از نگاه دیگری

درباره کتاب «نتایج انقلاب ایران» نوشته نیکی کدی

نیکی کدی، پژوهشگر مسائل خاورمیانه، زنان و ایران، کتاب بسیار معروفی درباره‌ انقلاب ایران تحت عنوان ریشه‌های انقلاب دارد که در سال ۱۹۸۱، دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی منتشر شد. این کتاب در پی انتشار به‌شدت مورد توجه علاقه‌مندان مسائل ایران معاصر قرار گرفت و در سال ۱۳۶۹ نیز دکتر عبدالرحیم گواهی ترجمه‌ فارسی آن را منتشر ساخت. در سال ۲۰۰۳، در شرایطی که ربع قرن از انقلاب ایران می‌گذشت، نیکی کدی در ویرایش تازه‌ای از کتاب، سه فصل جدید به آن افزود که به بررسی پیامدهای انقلاب ایران اختصاص دارد. این سه فصل جدید را مهدی حقیقت‌خواه با عنوان نتایج انقلاب ایران به فارسی ترجمه کرده ساخته است. یادداشت حاضر، مرور مختصر دیدگاه‌های کدی درباره انقلاب ایران است.

● پیامدهای انقلاب ایران

کدی معتقد است یکی از عناصر اصلی تاریخ سیاسی معاصر ایران ائتلاف روحانیت (یا بخش مهمی از روحانیت) با بازار یا بورژوازی سنتی ایران است. وی جنبش تحریم تنباکو، انقلاب مشروطه و نیز انقلاب اسلامی را تبلور سیاسی این وحدت یا ائتلاف می‌داند. بنابه نظر کدی، این ائتلاف صرفا در ایران قابل ‌مشاهده است و در هیچ‌یک از دیگر کشورهای خاورمیانه یا حتی اسلامی چنین ائتلافی وجود ندارد. وی حضور روحانیان در سیاست را ناشی از ظهور سلسله صفویه و نقش قابل‌توجهی می‌داند که روحانیت پس از اعلام شیعه به‌عنوان مذهب رسمی حاکمیت ایفا کرده است. به‌نظر کدی، در عین حال که روحانیون بزرگ به دولت نزدیک بودند نهاد مستقل روحانیت در دوران صفویه به وجود آمد که برخلاف دیگر کشورهای مسلمان از نظر مالی از دولت مستقل‌اند. منابع مالی آنها ناشی از مالیات اسلامی (خمس و زکات) و اموال وقفی است. وی حضور تاریخی مراجع بزرگ شیعیان در قلمرویی خارج از جغرافیای ایران (نجف در عراق) را نیز نشانه‌ای از استقلال روحانیان از دولت‌ها می‌داند. (به نقل از مقاله کدی با عنوان« Better than the Past»، آوریل ۲۰۰۳، Iranian. com) نیکی کدی در پرتو این واقعیت به بررسی ریشه‌ها و پیامدهای انقلاب ایران می‌پردازد. در دو فصل آغازین کتاب نتایج انقلاب ایران، تحولات سیاسی و اقتصادی ایران در دوره‌ ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ و نیز ۱۳۶۸ تا زمان نگارش کتاب (۱۳۸۲) تشریح شده است. در این دو بخش، نویسنده با لحنی گزارش‌گونه تحولات پس از انقلاب را به‌دقت و اختصار شرح می‌دهد. وی نخست، جریان حذف تمامی جریان‌های سکولار از متن انقلاب و دولت انقلابی تشریح می‌کند. تصویری از اتفاقات دهه‌ نخست انقلاب ارائه می‌کند و جناح‌بندی‌های اصلی حاکمیت پس از سال ۱۳۶۰ و در حقیقت استقرار حکومت اسلامی در دو جناح اصلی «راست اسلامی» و «چپ اسلامی» را نشان می‌دهد.

البته با این توضیح که بعدا عمل‌گرایان یا «راست مدرن» از میان محافظه‌کاران سربرآوردند (ص۴۰). (البته، گفتنی است که برخلاف نظر کدی، عمده حاملان دیدگاه راست مدرن در دهه‌ ۱۳۶۰ در جناح چپ اسلامی حاکمیت جای داشتند، نه در جناح راست.) دیدگاه نویسنده در تشریح تحولات ایران درپی انقلاب اسلامی تا حدود بسیار زیادی دقیق است و نشانه‌ اشراف کامل او بر موضوع مطالعه‌اش است اما تلاش وی در توضیح ساختارهای طبقاتی در جمهوری اسلامی همراه با نوعی ابهام است. کدی خاستگاه جناح راست حاکمیت را روحانیان سنتی و بازاریان می‌داند. در عین حال، جناح چپ حاکمیت آن را در دهه‌ ۱۳۶۰ نمایندگان نوعی سوسیالیسم اسلامی (ص ۴۱) ارزیابی می‌کند. سیاست‌هایی مانند ملی‌کردن‌های بانک‌ها و صنایع، نقش مسلط دولت در اقتصاد، اصلاحات ارزی و مانند آن نیز شاهدی بر آن آورده می‌شود.

در هر حال، پیداست که در ایران شاهد حاکمیتی بوده‌ایم که به‌سبب درآمدهای نفتی می‌توانست مستقل از طبقات عمل کند. استقلال نسبی طبقات از حاکمیت در واقع باعث شده است که در تمامی سال‌های پس از انقلاب دولت‌ها، منافع طبقاتی خاصی را نمایندگی نکنند بلکه متاثر از لابی‌ها و اعمال‌نفوذ طبقات مختلف باشند و در عین حال ثروت نسبی دولت ناشی از درآمدهای نفتی منجر به ایجاد رانت در بدنه‌های مختلف دیوان‌سالاری دولتی شده است. از سوی دیگر، سنتی‌بودن بافت حاکمیت و حاکمان در بسیاری از موارد باعث شده که به جای تعریف جناح‌ها بر اساس تعلق‌های طبقاتی، یا ایدئولوژیک شاهد تعریف جناح‌ها بر اساس معیارهای ماقبل مدرن (یعنی روابط خویشاوندی، قومی و امثال آن) باشیم. کدی در فصل بعدی کتاب دوران پس از جنگ را به تفکیک دوران ریاست‌جمهوری هاشمی‌رفسنجانی و دوران خاتمی بررسی می‌کند. به نظر کدی تا سال ۱۳۷۱ به ‌یمن افزایش موقتی قیمت نفت پیشرفت اقتصادی ایجاد شده بود اما در پی کاهش قیمت نفت دولت با مشکلات عدیده‌ اقتصادی، افزایش بدهی خارجی تورم بالا و کاهش شدید ارزش ریال روبه‌رو شد (ص ۵۹).

کدی همچنین به تفصیل انتخابات سال ۱۳۷۶ و روی کار آمدن دولت خاتمی را تشریح می‌کند. وی می‌نویسد بسیاری از چپ‌گرایان اسلامی پس از آنکه قدرت را از دست دادند، تحت تاثیر نه‌تنها رخدادهای داخل ایران، بلکه رخدادهای شگفت‌انگیز اروپای شرقی و اتحاد شوروی... دستخوش دگرگونی فکری و سیاسی شدند. به نظر وی، این گروه مهم‌ترین بخش ائتلاف خاتمی را تشکیل می‌دادند. کدی رویدادهای دوران خاتمی تا سال ۱۳۸۲ را به تفصیل شرح می‌دهد. بزرگ‌ترین دستاورد خاتمی به نظر کدی کمک به رواج ایده‌ دموکراسی و تا حدی بازترکردن دولت است (ص ۸۰).

● دلایلی برای خوش‌بینی

نیکی کدی در فصل پایانی کتاب پیامده و دستاوردهای انقلاب ایران را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و تغییرات ساختار جنسیتی، فرهنگی و فکری ایرانیان در دو دهه گذشته را نشان می‌دهد. کدی در شرایط کنونی حمله نظامی آمریکا به ایران را کاملا نامحتمل نمی‌داند، اما می‌گوید: «تجربه گذشته ایران نشان داده است که بعید است ایرانیان در درازمدت یک حکومت به‌شدت نامطلوب را تحمل کنند یا اجازه دهند بیگانگان بر سرنوشت‌شان مسلط شوند» (ص. ۱۴۵) او همچنین ابراز نگرانی می‌کند که دخالت ایالات متحده این خطر را به همراه دارند که فرآیندهای داخلی را از طی مسیر طبیعی‌شان بازدارد (همان صفحه).

با این حال، کدی دلایلی برای خوش‌بینی نسبت به آینده ایران دارد. استمرار روند نوسازی اقتصادی، گسترش صنعت، رشد شهرنشینی، توسعه‌ آموزش مدرن و نظام بهداشتی، افزایش نرخ باسوادی زنان (از ۳۶ درصد در سال ۵۵ به ۷۲ درصد در سال ۱۳۷۵)، توسعه فرهنگی، شکوفایی نظرات مختلف در حوزه فرهنگ و آگاهی از آرا و عقاید مختلف، استقلال زنان و دختران (به‌رغم کنترل‌های بیرونی) و به‌ موازات این همه جنبش‌های تاثیرگذار مردمی، زمینه‌ساز خوشبینی کدی نسبت به ایران فرداست.

وی در پایان کتاب می‌نویسد: «خلاقیت و توان مبارزه‌جویانه‌ اثبات‌شده مردم ایران سبب این امیدواری است که آنان قادر خواهند بود بدون هرگونه مداخله خارجی تغییرات مطلوب خود را به عمل آورند».

پرویز صداقت