راهکارهای برقراری اعتدال

● پرسش:
قوای سه گانه شهویه، غضبیه و عاقله را تعریف کنید و راه های برقراری اعتدال در آن سه قوه را توضیح دهید؟
● پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال قوای شهویه، غضبیه و عاقله را تعریف …

پرسش:

قوای سه گانه شهویه، غضبیه و عاقله را تعریف کنید و راه های برقراری اعتدال در آن سه قوه را توضیح دهید؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سؤال قوای شهویه، غضبیه و عاقله را تعریف و کارکردهای هر کدام را به نحو اجمال توضیح دادیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می گیریم.

شایان ذکر است که قوه عاقله از عقل نظری گرفته می شود که در یکی از تعریف های آن گفته اند: آگاهی و علم به چیزی که سزاوار دانستن صرف است و از امور اختیاری انسان شمرده نمی شود۲.

در برابر آن قوه عامله وجود دارد که از عقل عملی به دست می آید و در یکی از تعریف های آن آمده است:

علم و آگاهی به چیزی که سزاوار عمل کردن است. ۳

به هر حال از قوه عامله نیز، مانند عاقله، در صورتی که به اعتدال از آن بهره گرفته شود، فضیلت عدالت، و افراط و تفریط در آن، دو رذیلت ظلم و انظلام (ظلم پذیری) را به وجود می آورد. ۴

راه ایجاد اعتدال در قوا

برای اعتدال این قوا باید همه آنها را تحت تدبیر و کنترل عقل و شرع درآورد. در روایات معتبری که از امامان معصوم(ع) رسیده است، مطالب ارزنده ای در این خصوص وجود دارد.

شیوه های عملی ایجاد اعتدال

مراعات اموری که در ذیل آورده می شود، برای کمک به عقل و ایجاد بستر مناسب برای تعدیل قوا مفید است:

۱) هم نشینی با نیکان و معاشرت با کسانی که از فضایل اخلاقی برخوردارند و نیز اجتناب و پرهیز از هم نشینی با بدکاران و کسانی که دارای اخلاق زشت و ناپسند هستند؛ زیرا معاشرت با هرکس قوی ترین انگیزه برای خوگرفتن به صفات و اخلاق اوست.

۲) به کاربردن قوا در راه کسب صفات شریف و مواظبت و مداومت بر اعمال و افعالی که آثار و نتایج آن، تحصیل فضایل است؛ هم چنان که اگر کسی بخواهد ملکه جود و سخاوت را در خود حفظ کند، باید انفاق مال و بذل و بخشش را همواره ادامه دهد و بر نفس خویش، در زمانی که به طرف بخل و امساک می رود، تسلط داشته باشد.

۳) باید هنگام اقدام بر هر عملی، تفکر و تأمل نماید و مواظب باشد که هیچ کاری را بدون توجه به آثار آن انجام ندهد و در صورت روی آوردن به رذایل، خود را تنبیه و تأدیب نماید.

۴) از دیدن و شنیدن و تخیل آنچه شهوت و غضب را برمی انگیزد به شدت پرهیز نماید و زمانی که بالطبع آن دو قوه به جنبش درآمدند، در بهره گیری از آن به اندازه ای که طبیعت بشری اقتضا می کند اکتفا نماید و از آنچه به سلامت تن و روان او صدمه وارد می کند پرهیز نماید: البته ملاک و معیار بهره گیری معتدل از این قوا، عقل و شرع است.

۵) باید عیب های پنهانی خود را با جستجو و بررسی و محاسبه به دست آورد و پس از آگاهی، در ریشه کن ساختن آن کوشش فراوان نماید.

در مجموع، باید با تمرین و تکرار عمل اخلاقی، از این قوا برای تحقق فضیلت بهره گیرد و زمینه رذیلت را فراهم نسازد. ۵

برای اطلاع بیش تر ر.ک:

سیدمحمدرضا مدرسی، فلسفه اخلاق، ص ۲۶۹ به بعد.

مهدی حائری، کاوش های عقل نظری، ص ۲۴۱-.۲۴۲

ملا مهدی نراقی، همان، ص ۵۲-.۶۳

برای مطالعه بیش تر ر.ک:

همان، ص ۶۷ به بعد؛ جمعی از نویسندگان، روش خودسازی؛ و مهدوی کنی، اخلاق عملی، ج ۱، و محمد شجاعی، مقالات، ج ۲ و ۳.