعجم الوسیط، ترجمه محمد بندر ریگی، ج ۲، ص ۲۰۶۰)

اما اینکه انگیزه و علت فاعلی در درون آدمی را چرا به عنوان نیت می گویند به این سبب است که قصد پیش از انجام هر عملی در دل شکل می گیرد و سپس به گونه عملی خود را نشان می دهد. در حقیقت آن خطوراتی که در قلب و ذهن آدمی می گذرد، همان هسته اصلی عمل است که در پوششی از عمل خود را نشان می دهد؛ چنانکه هسته خرما این گونه عمل می کند. پس نیت همان امر و انگیزه و علت فاعلی است که در دل آدمی شکل گرفته یا خطور کرده است و در قلب آدمی نهان و مخفی است، چنان که هسته خرما در میان خرما مخفی است. (حر عاملی، محمد بن حسن، شرح قواعد، بنقل از: احمدی فقیه، نیت، راه هدایت، ص ۱۲۴)

نیت در فرهنگ اسلامی به ویژه فقه آن، جایگاه بس والایی دارد و یکی از کلید واژگان اصلی فرهنگ اسلامی است؛ زیرا ارزیابی هر عمل عبادی و غیرعبادی در سایه سار نیت است و خداوند پاداش هر عملی را براساس نیت کننده و فاعل آن می دهد؛ بنابراین نمی توان از عبادتی سخنی به میان آورد بی آنکه از نیت آن سخن نگفت و به آن توجه نیافت.

با اینکه واژه و اصطلاح نیت در فرهنگ اسلامی از چنین جایگاه ارزشی والا و کاربرد بسیاری برخوردار است، ولی این واژه به معنای اصطلاحی آن در قرآن نیامده است. البته واژه النوی در آیه ۹۵ سوره انعام به معنای هسته به کار رفته است. اما در روایات بسیار این کلمه در معنای اصطلاحی آن به کار رفته است.

باید یادآور شد که این اصطلاح فرهنگ اسلامی، از نظر مفهومی دارای خاستگاه و ریشه قرآنی است؛ چرا که خداوند در آیات بسیاری به مفهوم نیت به معنای اصطلاحی آن اشاره کرده و بدان به عنوان یک محور اصلی در پذیرش و رد اعمال انسانی توجه داده است؛ چرا که میزان سنجش اعمال، همان نیت اصطلاحی است؛ از همین رو قرآن به این مفهوم توجه داشته و به مسایل آن پرداخته است. در روایات تفسیری، آیه ۸۳ سوره اسراء که خداوند می فرماید: کل یعمل علی شاکلته؛ هر کسی براساس شاکله اش عمل می کند، به معنای نیت گرفته شده است (کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره ای، ج۴، ص ۵۶) چرا که شاکله هر انسانی همان شخصیتی است که هر شخصی براساس آن شکل گرفته و خود را ساخته است و همین شخصیت آدمی است که نیت ها و مقاصد عمل او را مشخص می کند و به رفتارهایش شکل و معنا می دهد.

امام کاظم(ع) درباره نقش نیت در عمل می فرماید: کما لایقوم الجسد الا بالنفس الحیه فکذلک لا یقوم الدین الا بالنیه الصادقه و لاتنبت النیه الصادقه الا بالعقل؛ همان گونه که قوام جسم، تنها به جان زنده است، قوام دینداری هم تنها به نیت پاک است و نیت پاک، جز با عقل، حاصل نمی شود.(تحف العقول، ص ۶۹۳)

در فرهنگ اسلامی به ویژه اصطلاحات فقه اسلامی، نیت مهم ترین چیز حتی از عمل خوب و صالح دانسته شده است، چرا که این نیت است که به کارها معنا و مفهوم ارزشی و یا ضدارزشی می دهد؛ زیرا کارهایی در دنیا انجام می گیرد که به ظاهر شبیه هم هستند و هیچ تفاوتی در میان آنها نیست؛ اما نیت موجب می شود که از نظر ارزشی تفاوت بسیاری پیدا کرده و حتی عمل خوب به عنوان یک ضدارزش تلقی شود.

در اصطلاح فقه اسلامی، نیت آن قصدی است که افزون بر اراده و تصمیم، هدف و جهل فعل را نیز تعیین می کند. نیت مومن در اعمال می بایست به قصد رضایت و خشنودی خدا و تقرب به او و از هرگونه شائبه غیری پاک باشد. از این رو بارها در آیات قرآنی به اخلاص در عمل اشاره شده که مرتبط با همین نیت است؛ چرا که قصد تقرب در عمل و خلوص برای خدا عمل را مورد پذیرش قرار می دهد و خداوند همان گونه که به عمل می نگرد که آیا عملی صالح و خوب است، به نیت و قصد انجام آن نیز نظرمی کند که آیا این عمل صالح همراه با اخلاص و قصد تقرب به او بوده است یا نه؟

به سخن دیگر، هر عملی حتی عبادت ها، به قصد و منظوری انجام می گیرد که از آن به غایت یاد می شود. در فلسفه و منطق از چهار علت یعنی علت مادی، علت صوری، علت فاعلی و علت غایی سخن آمده است. این چهار علت است که یک معلولی رد پدید می آورد. افعال انسانی نیز به عنوان معلول انسان ها است؛ بنابراین در هر فعل انسانی می توان علل چهارگانه را یافت. کسی که نماز می گزارد، قصد و انگیزه ای دارد که او را مشتاق به انجام آن می کند. شوق و اراده به چیزی که از طریق نماز به دست می آید همان علت غایی است. پس نماز را در شکل و قالب خاصی از مواد خاصی یعنی همان اجزاء و شرایط به جا می آورد. بنابراین نمی توان از انسان مختار و مرید، عملی را دید که بدون این چهار علت باشد، مگر آن که آن عمل بیرون از اختیار باشد که در این صورت بیرون از فرض است.

اعمال اختیاری انسان مبتنی بر دانش، اراده و قدرت می گیرد. انسان با توجه به شناختی که به امر محبوبی پیدا می کند، شوقی در او پیدا می شود که اراده او را شکل می دهد و می خواهد با قدرتی که در اختیار دارد آن محبوب را برای خود فراهم آورد. اینگونه است که حرکت به سوی محبوب و مقصود، عملی را موجب می شود؛ چرا که در هر عملی، در آغاز باید مبادی علمی آن در ذهن و باطن انسان تحقق یابد و پس از آن شخص اراده کند که آن را انجام دهد. آنچه انگیزه شخص می شود و او را ترغیب می کند، همان نیت و قصد باطنی اوست. پس نیت، در اعمال فرد نقش مهمی دارد. از همین رو در فقه اسلامی صحت و بطلان عبادات و سایر افعال و نیز قبول و رد آن براساس نیت آدمی پی ریزی شده است؛ چرا که نیت نیز روح اعمال است و همان میزان سنجش و ارزیابی قرار می گیرد.

● نقش نیت در زندگی انسان

چنانکه گفته شد، نیت همان علت فاعلی و انگیزه ای است که در آدمی شکل می گیرد و انگیزه حرکت و عمل اوست. امام سجاد(ع) در این باره می فرماید: لاعمل الا بالنیه ؛ هیچ عملی، بدون نیت و قصد نیست. (وسائل الشیعه، ج۱، طبع آل البیت، حدیث۱، ص۶۴) از همین رو در اسلام مدار اعمال، نیت قرار داده شده و پیامبر گرامی(ص) می فرماید: انما الاعمال بالنیات و انما لکل امری مانوی؛ جز این نیست که اعمال به نیت است و در حقیقت برای هر انسانی همان چیزی است که در نیت دارد. (طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱ باب صفه الوضوء، مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، ج۰۷ ص۱۱۲، هندی کنزالعمال، ج۳ حدیث ۲۷۲۷) امیرمؤمنان علی(ع) نیز نیت را شالوده عمل دانسته و می فرماید: النیه اساس العمل. (رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه غررالحکم ج۲ ص۳۲۵)

خداوند از انسان ها خواسته است که اعمال صالح را با نیت خوب و خالص یعنی قصد تقرب به خدا انجام دهند، لذا اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را به عنوان الگویی در این امور معرفی می کند و در سوره انسان از نیت خالص و وجه اللهی آنان سخن به میان می آورد.

از آن جایی که نیت، امری باطنی و قلبی است، آگاهی یافتن از آن برای غیر خدا ممکن نیست؛ یعنی جز خود فاعل و خداوند کسی نمی تواند از نیت شخص آگاه شود؛ اما خداوند چون با نهان ها آگاه است، از نیت مردم خبر دارد و می داند که این کار خوب با چه انگیزه و قصد و نیتی انجام گرفته است. این چیزی که حسن فعلی دارد، آیا از حسن فاعلی نیز برخوردار است یا نه؟ (بقره، آیه ۷۷؛ هود، آیه ۵؛ یس آیه ۶۷؛ نحل، آیه ۳۲؛ ممتحنه، آیه ۱)

نیت های خوب و دارای حسن فاعلی هنگامی که با عمل خوب همراه شود موجب تقرب به سوی خداوند می شود و انسان را به سوی اوج کمالات بالا می برد. (فاطر، آیه ۰۱)

● اعمال خوب و بد دیگران در کارنامه ما

هر کسی پاسخگوی اعمال خودش است و خداوند کسی را برای گناه دیگری عذاب و مجازات نمی کند (انعام، آیه ۴۶۱؛ اسراء، آیه ۵۱؛ فاطر، آیه ۸۱؛ زمر، آیه ۷) ولی باید توجه داشت که نقش نیت، آنچنان در زندگی انسانی موثر و مهم است که نیت، خود عملی است که انسان باید پاسخگوی آن باشد. از این رو کسانی که همدل با دیگران هستند مثل هم دانسته می شوند و اعمال یکی برای دیگری ثبت می شود اگر راضی و خشنود به آن عمل باشند. در این راستا خداوند اعمال یهودیان عصر حضرت موسی(ع) یا دیگر پیامبران بنی اسرائیل(ع) را به یهودیان عصر پیامبر(ص) نسبت می دهد؛ چرا که همان نیت را داشته و همان گونه می اندیشیدند و نیت داشتند، هر چند که گاه قادر به انجام آن اعمال زشت نبودند، ولی اگر از دستشان برمی آمد آن را انجام می دادند. (بقره، آیه ۸۱۱)

خداوند در آیات ۴۶۱ و ۵۶۱ سوره اعراف بیان می کند که کارنامه دیگران می تواند در کارنامه ما ثبت شود، چنانکه اعمال زشت اصحاب سبت در کارنامه کسانی ثبت شد که اصلا اقدام به مخالفت با قانون الهی نکرده و در روز شنبه ماهی صید نکرده بودند؛ اما چون سکوت کرده بودند و به کار زشت آن گروه راضی بوده یا حتی بی تفاوت بودند، آنان را به سبب رضایت یا بی تفاوتی، نه تنها مواخذه کرده، بلکه در همین دنیا آنان را به عذاب سختی گرفتار کرد و همانند مرتکبان اعمال زشت، به بوزینه تبدیل نمود...

بنابراین، نه تنها همدلی بلکه بی تفاوتی خود موجب می شود که در هنگام انجام کار زشت و منکر دیگران، آن کار زشت و بد به نام ما نیز نوشته شود، چون ما نیز قلبا آن را تایید می کردیم یا نسبت به آن بی تفاوت بودیم.

کسی که ناقه حضرت صالح(ع) را پی کرد و آن را کشت، یکی از افراد شقی این قوم بود که خداوند در آیه ۲۱ سوره شمس از وی به اشقی تعبیر کرده است. این شقی ترین فرد قوم ثمود پس از پی کردن، ناقه را کشت؛ ولی خداوند عمل پی کردن یک نفر از ایشان را (قمر، آیه ۹۲) به همه نسبت می دهد؛ زیرا آنان در این امر همدلی داشتند و به تکذیب پیامبر صالح(ع) پرداختند. (اعراف، آیه ۷۷؛ هود، آیه ۵۶؛ شعراء، آیه ۷۵۱؛ شمس، آیه ۴۱)

این مشکلات و بلایایی که در دنیا برخی به آنها گرفتار شده و می شوند، به سبب همان تاثیر نیت در زندگی آدمی است. نیت خوب نسبت به اعمال خوب دیگران موجب می شود که آثار آن در زندگی ما نیز پدیدار شود، همان گونه که زشتی کارهای دیگران اگر همدلی داشته باشیم و نیت آن بر دل ما رود برای ما نوشته خواهد شد.

● آثار نیت خوب و بد در زندگی

هر نیت خوب و بدی که داشته باشیم در همین دنیا آثار آن را می بینیم. اینگونه نیست که آثار نیت ها تنها در آخرت بروز و ظهور کند، بلکه در همین دنیا نیت ها موجب می شوند که انسان سعادت را تجربه کند یا گرفتار شقاوت و بدبختی شود و رنج و درد را برای خود به ارمغان آورد.

نیت خوب به قول پیامبر(ص): النیه الحسنه تدخل صاحبها الجنه ؛ نیت خوب صاحب خویش را به بهشت می برد. (کنزالعمال، ج۱۳، ص۱۵۱، ح۲۷۴۶۳)، در دنیا نیز آثاری دارد که می تواند آدمی را به جای بهشت به دوزخ شقاوت و گرفتاری در همین دنیا بکشاند. به عنوان نمونه امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: وصول المرء الی کل ما یبتغیه من طیب عیشه و امن سر به وسعه رزقه، بحسن نیته وسعه خلقه؛ آدمی با نیت خوب و خوش اخلاقی به تمام آنچه در جستجوی آن است، از زندگی خوش و امنیت محیط و وسعت روزی، دست می یابد. (کنزالعمال، ج۱۰، ص۳۴۱، ح۱۳۷۸۲)

آن حضرت(ع) همچنین می فرماید: من حسنت نیته أمده التوفیق؛ هر کس نیتش خوب باشد، توفیق یاری اش خواهد کرد. (نهج البلاغه، خطبه ۴۸۱) پس برای موفقیت ها در زندگی می بایست نیت خود را خوب کنیم تا آثار آن در زندگی دنیوی و حتی امور مادی ما نیز ظاهر شود.

به نظر حضرت امیرمومنان(ع) بسیاری از مشکلات و بلایا و گرفتاری هایی که در زندگی با آن روبه رو می شویم، به نیت ما بستگی دارد. نیت های بد ما موجب می شود که خشم الهی را به سوی خود جذب کنیم، چنانکه یهودیان و قوم ثمود چنین کردند و با نیت زشت و بد خویش، دنیا را برای خودشان دوزخ ساختند. از همین رو امام(ع) هشدار می دهد و می فرماید: اذا فسدت النیه وقعت البلیه ؛ هرگاه نیت فاسد شود، بلا و گرفتاری پیش می آید. (نهج البلاغه، خطبه۱۹)

امام صادق(ع) در این باره به صراحت و وضوح تمام می فرماید: من حسنت نیته زید فی رزقه؛ هرکه خوش نیت باشد روزی اش زیاد می شود. (کافی، ج۲، ص۰۱) پس اگر بخواهیم روزی ما زیاد شود و برکات در آن راه یابد باید نیت های خویش را خوب و صادق و خالص گردانیم.

البته ریشه چنین تفکری آموزه های وحیانی قرآن است، زیرا خداوند بارها در آیاتی، از این معنا سخن به میان آورده است که رستگاری و سعادت در دنیا و آخرت به نیت خوب و کارهای خوب بستگی دارد. (مومنون، آیات۱و۲؛ حج، آیه۷۷؛ اعلی، آیه۴۱)

به هرحال، از آموزه های قرآنی این معنا به دست می آید که نیت در همه زندگی انسان از جمله زندگی مادی و معنوی او نقش دارد و می تواند برکات یا نقمات را موجب شود و انسان را به رنج افکند یا از رنجی نجات دهد و نعمت و برکت را نصیب او سازد. باشد که همواره نیت خالص و خوبی داشته باشیم و در کارهای خویش این اصل را نادیده نگیریم تا برکت و سعادت و شادی و سلامت را در دنیا و آخرت نصیب خود سازیم.

محمدرضا فراهانی