باز ماندن تفریحات كهن از قافله مدرنیته

تفریحات مردم در گذشته های نه چندان دور, حول ارتباطات رو در رو و گروهی دور می زد مردم در تفریحات خود به بازی های محلی و بومی, شب نشینی ها, دور هم جمع شدن و می پرداختند كه در آن, افراد در تعامل با هم قرار می گرفتند, اما حالا

تفریحات مردم در گذشته های نه چندان دور، حول ارتباطات رو در رو و گروهی دور می زد. مردم در تفریحات خود به بازی های محلی و بومی، شب نشینی ها، دور هم جمع شدن و... می پرداختند كه در آن، افراد در تعامل با هم قرار می گرفتند، اما در حال حاضر فن آوری های جدید نظیر ضبط صوت، كامپیوتر، ماهواره، اینترنت و... جای انسان را گرفته است و انسان امروز در تقابل كمتری با همنوع خود قرار می گیرد. از این منظر باید گفت كه در تفریحات كنونی، اغلب، ماشین جای انسان را گرفته است و چه بسا در برخی موارد، انسان ها به طور غیرمستقیم با هم وارد عرصه تفریح می شوند. در عصر معاصر، ظهور تكنولوژی های مدرن، به تغییر ساختارهای شغلی و فضای پیرامون زندگی منجر شده است. در چنین شرایطی بود كه آداب و رسوم كهن، در میان چالش های ایجاد شده، تقریبا رنگ و بوی خود را از دست داده اند. با توجه به چنین دگرگونی هایی، ممكن است این سئوال پیش آید كه چه تفاوتی می توان در تفریحات گذشته یافت كه در تفریحات مدرن امروزی دیده نمی شود یا برعكس چه ویژگی هایی را در تفریحات مدرن می توان دید كه در تفریحات پیشین وجود نداشته است؟

علل دگرگون شدن تفریحات

با ورود تكنولوژی های مدرن به زندگی مردم، فضای فیزیكی كشورها تغییر پیدا كرده است و به سوی دنیایی بدون مرز پیش می رود. آداب و رسوم گذشته نیز، به تبع این تغییرها، متحول شده اند. به این ترتیب، تاكید روی آداب و رسوم خاص چندان قابل پذیرش نیست. با این حال، چنین واقعیتی به معنی آن نیست كه سبك های زندگی انسان ها، از بیخ و بن دچار گسست شده است، بلكه این واقعیت را نمی توان از نظر دور داشت كه با پیشرفت های پله های دانش و فن آوری، آداب و رسوم كهن نیز رنگ و بوی تازه ای به خود می گیرد و این درحالی است كه همین پله ها تداوم پله های پیشینی است كه علم به مدد آنها، راه ترقی را در پیش گرفته كه ممكن است شباهت چندانی با پله های قبلی نداشته باشد. سعید معیدفر، رئیس انجمن جامعه شناسی ایران، در مورد علل این تحولات می گوید: چون جامعه امروز، جامعه ای است كه به خاطر ساختاری كه كار، سازمان اجتماعی و تولید دارد، ما نیازمند نوآوری، خلق روش های جدید و تولید برنامه برای فراغت هستیم، در عین حال كه تنوع سلیقه ها، اندیشه ها، افكار و شخصیت ها گسترش یافته است. او می افزاید: در گذشته خیلی از افراد، شبیه به هم بودند و خیلی با همدیگر تفاوت نداشتند، حتی خانواده اگرچه به لحاظ جنسی یا سنی با هم متفاوت بودند، اما به لحاظ سلیقه، تفاوت چندانی نداشتند. سلیقه ها به هم نزدیك بود، ولی امروز عملا واحد خانواده خیلی از كاركردهایش را از دست داده است و افراد در جاهای مختلف هستند. با شرایط جنسی و سنی در میان پیچیدگی های موجود در روابط اجتماعی كه آن هم، به خاطر تعدد و تكثر مشاغل و تخصص ها و متعاقب آن تعدد و تكثر سلیقه ها و امیال و امثال اینها به وجود آمده است.

رابطه تفریحات و اقتصاد

مسئله دیگری كه ازسوی جامعه شناسان در رابطه با تفاوت میان تفریحات قدیم و جدید مطرح می شود، مسئله اقتصادی است؛ اینكه مسئله اقتصادی چقدر می توانست در انتخاب و تنوع تفریح ها موثر باشد. به اعتقاد جامعه شناسان، خود اوقات فراغت و برنامه ریزی كردن برای آن، عملا یكی از محورهای مهم اقتصاد تلقی می شود. رئیس انجمن جامعه شناسی ایران در این زمینه می گوید: اگر نگاه كنیم بخش عمده اقتصاد جامعه، حول و حوش همین برنامه ریزی برای گذراندن اوقات فراغت است؛ اینكه چقدر برای جامعه پول مبادله می شود، چقدر در واقع اقتصاد آن جامعه از طریق توریسم، از طریق مبادله كالاهای فرهنگی و... به گردش می افتد. وی در خصوص رابطه اقتصاد با تفریحات گذشته و امروز می گوید: در گذشته اوقات فراغت و تفریح چندان جنبه اقتصادی و مادی نداشت. اوقات فراغت خیلی ساده بود. فرد از هر ابزاری و از هر چیزی كه غیراقتصادی هم به حساب می آمد، می توانست برای گذراندن اوقات فراغت خود استفاده كند، مثلا از طریق همین گفت وگو و گپ زدن. برخی مطالعات ما نشان می دهد كه هنوز در برخی از مناطق روستایی گب زدن دومین عامل اوقات فراغت است. از این رو می بینیم كه چنین تفریحاتی نه خرجی دارد، نه پولی می خواهد و نه چیزی به گردش در می آید. یا مثلا در گذشته ممكن بود گاهی اوقات، جوان ها و نوجوان ها، سركوچه ها و خیابان ها چند تا سنگ را پیدا می كردند و روی هم می گذاشتند و كافی بود با یك چیزی كه شكل توپ داشته باشد، بازی راه بیندازند یا دیگر اینكه چند تا خط می كشیدند و خانه بازی می كردند كه اصلا نیازی به پول نداشت، ولی امروزه به دلایل اقتصادی و با توجه به وضعیتی كه كار ما دارد، نیاز به برنامه ریزی بسیار سنگینی برای اوقات فراغت داریم. باید فیلم ساخته شود، كتاب تولید شود، رسانه هایی تولید شوند و ... كه بتوانند كار اطلاع رسانی را كه قبلا سینه به سینه منتقل می شد انجام دهند.

ضرورت وجود اطلاعات

در گذشته مردم برای اختصاص دادن اوقات بیكاری خود به تفریح، نیاز به تكنولوژی و دانش خاصی نداشتند. اغلب تفریحات آنها در اثر تجربه از نسل های قبل به یادگار می ماند، اما در تفریحات امروز جایگاه اطلاعات و دانش به عنوان امری ضروری تلقی می شود كه با بهره گیری از تكنولوژی مدرن، این امر میسر شده است. معید فر، جامعه شناس در این زمینه می گوید: از آنجا كه كاركرد اصلی اوقات فراغت بازگرداندن فرد به جامعه است، در نتیجه احیای قوای روحی و انگیزشی فرد در جریان است؛ فردی كه طی زندگی روزمره كاری یكنواخت انجام می دهد- كاری كه مثل گذشته بر آن تسلط ندارد، بلكه برعكس كار است كه بر او تسلط پیدا می كند بنابراین با گذراندن اوقات فراغت، این زمینه ایجاد می شود كه فرد خودش و جامعه اش را به عنوان یك كل نگاه می كند و نه به عنوان یك جزء یا عنصر گم شده و بی مقدار در سازمان كار. وی در تشریح این مطلب می گوید: ما می بینیم كه در اوقات فراغت، بیشتر از گذشته نیاز به اخبار داریم، نیاز به اطلاعات داریم، نیاز به آگاهی داریم، بیشتر دوست داریم به سفر و سیاحت داخل یا خارج برویم و ... وی می افزاید: از طریق سینما، فیلم، كتاب و ... در اوقات فراغت ما در معرض حیات اجتماعی زنده و پویا قرار می گیریم؛ چیزی كه ما در محل كار به دست نمی آوریم.

تفریحات الكترونیكی

در بحث ورود تكنولوژی مدرن در عرصه زندگی روزمره مردم و گرایش جوانان به بازی های كامپیوتری و اینترنت كه خواه ، ناخواه روند توجه به تفریحات سنتی را كمرنگ می كند این سئوال پیش می آید كه آیا در این روند، فرهنگ و هویت ملی دچار گسست می شود یا برعكس، به گسترش فرهنگ كشور مدد می رساند؟ دكتر معید فر، با نوعی تردید به این مسئله می نگرد و می گوید: یكی از مواردی كه می تواند ما را در ارتباط با هویت، حساس كند بحث كامپیوتر و اینترنت است. چرا كه برخی معتقدند؛ كار با كامپیوتر و اینترنت فرد را در یك دنیای مجازی قرار می دهد. دنیای مجازی به این معناست كه افراد در خود واقعی شان در صحنه روابط شركت نمی كنند و گاهی اوقات با هویت های پنهان یا هویت های غیر در مقابل هم ظاهر می شوند. وی در ادامه می افزاید: وقتی شما در محیط اینترنت هستید، می توانید خود را غیر از آنچه هستید معرفی كنید و با دیگری گب بزنید و ارتباط برقرار كنید. بنابراین یك خطر این است كه در واقع شما آن طوری كه هستید در صحنه روابط شركت نمی كنید. در واقع شما در روابط رو در رو كه می تواند روابط عاطفی هم داشته باشد، محروم شده و بیشتر به یك نوع روابط عقلانی كه نوعی روابط كم مایه از نظر عاطفی است، رو به رو می شوید. از نظر این استاد دانشگاه حضور آدم ها در مقابل همدیگر یك نوع تعلقات، ارتباطات انسانی و اجتماعی به وجود می آورد كه این خصوصیت ممكن است از طریق اینترنت ظاهر نشود. معیدفر به مسئله دیگری اشاره می كند كه استفاده از تكنولوژی های ارتباطی جدید به عنوان یك خطر ممكن است مطرح شود. وی معتقد است: فرد اگرچه با دنیای بزرگتر از خودش ارتباط وسیع پیدا می كند، ولی از محیط های كوچك خود فاصله می گیرد. یعنی از خانه كه به عنوان یكی از كانون های مهمی است كه فرد می تواند در آن سازندگی داشته باشد، تاثیر بگذارد و تاثیر بپذیرد آسیب می بیند یا مثلا این فرد از محیط كوچك دیگری مثل محله اش (هم محله ای ها، همخونی ها، همكلاسی هایش) و گروه های كوچك غفلت می كند، چرا كه باید این وقت را از آنها بگیرد و بسپارد به آن ارتباطات دیگری كه از طریق اینترنت یا كامپیوتر برقرار می كند. معید فر در مقابل به گروهی از جامعه شناسان اشاره می كند كه معتقدند: فرد وقتی با كامپیوتر بازی می كند، نه تنها دچار انزوا و گسست نمی شود، بلكه اتفاقا در روابط اجتماعی پرمایه تر و وسیع تری هم قرار می گیرد، چرا كه در آن سوی مرزها با انسان های دیگری ارتباط برقرار می كند و می تواند با آنها تعامل فكری و فرهنگی داشته باشد. بنابراین با توجه به چنین نگرش های متفاوت و اغلب متضاد در زمینه تفریحات مدرن، نظر قطعی مفید یا مضر بودن روی این مسئله كه تفریحات جدید جانشین تفریحات سنتی می شود، خالی از اشكال نیست و به اعتقاد معید فر: باید تحقیقات اجتماعی بیشتری در این زمینه انجام داد. به هر حال در میان انبوهی از تكنولوژی های مدرن كه مدام نو به نو می شود، جوامعی مانند ما كه مرحله گذار به مدرن شدن را طی می كنیم، این تغییرها و دگرگونی ها طبیعی است، اما آنچه دغدغه حفظ هویت فرهنگ را در اندیشه های برخی افراد و روشنفكران مطرح می سازد، شاید این دو فرضیه متضاد است كه به اعتقاد برخی مبادا با همه گیر شدن تكنولوژی در بطن زندگی مردم، دچار نوعی گسست فرهنگی بشویم و به مرحله ای برسیم كه فاتحه فرهنگ اصیل ایرانی را بخوانیم. و در مقابل چنین نگرشی، برخی دیگر بر این باورند كه تا كی باید سنگ گذشته مان را بر سینه بزنیم و به گذشته خود بنازیم، در حالی كه جوامع دیگر شتابان بر قله های پیشرفت خیمه می زنند. اما چگونه می توان در عین حالی كه گذشته را فرا راه آینده قرار می دهیم، آینده ای با اقتدار نیز داشته باشیم. چگونه می توان بازی ها و تفریحات اصیل ایرانی را در این عرصه نوین تكنولوژی همچنان زنده نگه داشت. شاید این گفته دكتر معید فر جواب قانع كننده ای بر این دغدغه باشد كه می گوید: ما می توانیم ورزش های سنتی را كه داشته ایم با یكسری ظرافت ها و ابتكاری هایی، وارد فهرست جدول ورزش های معمول جامعه مدرن كنیم.

یوسف بهمن آبادی