شنبه, ۸ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 27 April, 2024
کندوکاوی در تاریخ موسیقی نظامی ایران
ارکسترهای موسیقی نظامی با آن نظم و ترتیب و نوازندگان یونیفورمپوش و سازهایی برق انداخته شده و رهبری که بیشتر یک فرمانده است تا رهبر ارکستر، برای بیشتر مردم منظرهای آشناست که این ارکستر با تمام دبدبه و کبکبهاش بنا به مناسبتهای ملی و مذهبی نه در سالنهای مجلل که در فضای باز و در میان مردم در سازهای خود میدمند و بر آنها ضربه مینوازند. به جرات میتوان گفت که حداقل در کشور ما بسیاری از مردم تنها اجرای زنده ارکسترهای موسیقایی را که در طول زندگی خود از نزدیک دیدهاند همین ارکسترهای نظامیاند. اما تاریخ موسیقی نظامی ایران داستان دیگری دارد. تاریخ موسیقی ایران نشان میدهد که نسبت موسیقی نظامی با دیگر انواع موسیقی در کشور ما نسبتی مستقیم است. شاید باور این مساله که این نوع از موسیقی که خاستگاه آن میدانهای جنگ است موسیقی سرزمین ما را سامان داده دشوار باشد اما واقعیت این است که تا پیش از آموزش موسیقی نظامی در دوره قاجار، موسیقی ایرانی بنا به دلایل مختلف وضعیتی بسیار نابسامان داشت. به نظر میرسد که اگر آموزش علمی موسیقی در مدارس نظام به ایران وارد نمیشد معلوم نبود حال و روز موسیقی ایرانی چگونه بود.
● موسیقی ایرانی در اوج
دستنوشتههایدانشمندان موسیقیدانی همچون فارابی (۲۶۰-۳۳۹ ق)، ابن زیله (وفات ۴۴۰ق)، فاخر ارموی (۶۱۳-۶۹۳ق) و ابن غیبی (۷۵۴-۸۳۸ق) نشانگر این مساله است که تا پیش از برآمدن صفویان موسیقی ایرانی جنبه علمی داشته است. این در حالی است که در همین دوران موسیقیدانان هندی و چینی از روشهای بسیار سادهتری بهره میبردند که موسیقیدانان ایرانی از آن آگاهی داشتند. دسترسی موسیقیدانان ایرانی به خط موسیقی یونانی آنها را با طرز نت?نویسی غربی نیز تا حدی آشنا کرده بود. تا زمان درگذشت ابن زیله اصفهانی شیوهیی خاص در میان موسیقیدانان ایرانی برای نغمه نگاری به کار میرفت، بدین شکل که نغمهها را با حروف ابجد و با همان نظم و ترتیب ابجدی مشخص میکردند. این در حالی است که ایرانیان در ساختن سازهای موسیقی نیز تبحر و دقت خاصی به خرج میدادهاند. فارمر در کتاب «تاثیر و نفوذ ایران در تعبیهآلات موسیقی» با توجه به اطلاعاتی که در کتب و اسناد تاریخی ایران مانند «جامعالالحان» نوشته ابن الغیبی، درباره چگونگی ساخت سازها و شکل و اندازه آنها و نیز کوک ساز و پردههای اصواتی که از تماس با انگشتان دست با سیم ساز پدید میآیند، مینویسد: «ایرانیان نخستین قومی بودهاند که شرح ساختمان سازهای موسیقی را به تفصیل نوشتهاند.»
● دوران عقبگرد
اما شرایط بر همین منوال نمیماند و در زمان زمامداری صفویان موسیقی ایرانی حالی آشفته مییابد. علی بلوکباشی و یحیی شهیدی در کتاب «پژوهشی در موسیقی و سازهای موسیقی نظامی» دلیل این مساله را اوضاع نابسامان اجتماعی و سیاسی کشور در آغاز زمامداری صفویان که سبب شد محیط رشد و نمو موسیقی ایرانی تا حد زیادی از بین برود. پس از این دوران موسیقی ایرانی ارزش و اعتبار علمی خود را از دست میدهد و ایرانیان از شیوه نغمهنگاری یا نت نویسی بیخبر میمانند. اوژن فلاندن که در زمان محمدشاه قاجار و در سال ۱۸۸۰ میلادی به?مدت دو سال به ایران سفر میکند موسیقی ایرانی را بسیار ابتدایی و عقبمانده توصیف میکند. وی در این رابطه مینویسد: «موسیقی مانند نقاشی صنعتی و تقلیدی نیست، بلکه علمی است.» در صورتی که موسیقی ایرانی از محتوای علمی خود تهی شده است. در این دوران که متاسفانه به درازا نیز میکشد. بلوکباشی و شهیدی دوام و استمرار موسیقی در این دوران را که به صورت تقلیدی-شفاهی است در میان سه گروه میدانند: نخست هنرمندان و خانوادههای سرشناس و قشرهای میانه یا بالای اجتماع که بنا به ذوق شخصی به موسیقی روی آورده و آن را آموختهاند. اینان جز در محافل خانوادگی و رسمی و درباری در جای دیگری هنر خود را عرضه نمیساختند. اما گروه دوم از قشرهای پایین جامعه بودند که موسیقی را محل کسب خود قرار داده و از این راه لقمه نانی در میآوردند. اینان در مجالس عمومی بزم و شادی مردم مینواختند و میخواندند. گروه سوم اما بر خلاف دو گروه دیگر خاستگاهی مذهبی داشتند. تعزیه خوانان که به موسیقی سنتی ایران آشنا بودند آوازها و گفتارهای موسیقی را در تعزیه حفظ کردند و تداوم بخشیدند. این دوران را پس از صفویه، میتوان بدترین دوران برای موسیقی ایرانی دانست چرا که موسیقی و موسیقی دان قدر و منزلت اجتماعی بسیار نازلی داشت. مردم آنان را «عمله طرب» میخواندند و شاهان و اعیان آنها را بیشتر در مراسمهای میگساری خود راه میدادند. اوژن فلاندن در سفرنامه خود سبب بیقدر بودن و بیاعتباری اهل موسیقی را درایران در پرداختن اشخاص حقیر و بیسرو پا به هنر موسیقی دانسته و مینویسد: «موسیقی ایرانی به دست لوطیان و اشخاص بیسرو پا افتاده است. از این رو قیمت و قدر موسیقی به کل در ایران از بین رفته و به ندرت اشخاص اسم و رسمداری یافت میشوند که با موسیقی آشنایی داشته باشند».
● موسیقی نظامی در ایران
موسیقی رزمی مجموعهیی از آهنگهای خاص است که همراه با عملیاتها و فعالیتهای سپاهیگری در میادین مشق و نبرد هنگام جنگ و صلح به کار میرفته است. این نوع از موسیقی در درون خود پیامها و معانیای را دارد که نظامیان فهمپذیرند. در اسناد تاریخی استفاده از موسیقی نظامی در ایران به دوران هخامنشیان باز میگردد. طبق نوشته گزنفون، نخستین سرودههایی که در زمان نبرد در ایران باستان به کار میرفته در زمان جنگ کوروش بزرگ (پادشاهی ۵۲۹تا ۵۵۰ پ. م) با سپاه آسوریان بوده است. پس از این دوران بوده که فرماندهان نظامی ایرانی برای بالابردن روحیه نیروهای خود و تضعیف روحیه دشمن دست به استفاده از موسیقی در میادین نبرد زدهاند. البته کسانی که در دستههای موسیقی نظامی مینواختند بر خلاف دورانی همانند صفویه و قاجاریه از منزلت اجتماعی والایی برخوردار بودند. چرا که در پیشبرد نبردها یا در شکوه بخشیدن به مراسمهای رسمی دربار نقش مهمی ایفا میکردند.
اما پس از این و بویژه در دوران صفویه تا آغاز زمامداری ناصرالدین شاه قاجار موسیقی نظامی همانند موسیقی ملی و محلی اوضاعی آشفته و غیر علمی دارد. کمپفر، یکی از سیاحتگران خارجی که در قرن ۱۷ میلادی و دوران صفویه به ایران سفر کرده است در سفرنامه خود موسیقی نظامی ایران را در تهییج قوا و تحریک جنگاوران برای نبرد بسیار ضعیف توصیف میکند و مینویسد: « موزیکانچیان نظام [و ساختار] علمی و هماهنگی را آنطور که گوش ما [اروپاییان] به آن عادت دارد، نیاموختهاند». علی بلوکباشی و یحیی شهیدی در کتاب خود، «موسیقی و سازهای موسیقی نظامی» به شاهی رسیدن فتحعلی شاه قاجار (پادشاهی ۱۲۱۲-۱۲۵۹ق) و تصمیم فرزند و نایب السلطنه وی عباس میرزا (۱۲۰۲-۱۲۴۹ق) برای نوسازی قشون ایران برای مقابله با تهدیدهای نظامی روسیه تزاری را نخستین گامها در بهرهگیری از فرهنگ نظامی غرب در ایران میدانند. عباس میرزا نوسازی بیشتر رستهها و دستههای نظامی را به افسران فراری یا اسیر شده روس سپرد. در مقابل نوسازی نظام در رستههای توپخانه و پیادهنظام را بر عهده ژنرال فرانسوی، گاردان و افسران همراه وی گذارد. گاردان در مدت اقامت خود در ایران علاوه بر وظایف محوله دستههای موزیک نظامی را نیز که تا آن زمان در نظام ایران نبود، ترتیب داد. پس از مرگ فتحعلی شاه در سال ۱۸۳۵میلادی سر هنری لیندسی ـ بیتون انگلیسی ماموریت یافت تا به فرماندهی یک هیات نظامی انگلیسی، محمد میرزا، فرزند عباس میرزا را از تبریز به تهران برده و او را همراهی کند تا بر تخت بنشیند. در همین اوان به وی مبلغ ۲۸۰۰ لیره برای برپا کردن کارخانه باروتسازی و ۴۰۰ لیره نیز برای خرید سازهای موسیقی غربی پرداخت شد. لیندسی ـ بیتون در سال ۱۸۳۶ میلادی در بازگشت از سفر بریتانیا دو دست کامل از سازهایی که در دستههای موزیک آن زمان اروپا معمول بود با خود به همراه آورد. پس از این و در سالهای بعد نیز برخی چه داخلی و چه خارجی در ترمیم قشون ایران تلاشهایی کردند که در تمام این ترمیم و بازسازیها دسته موزیک نظامی در نظر گرفته میشد اما بزودی و پس از چندی این دستههای موزیک از هم پاشیده میشدند.
اما در دوره مظفرالدین شاه در میان مستشاران نظامی غربی که به ایران اعزام شدند سه نفر کارشناس موسیقی هم بودند که بعدها یکی از آنها تاثیر بسزایی در تربیت دستههای موزیک نظامی در ایران گذاشت؛ او کسی نبود جز ژنرال ژان بابتیست لومر، افسر موزیک فرانسوی.
● تحول در آموزش موسیقی نظامی
شعبه موزیک دارالفنون در سال ۱۲۸۴ هجری قمری راهاندازی شد. در همین زمان اداره این شعبه را به لومر سپردند. یک سال پس از آن وی سازماندهی دستههای موزیک نظامی ناصری و تربیت اعضای موزیک دربار را نیز بر عهده گرفت. اما پیش از لومر چند نفر خارجی دیگر نیز آموزش دستههای موزیک دربار را بر عهده داشتند. از جمله بوسکه فرانسوی که از تاریخ ۱۸۵۶ تا ۱۸۵۷ میلادی بمدت یک سال رهبری و آموزش دسته موزیک دربار را بر عهده داشت. پس از وی رویون، معاونش این مقام را بر عهده گرفت. در این میان مارکو ایتالیایی نوازنده قرهنی نیز دسته موزیک دیگری برای ناصرالدین شاه ترتیب داد اما وی در دربار نه به سبب موسیقیدان بودنش بلکه بیشتر به خاطر آشپزی خوبش معروف بود. بوسکه و وی هر دو به صورت علمی با موسیقی آشنا نبودند به همین دلیل در زمان آنها اتفاق مهمی در عرصه موسیقی نظامی ایران نیفتاد. اما با این وجود درباریان قاجار مارکو را تا زمانی که زنده بود بر مسند خود باقی گذاشتند.
اما در دوران لومر وی با دعوت از یک موسیقیدان اتریشی به نام گوارا (آنطور که استاد روح ا... خالقی در کتاب خود «سرگذشت موسیقی ایران» وی را مینامد) سعی در ساماندهی شعبه موسیقی دارالفنون میکند. گوارا آنطور که در اسناد تاریخی آمده فردی لایق و آشنا به کار خود معرفی شده است. لومر در تمام دوران ۲۵ ساله تصدی خود ۴۵ شاگرد نخبه را برای رهبری دستههای موزیک نظامی ایران تربیت کرد از جمله غلامرضاخان سالار معزز (مین باشیان) که بعدها به روسیه و فرانسه رفت و آموزش خود را در آن کشورها کامل کرد و سپس به کشور بازگشت و هر چه میدانست در راه پیشرفت موسیقی به کار گرفت. به همت لومر سازهای موسیقی نوین مانند ابوا، فلوت، ساکسیفون و انواع طبلها و سنجها به ایران وارد شد. در این دوران سازهای سنتی نقارهخانهها و نوازندگان عامی از دستههای موزیک نظامی کنار گذاشته شدند و سازهای نوین و افراد آموزشدیده جایگزین آنها شدند. لومر در دوره دو پادشاه یعنی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه «موزیکانچی باشی» دربار بود.
● دوران پس از لومر
از جمله شاگردان لومر که تاثیر بسزایی در تاریخ موسیقی ایران داشت میتوان به غلامرضاخان سالارمعزز (مین باشیان) اشاره کرد.
وی که از نخستین فارغالتحصیلان شعبه موزیک نظام بود، دوره هشت ساله موسیقی را زیرنظر لومر به پایان برد. وی پس از فراغت از تحصیل و دریافت درجه افسری در همان مدرسه مشغول به تدریس شد. سپس وی در سال ۱۳۱۶ هجری قمری همراه فرزند ۱۳ سالهاش نصرا... (نصرالسلطان) به روسیه رفت تا در آنجا در کنسواتوار سن پترزبورگ موسیقی بیاموزد. خود وی نیز در همین مدرسه نزد استاد ریمسکی کورساکف به مطالعه و تکمیل فن موسیقی پرداخت. وی پس از بازگشت به وطن از انقلاب مشروطه حمایت کرد. و پس از چندی کشور را به مقصد فرانسه ترک کرد و در اوایل سلطنت احمد شاه به ایران بازگشت و با درجه سرتیپی ریاست کل دستههای کل نظام را بر عهده گرفت.
از خدمات وی به موسیقی نظامی ایران میتوان به موارد زیر اشاره کرد: تربیت افسران متخصص برای موزیک نظام، کسب استقلال اداری وآموزشی برای موسیقی نظام، ساختن نخستین نت سرود سلام رسمی به جای مارش، سرودهای خارجی و.... غلامرضاخان سر سلسله استادانی بود که پس از وی هر روز بر غنای موسیقی نظامی و ملی کشور افزودند و همچون وی توانستند در عرصههای مختلف موسیقی، ایران را گامی به پیش ببرند. از جمله این استادان میتوان به این اسامی اشاره کرد: حسینخان هنگ آفرین، نصراللهخان (نصر السلطان) فرزند غلامرضاخان، سلیمانخان امنی، ناصر همایون، ابراهیمخان آژنگ، علینقی وزیری، غلامحسینخان مینباشیان و... .
وحید باسره
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
ایران دولت حجاب رئیس جمهور پاکستان گشت ارشاد رئیسی دولت سیزدهم مجلس شورای اسلامی کارگران رهبر انقلاب سریلانکا
سیل سلامت قتل کنکور تهران سردار رادان سازمان سنجش آتش سوزی شهرداری تهران پلیس اصفهان زنان
قیمت دلار دلار سایپا خودرو قیمت خودرو تورم قیمت طلا بازار خودرو ارز مسکن بانک مرکزی ایران خودرو
کیومرث پوراحمد خودکشی تلویزیون سینمای ایران فیلم ترانه علیدوستی سریال گردشگری موسیقی مهران مدیری کتاب
اینترنت کنکور ۱۴۰۳ عبدالرسول پورعباس
اسرائیل رژیم صهیونیستی غزه فلسطین جنگ غزه روسیه چین حماس طالبان اوکراین ایالات متحده آمریکا طوفان الاقصی
فوتبال پرسپولیس جام حذفی آلومینیوم اراک استقلال فوتسال بازی تراکتور بارسلونا باشگاه پرسپولیس تیم ملی فوتسال ایران لیگ برتر انگلیس
هوش مصنوعی سامسونگ گوگل الماس همراه اول ناسا فیلترینگ
سازمان غذا و دارو مالاریا کاهش وزن آلزایمر زوال عقل