قایم باشک ازنوع ستاره ای

مروری بر پدیده اختفای نجومی

چند وقتی است که فوت‌وفن نجومی نداشته‌ایم! امیدوارم این صفحه را از یاد نبرده باشید چون قرار است دوباره به سراغ آسمان و پدیده‌های سحر انگیزش برویم. تا حالا برای‌تان از صورت‌های فلکی و اجرام آسمانی و پیدا کردن و تشخیص‌شان در آسمان گفتیم. قصد داشتیم در پرونده اول که نامش رصد آسمان با چشم‌های خودمان بود بخشی از آن چیزهایی که می‌توانید با چشم در آسمان پیدا کنید را معرفی کنیم و روش آن را هم بگوییم. در کنار هر مطلب هم، اطلاعات مقدماتی برای خرید ابزار رصدی و یا معرفی انواع آن و مکان‌های مناسب برای رصد توسط کارشناس گفته شد. حالا می‌خواهیم در پرونده دوم، چند تا از مهارت‌های رصدی که در نجوم آماتور هم خیلی جذاب است و هم می‌تواند در صورت داشتن دقت زیاد، خروجی علمی داشته باشد را برای‌تان معرفی کنیم. در شماره‌های بعدی هم قرار است از یک مهمانی علمی نجومی که هر ماه در شهر خودمان با عنوان باشگاه نجوم برگزار می‌شود بیشتر حرف بزنیم.

● پیدا و پنهان یک ستاره

می‌خواهم از یک پدیده رویا گونه برای‌تان بنویسم. تصور کنید در حال نگاه کردن به آسمان هستید و یک ستاره پرنور را می‌بینید که ناگهان محو می‌شود و یا در منظره‌ای دیگر، ستاره‌ای را می‌بینید که کوه‌ها و دشت‌های ماه را در می‌نوردد و در پشت آن پنهان می‌شود و بعد از مدتی دوباره از طرفی دیگر پیدا می‌شود. یک بازی قایم باشک از نوع ستاره‌ای! البته منظره‌هایی که گفتم شبیه یک رویا هست اما رویا نیست. شما می‌توانید این اتفاق را با یک دوربین دوچشمی یا تلسکوپ ببینید. به این اتفاق در نجوم اختفا می‌گویند. وقتی یک جرم آسمانی دور توسط یک جرم آسمانی نزدیک پوشیده شود، این پدیده رخ می‌دهد.یعنی جرم آسمانی از مقابل یک جرم دیگر عبور کرده و باعث پنهان شدن آن در پشت خود شده است. البته لازم نیست که تمام جسم در پشت دیگری مخفی شود. یک پدیده آشنا وجود دارد که همه ما به خوبی می‌شناسیمش و نمونه‌ای از اختفاست. خورشید گرفتگی! در خورشید گرفتگی، قرص خورشید توسط سایه قرص ماه پوشیده می‌شود.

جالب‌ترین اختفاها زمانی رخ می‌دهند که لبه شرقی ماه قبل از این که ماه کامل باشد روی جسمی را می‌پوشاند. در این حالت لبه ماه تاریک است و مشاهده پدیده اختفا در حالی که نور ضعیف بازتابی از سطح ماه زمین را مقداری روشن کرده باشد خیلی دیدنی است. برای این که بدانید اختفا پدیده عجیب و غریبی نیست باید بگویم در طی یک سال، ماه می‌تواند، حدودا ۴۰۰۰ستاره در قدرت دید تلسکوپ‌های آماتوری را بپوشاند. یعنی این اتفاق خیلی هم نادر نیست اما با توجه به موقعیت مکانی و رصدی ما تعداد خیلی خیلی کمی از آن‌ها را می‌توانیم ببینیم. اختفاها انواع مختلفی دارند. اختفاهایی که با ماه اتفاق می‌افتند به دو دسته کلی و خراشان تقسیم می‌شوند. در اختفای کلی، ستاره می‌تواند پس از طی مسیری ظاهری در پشت ماه، ناگهان روی لبه، ماه ظاهر شود و یا این که روی لبه ماه از دید ما خارج شده و پشت ماه برود. در مورد اول، ستاره ظاهر می‌شود و در مورد دوم ستاره ناپدید می‌شود. در رصد یک اختفا، مشاهده تماس‌های ورودی و خروجی (لحظه تماس ستاره با لبه ماه) از نیمه تاریک ماه معمولا راحت‌تر است چون هم لبه ماه را با هم در میدان دید خود دارید و می‌توانید مراقب لحظه اختفا هم باشید. البته این را هم بگویم که در نیمه اول ماه قمری تماس‌های ورودی با نیمه تاریک ماه رخ می‌دهند و در نیمه دوم ماه قمری تماس‌های خروجی با نیمه روشن ماه. بیش ترین مدت زمانی که برای ورود و خروج یک ستاره در اختفای با ماه وجود دارد ۵۰دقیقه است و این به دلیل آن است که ماه قطر خود را در هر ۵۰ دقیقه طی می‌کند.

● ستاره ماه نورد

اختفای با ماه حالت دیگری هم دارد که به آن خراشان می‌گویند که البته حالت خاصی نیست بلکه همان زمان که اختفای کلی در حال رخ دادن است در لبه‌های مسیر اختفا در بازه چند کیلومتری، می شود آن را به صورت خراشان دید. یک پدیده منحصر به فرد نجومی! اتفاقی که در این حال می‌افتد خیلی ساده است. ماه با حرکت خود به دور زمین از لبه با ستاره مماس می‌شود و اگر این پدیده را با تلسکوپ ببینیم، به نظر می‌رسد که ستاره دارد از کوه‌های روی سطح لبه ماه عبور می‌کند یا این که دارد ماه‌نوردی می‌کند(!) این نوع اختفا معمولا در نزدیکی قطب‌های ماه دیده می‌شود.

در نجوم آماتوری اختفای خراشان خیلی اهمیت دارد با تحلیل اطلاعات مربوط به آن می‌توان از قطب‌های ماه نقشه‌های دقیق تهیه کرد. البته در سطح‌های پیشرفته‌تر پروژه‌های نجوم آماتوری گروهی وجود دارد که گروه‌های مختلف اطلاعات رصدی را از سراسر کره‌زمین جمع آوری می‌کنند و آن را به نتیجه می‌رسانند. هر چه قدر که گزارش‌ها بیشتر باشد تحلیل‌ها هم مفیدتر خواهد بود. به همین خاطر است که انجمن بین‌المللی زمان سنجی اختفاها افراد تازه کار و آماتور را برای شرکت در این زمینه خیلی تشویق می‌کند. دسته دیگر اختفاها شامل اختفاهای سیارکی هستند که در مقایسه با اختفای با ماه نادر هستند و می‌توانند اطلاعات علمی بیشتری برای ما داشته باشند. در اختفای سیارکی شما شاهد هستید که یک ستاره ناگهان خاموش می‌شود و این به خاطر عبور سیارک از جلوی آن است. اختفاهای سیارکی که بیش تر از ۴ ثانیه طول بکشند برای رصد مناسب هستند. برای این‌که بتوانید یک اختفا را مشاهده و زمان سنجی کنید اطلاعات مقدماتی لازم است که می‌توانید آن را در ستون کناری که توسط عضو انجمن اختفای خاورمیانه نوشته شده، بخوانید.

نویسنده: مریم ملی