«اتانازی یا مرگ از روی شفقت»

نظرات مختلف درباره اتانازی ضرورتاً وابسته به نظرات مختلف در زمینه اخلاق است مباحث پیرامون اتانازی, مباحثی درباره «ارزش» ها است برخی اعتقاد دارند كه حیات حد اعلای خوبی است و دیگر خوبی ها با وجود حیات و زندگی معنا می یابند بدون زندگی و حیات, هیچ ارزشی یا خوبی ای وجود ندارد یعنی نمی تواند وجود داشته باشد و حیات شرط لازم برای تحقق دیگر ارزش ها است

مباحث در رابطه با «اتانازی»، عمدتاً بحث درباره این است كه چه چیزی اخلاقی است؟ سئوالاتی بنیانی در این رابطه مطرح شده است؛ مثلاً آیا حقی برای ارتكاب خودكشی وجود دارد؟ آیا اخلاقی هست كه دیگری برای خودكشی به دیگری كمك كند؟ آیا حقی وجود دارد كه براساس خواسته كسی یا اعضای خانواده اش ایجاد مرگ را در او تسهیل كنیم؟ آیا اخلاقی هست برای نجات جان كسی، زندگی كس دیگری را كه امیدی به زنده ماندنش نیست خاتمه دهیم؟ تمام مباحث پیرامون «اتانازی» درصدد پاسخگویی به سئوالاتی اینچنینی هستند. «اتانازی» بحث بسیار مهمی در اخلاق پزشكی است چون تمام حوزه های اجتماعی و فرهنگی را دربرمی گیرد.

●مبحث اول ـ تعریف:

اتانازی (Euthanasia) كه از واژگان یونانی «EU» به معنای راحت و خوب و كامبخش و واژه «THANASIA» به معنای «مرگ» مشتق شده است. واژه Thanasia خود از «Thanatos» كه الهه مرگ در یونان بوده است، گرفته شده است ، به صورت تحت اللفظی «مرگ خوب یا راحت» معنا می دهد. . این واژه برای اولین بار توسط فرانسیس بیكن كه مرگ بدون رنج را تبلیغ می كرد وارد فرهنگ پزشكی شد. شورای حقوقی و قضایی پزشكی آمریكا اتانازی را اینگونه تعریف می كند: «اتانازی عمل ایجاد مرگ با روشی نسبتاً سریع و بدون درد به دلایل ترحم انگیز در فردی كه از بیماری لاعلاجی رنج می كشد.» البته اتانازی واژه ای كلی است و برای دقیق تر كردن موضوع و مخصوصاً از جنبه های حقوقی به انواع مختلفی تقسیم می شود. (مانند اتانازی فعال، غیرفعال، داوطلبانه و غیرداوطلبانه و اجباری).

●مبحث دوم ـ انواع اتانازی:

«اتانازی فعال داوطلبانه»، تزریق عامدانه دارو یا اقدامات دیگر است كه منجر به مرگ بیمار شود. این عمل براساس تقاضای صریح بیمار و با رضایت كاملاً آگاهانه او انجام می شود. نكته مهم در این حالت این است كه قصد و تمایل پزشك و بیمار هر دو در جهت خاتمه دادن به زندگی بیمار است. در اتانازی فعال داوطلبانه دو شرط بسیار مهم است ۱- تصمیم خود بیمار ۲- درد و رنج غیرقابل تحمل و بدون امید به بهبودی. «اتانازی فعال غیرداوطلبانه»، تزریق عامدانه دارو یا اقدامات دیگری است كه منجر به مرگ بیمار شود اما در این حالت بیمار صلاحیت تصمیم گیری (اهلیت یا صلاحیت قانونی) را ندارد و از لحاظ روانی قادر به درخواست صریح برای این عمل نیست. مثلاً بیمار در حالت كما است. البته تنها مرگ مغزی و زندگی نباتی مواردی نیستند كه بیمار قادر به تصمیم گیری نیست. در این نوع اتانازی معمولاً پزشك یا تیم پزشكی، كمیته اخلاق پزشكی و یا خانواده بیمار و یا قاضی تصمیم می گیرند.

«اتانازی فعال اجباری»، تزریق عامدانه دارو یا اقدامات دیگری است كه باعث مرگ بیمار شود. در این حالت بیمار صلاحیت تصمیم گیری را دارا است و هیچگونه درخواست صریح برای این عمل نداشته است. این حالت را جمیع اخلاقیون، مجاز نمی دانند و قتل محسوب می شود.

«اتانازی غیرفعال»، عدم شروع درمان یا قطع درمان هایی است كه برای حفظ حیات بیمار لازمند. البته این نوع اتانازی می تواند داوطلبانه (یعنی براساس درخواست بیمار) یا غیرداوطلبانه (یعنی بیمار صلاحیت تصمیم گیری را نداشته باشد) باشد. این نوع اتانازی معمولاً به صورت مستقیم، مانند تجویز دارو یا هر اقدام دیگری، نیست.

در «اتانازی غیرفعال داوطلبانه» بیمار درمان خود را رد می كند تا در مرگش تسریع ایجاد شود. به عبارت دیگر بیمار از همان ابتدا از پذیرش درمان سر باز می زند.

«اتانازی غیرفعال غیرداوطلبانه» معمولاً در مورد بیمارانی به كار گرفته می شود كه شرایط بسیار وخیمی دارند و پزشكان هم مطمئن اند كه درمان امكان پذیر نیست یا درمان را قطع می كنند و بیمار را از مواد غذایی یا دارو محروم می كنند و یا اگر مثلاً بیمار در سیر بیماری اش، دچار عفونتی شود درمانی برای عفونت او آغاز نمی شود.در مورد این حالت ، یعنی قطع درمان به واسطهٔ ترك فعل ، یعنی پزشك ، بیمار را به حال خود واگذارد و از اقداماتی كه برای زنده نگه داشتن او لازم است خودداری كند ،لذا مرتكب ترك فعلی گردیده است كه به واسطهٔ آن از بیمار سلب حیات شده است ولی با توجه به ماده ۲۰۶ و بندهای سه گانهٔ آن در می یابیم كه در سه بند این ماده فعل مثبت به عنوان ركن مادی قتل عمد معرفی گردیده است نه ترك فعل پس در این حالت نمی توان عمل پزشك را منطبق با مادهٔ ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی دانست البته خودداری از مراقبت و مداوای بیمار توسط پزشك و پرستار به قصد سلب حیات جزء وظایف آن می باشد و می تواند آنها را در معرض اتهام قتل عمدی قرار دهد . اما از آنجا كه آرای دادگاه باید مستند به حكم قانون باشد و اصل تفسیر مضیق قوانین كیفری و تفسیر به نفع متهم و نیز تأكیدماده ۲۰۶ بر فعل مثبت مادی مانع از شناختن ترك فعل به عنوان ركن مادی قتل عمد می شود .البته می توان عمل پزشك را منطبق با بند ۲ماده واحد قانون مجازات خودداری از كمك به مصدومین و رفع مخاطرات جانی دانست كه مقرر میدارد : (( هرگاه كسانی كه حسب وظیفه یا قانون مكلف هستند به اشخاص آسیب دیده یا اشخاصی كه در معرض خطر جانی قرار دارند كمك نمایند از اقدام لازم و كمك به آنها خودداری كنند به حبس تعزیری از شش ماه تا سه سال محكوم خواهند شد )). و در نهایت طبق ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی هر كس مرتكب قتل عمد شود وشاكی نداشته و یا شاكی داشته ولی از قصاص گذشت كرده باشد ویا به هر علت قصاص نشود در صورتی كه اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه ویا بیم تجری مرتكب یا دیگران شود دادگاه مرتكب را به حبس از سه تا ده سال محكوم می نماید .

«اتانازی غیرمستقیم» (Indirect.e): در این حالت ضددردهای مخدر یا داروهای دیگر برای تسكین درد بیمار تجویز می شود اما پیامد عرضی (accidental) آن قطع سیستم تنفسی بیمار است (داروهای ضددرد مخدر اگر با دوز بالا تجویز شوند مركز تنفسی را مهار می كنند) كه منجر به مرگ بیمار می شود. این نوع اتانازی با قصد عامدانه انجام نمی شود اما پیامد عرضی آن مرگ بیمار است.«خودكشی با همكاری پزشك»: در این حالت پزشك داروها یا اقدامات دیگر را برای بیمار فراهم می كند، با توجه به این كه او می داند قصد بیمار از آنها خودكشی است.

با توجه به تعریف های فوق می توان گفت نكته مهم در افتراق «اتانازی فعال داوطلبانه» از «خودكشی با همكاری پزشك» در رفتار پزشك است. در حالت اول پزشك مستقیماً اقدام به خاتمه زندگی بیمار می كند. اما آنچه «اتانازی فعال داوطلبانه» را از نوع «غیرفعال» یا «غیرمستقیم» افتراق می دهد، نیت پزشك است. در حالت اول نیت پزشك خاتمه دادن زندگی بیمار است اما در دو مورد بعدی نیت پزشك كاهش درد بیمار یا قطع درمان های پزشكی مزاحم یا بیهوده است. دلیل عمده برای افتراق این اصطلاحات از یكدیگر، چالش های اخلاقی و حقوقی است. برخی استدلال كرده اند كه نوع «غیرفعال» و «غیرمستقیم» از لحاظ اخلاقی و حقوقی در برخی وضعیت ها مجاز است . در حال حاضر در اكثر ایالت های آمریكا اجماعی برای اخلاقی و قانونی كردن نوع «غیرفعال» اتانازی روبه فزونی است. اما در مورد «اتانازی فعال داوطلبانه و غیرداوطلبانه» و «خودكشی همراه با پزشك» جدل ها و اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. اخیراً برخی استدلال می كنند كه تمایز میان «فعال و غیرفعال» اتانازی، غیرمعتبر است و همان دلایلی كه برای توجیه اتانازی غیرفعال از لحاظ اخلاقی آورده می شود می تواند برای نوع فعال نیز آورده شود. چون معمولاً «اتانازی» در بحث های عمومی و در میان عرف جامعه به همان نوع «فعال داوطلبانه» ارجاع می شود. استناد نوع «غیرفعال» و «غیرمستقیم» به اتانازی خودبه خود بار اخلاقی بسیاری به وجود می آورد.

●مبحث سوم ـ دیدگاه های مختلف در مورد اتانازی:

اتانازی عمل ایجاد مرگ در فردی صاحب صلاحیت به لحاظ حقوقی و پزشكی براساس درخواست آگاهانه او است. بنابراین اگر بیماری درخواستی صریح، آزادانه و آگاهانه برای اتانازی داشته باشد و البته از بیماری لاعلاجی كه با هیچ درمانی قابل بهبودی نیست، رنج می برد؛ پزشك «بایستی» بر مبنای اصل احترام برای خودمختاری بیمار (كه از اصول چهارگانه اخلاق پزشكی است) عمل اتانازی را انجام دهد. (چنین عملی البته با قید این دو شرط در هلند و برخی كشورها قانونی شده است). بر طبق این دیدگاه دیگر قضاوت پزشك در این زمینه جایگاهی ندارد. موافقان اصل خودمختاری بیمار استدلال می كنند كه هیچ كس نمی خواهد به خاطر هیچ بمیرد، اتانازی قطعاً بر مبنای دلایلی درخواست می شود. اما درستی یا نادرستی این دلایل بی معنی است. اما این استدلال غیرمعتبری است، چرا كه فردی كه درخواست اتانازی می كند (بنا به هر دلیلی) قطعاً فكر می كند كه عمل او درست است و اگر اعتقادی به درستی كارش نداشته باشد، قید اول یعنی «صاحب صلاحیت بودن» زیر سئوال می رود. بنابراین درخواست بیمار مبتنی بر این باور است كه مرگ نفعی (یا هر ملاك اخلاقی دیگری) برای او دارد و به این دلیل قابل توجیه است.

درخواست بیمار وقتی ملاكی برای مجاز بودن اتانازی است كه او باور به درستی درخواستش داشته باشد. اما دلایل بیمار برای درستی عملش چیست؟ بیمار ممكن است بگوید اتانازی درست است، چون من آن را تائید می كنم. در این حالت گزاره «اتانازی درست است» و این گزاره كه «بیمار آن را تائید می كند» معادل یكدیگرند. در واقع در اینجا بیمار چیزی درباره ماهیت خود عمل نمی گوید و تنها نگرش خود را بیان می كند، یعنی نگرش تائیدی. اگر درستی اتانازی مبتنی بر تائید بیمار باشد، پس اگر یك روز بیمار آن را تائید كند و روز دیگر تائید نكند، بنابراین یك روز درست است و روز دیگر درست نیست. در واقع ممكن است تائید بیمار بر خطا باشد. این گزاره كه «اتانازی درست است چون بیمار آن را تائید می كند» با این گزاره كه «بیمار اتانازی را تائید می كند، چون درست است» بسیار متفاوت است. در واقع نگرش تائیدی بیمار پیامدی از باور به درستی این عمل است. بیمار ممكن است بگوید «اتانازی درست است، چون رنج غیرقابل تحمل مرا پایان می دهد یا فلان و بهمان نتیجه را دارد.» یعنی دیدگاهی «فایده گرایانه» داشته باشد. در این حالت درستی از طریق برخی ویژگی های خود عمل تعریف می شود. یعنی تعریف درستی با استفاده از جملات دیگری است. اما صدق هر نظریه خاصی صرفاً با تعریف واژگان آن به دست نمی آید. در واقع تعریف درست هر چه باشد، كاری نخواهد كرد كه این واژه را به وجهی تعریف كند تا مستوجب صدق نظریه خاصی درباره چیزی باشد كه درست است. ممكن است بیمار بگوید «اتانازی درست است بدون آنكه به هیچ چیز دیگری قابل تحویل باشد، چه پیامد عمل باشد، چه نگرش من باشد، چه هر ویژگی دیگری.» اما بیمار چگونه می داند كه گزاره «اتانازی درست است» صادق است؟ ممكن است بگوید از راه شهود به این نتیجه رسیده ام، اما صحت یا عدم صحت چنین شهودی هرگز نمی تواند اثبات شود. در ضمن پزشك هم بر مبنای شهودش می تواند بگوید كه «اتانازی نادرست است.» یعنی چنین روشی راه را برای انواع شهودهای متعارض باز می كند. بیمار ممكن است بگوید كه دلایل خوبی برای پذیرش اتانازی دارد (مثلاً همین بیماری

لاعلاجش كه البته خود این مسئله نیز به لحاظ معرفت شناسی پزشكی محل تردید است). اما چگونه می توانیم بدانیم كه دلایل بیمار دلایل خوبی برای باور به درستی اتانازی است. در حقیقت وقتی می توانیم بدانیم كه دلایل بیمار دلایل خوبی هستند كه از پیش بدانیم «اتانازی درست است» چه معنایی می دهد.

---