دوشنبه, ۲۰ اسفند, ۱۴۰۳ / 10 March, 2025
نگاهی به کتاب سینما در آینه فقه
زندگی آدمیان و به تبع آن مسلمانان در پی بروز پدیده‌های مختلف و جدید در عرصه‌ی حیات، دستخوش تحولات نوینی شده است. این تحولات نوین كه عمدتاً در حوزه‌ی عمل اجتماعی و كیفیت تعامل آدمیان تأثیرگذار گشته، سبب بروز پدیده‌های جدیدتری در عرصه‌ی روابط حقوقی و قانونی شده است؛ تحولاتی كه در حوزه‌ی رفتاری مسلمانان در قالب فقه اسلام و قوانینی تحت تابعیت شریعت اسلامی قابل شكل‌گیری است. البته بخش زیادی از آن‌چه حوزه‌ی عمل انسانی را در اجتماع تعیین می‌كند وارد قوانین اجتماعی نمی‌شود، بلكه به روابط میان انسان مؤمن و خداوند و روابط میان مؤمنان برمی‌گردد كه بسیاری از آنان به معنای اجتماعی و حقوقی قانون‌پذیر نیستند ولی به معنای فقهی و شریعت و روابط ایمانی تحت چهارچوب‌های دینی قرار می‌گیرند و اتقاقاً ضمانت اجرا و پیوستگی و همانندی بیشتری نسبت به قوانین فرآوری‌شده توسط انسان‌ها دارند. آن‌چه در مباحث فقه به عنوان تعیین‌كننده‌ی حوزه‌ی عمل رفتار مسلمانان به عنوان مباحث جدید مطرح میشود، عنوان «مستحدثه» را می‌یابد كه در طول تاریخ اسلام و فقه پویا و اجتهاد تشیع كم نبوده است. هرچند پس از مدتی این مباحث مستحدثه در مباحث فقهی جای خود را باز كرده، مباحث جدیدتری عنوان مستحدثه را به خود می‌گرفته است. یكی از این موضوعات جدید كه وارد دنیای فقه و فقاهت شد و به عنوان یكی از مسائل مستحدثه مورد بحث و گفت‌وگوی جدی قرار گرفت، موضوع سینما به عنوان هنر هفتم است. آیت‌الله مروجی، از استادان برجسته‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی قم كه درس خارج فقه خود را به موضوعات هنری اختصاص داده بودند، به بررسی مستحدثات در حوزه‌ی هنر پرداختند كه از جمله‌ی این مباحث سینما بوده است. حجهٔ‌الاسلام والمسلمین محمدرضا جباران به تقریر و تنقیح این مباحث پرداخته و كتاب ارزشمند سینما در آینه‌ی فقه را به خوانندگان و پژوهشگران و هنرمندان تقدیم داشته است. نویسنده‌ی محترم با ذكر مقدمه‌ای كوتاه در خصوص چگونگی و ضرورت طرح این مسئله در فقه تشیع، به خاطر بهره‌مندی‌های گوناگون و اغلب واژگونه و غیراخلاقی كه از این هنر بسیار مهم و تأثیرگذار جهانی میشود و با توجه به ورود، تأثیر و تحمیل خواه ناخواه این هنر بر زندگی بشری، یادآور میشود با وجودی كه سینما در ایران قبل از انقلاب اسلامی نماد ابتذال اخلاقی و تعارض میان مردم دیندار و حاكمیت دین‌ستیز بود، اما واقعیت سینما و بهره‌مندی‌های مثبت و اخلاقی و اجتماعی از آن در ذاتش بوده و جداشدنی نیست. به همین دلیل، پس از مدتی سینما و فیلم جزء جدایی‌ناپذیر زندگی در عصر حاضر شده است. از این‌رو، علمای اسلام و فقیهان شیعه نیز به بحث و بررسی درباره‌ی این پدیده و حوزه‌های تعارض و یا هماهنگی آن با اسلام پرداخته‌اند؛ چرا كه عناوین ذیل عنوان سینما و نمایش در گذشته‌ی اسلامی وجود نداشته و در آیات و روایات دلایل آشكاری بر رد و تأیید آن نداریم. به همین دلیل، مجتهد باید در این مسیر به سراغ ادله‌ی اجتهادی برود تا بر اساس آن بتواند مباحث جدید را استنتاج كند. نویسنده در مقدمه به عناصر متشكله‌ی یك فیلم، از جمله موضوع، ساختار و گفت‌وگوها اشاره می‌كند و با توجه به این‌كه عمده‌ی داستان‌های سینمایی معطوف به خیال‌پردازی فیلم‌نامه‌نویس است و حتی فیلم‌هایی كه مستند به واقعیت‌اند نیز دارای تفاوت‌های اساسی با اصل ماجرا هستند، و تعارضاتی را كه به نظر می‌رسد سینما با مبانی اسلامی دارد مورد بررسی قرار می‌دهد و ذیل عنوان‌هایی مانند: ۱ـ دروغ، ۲ـ غیبت، ۳ـ تحریف، ۴ـ اختلاط زن و مرد و زوجیت فرضی، ۵ ـ تشبّه به معصومان (ع)، و ۶ـ تشبّه به جنس مخالف، می‌آورد.
۱ـ دروغ
استاد ضمن توضیح واژه‌ی «دروغ» به عنوان گفتاری بر خلاف واقع كه گوینده در مقام بیان واقع می‌گوید، متذكر میشود كه گفت‌وگوهای بازیگران در حال اجرای نقش چون در مقام بیان واقع نیست به دروغ تلقی نمی‌شود، چرا كه گفتار بازیگران در حال نمایش مبتنی بر فرض است و گوینده و شنونده هر دو می‌دانند كه ناظر به واقع نیست و بر فرض كه مصداق سخن دروغ باشد، حكم دروغ را ندارد؛ به اضافه‌ی این‌كه ادله‌ی حرمت دروغ شوخی نیز شامل آن نمی‌شود.
۲ـ غیبت
در مورد اجرای نمایش كه بازیگر باید اعمال و حركات گروه خاصی را تقلید و اجرا كند و یا با لهجه‌ی منطقه‌ای خاص سخن بگوید، این تقلید به نظر می‌رسد كه مصداق غیبت و عیب‌جویی و اهانت و استهزاء تقلیدشدگان را داشته باشد. اما نویسنده غیبت را از دیدگاه روایت‌ها و اهل لغت و عرف با بحث نسبتاً مبسوطی بررسی كرده و نتیجه می‌گیرد كه بیان عیوب پوشیده‌ی آدمیان و یا اهالی یك شهر و منطقه معلوم نیست كه موضوع غیبت باشد و بعضی از موارد تقلید لهجه عیب نیست و بر فرض كه عیب باشد، عیب آشكار است و غیبت محسوب نمی‌شود. ولی اگر بیان حالتی با لهجه موجب تحقیر و اهانت به طایفه‌ای باشد و یا موجب اذیت آنها و یا استهزاء جمعی باشد، حرام است و در آن صورت تقلید لهجه نیز حرام است.
۳ـ تحریف
نویسنده بعد از تقسیم تحریف كلام به سه صورت: ۱ـ جابه‌جایی كلمات، ۲ـ تغییر الفاظ و ۳ـ افاده‌ی معنی خلاف حقیقت آن، تحریف و تغییری را كه به واسطه‌ی فیلم و نمایش انجام میشود، به دو صورت بیان می‌كند: ۱ـ اگر نویسنده درصدد بیان واقعیت باشد و بیننده آن را تمام واقعیت بداند، در این صورت تحریف توسط نویسنده و یا فیلم‌ساز موجب تغییر معنی میشود و بدون شك حرام است.
۲ـ نویسنده‌ی فیلم‌نامه می‌خواهد بر اساس یك گزارش و یا داستان تاریخی، چیزی از خود بنویسد و بیننده می‌داند كه نویسنده چیزی متفاوت با داستان اصلی نوشته و اساساً عرف كار فیلم‌نامه‌نویسی چنین است، كه در این صورت بدون اشكال است؛ ولی چنان‌چه عرف چنین نباشد و نویسنده و فیلم‌ساز آن را اعلام نكنند، مشمول تحریف واقعیت میشود و حرام خواهد بود.
۴ـ اختلاط زنان و مردان و زوجیت فرضی
استاد مروجی در ادامه‌ی مطالب خود، به مسئله‌ی اختلاط زنان و مردان و زوجیت‌های فرضی تحت عنوان‌های زیر می‌پردازد: ۱ـ اختلاط زن و مرد؛ ۲ـ شنیدن صدای نامحرم؛ ۳ـ نگاه به نامحرم؛ و ۴ـ زوجیت فرضی. این چهار مسئله جزء مستلزمات نمایش و فیلم است؛ یعنی ساختن فیلم بدون نگاه‌كردن و شنیدن صدای نامحرم و بدون اختلاط زن و مرد و فرض زناشویی غیرممكن است؛ ولی سایر امور از قبیل لمس بدن، بوسیدن نامحرم و غیره كه در هنر فیلم‌سازی جهان رایج است ولی لازمه‌ی این هنر نیست، حرمت آن آشكار و از محل بحث ما خارج است. در مورد مسئله‌ی اول، باید گفت بدون شك اجتماع زنان و مردان از نظر شرعی جایز است و سیره‌ی زمان شارع نیز چنین بوده كه مردان و زنان مسلمان در بازار، مسجد و میدان اجتماع داشته‌اند. بنابراین، در خصوص اصل جواز حضور زنان بحثی نیست، اما بر اساس یك حكم تنزیهی و به مصداق آیه‌ی شریفه‌ی «قَرْنِ فی بُیوتِكُنَّ ولا تَبَرّجْنَ تَبرُّجَ الْجاهِلیهِ الاُوْلی۰۳۹;» (سوره‌ی احزاب، آیه‌ی ۳۳)، زن بهتر است از حضور در مجامع بدون دلیل بپرهیزد؛ البته این آیه در خصوص زنان پیامبر (ص) است كه توصیه به نشستن در منزل را می‌كند و خروج بدون مصلحت را مكروه می‌داند. ولی در صورتی كه خروج به منظور كاری باشد كه مصلحتش از ماندن در خانه بیشتر است، نه تنها مكروه نیست بلكه ممكن است به تبع آن مصلحت مستحب یا واجب نیز باشد. بنابراین، خروج از منزل و اختلاط زن و مرد برای ساختن فیلم (بدون ارتكاب رفتارهای تبرج‌آمیز) به مقتضای سیره‌ی متشرعه و رفتار مؤمنان اشكالی ندارد. نویسنده با اشاره به مسئله‌ی شنیدن صدای نامحرم، تأكید می‌كند صدای زن نامحرم اگر همراه با لذت و یا خوف وقوع در فتنه باشد، طبق اجماع، بر مردان حرام است و اگر بدون لذت و خوف فتنه باشد، محل بحث فقیهان قرار گرفته است. سومین مسئله در بحث اختلاط زنان و مردان موضوع نگاه‌كردن به نامحرم است كه در چهار فرع: ۱ـ نگاه‌كردن مرد به زن نامحرم، ۲ـ نگاه‌كردن زن به مرد نامحرم، ۳ـ میزان وجوب پوشش بر زن، و ۴ـ میزان وجوب پوشش بر مرد تفكیك شده است. در موضوع نگاه‌كردن به زن نامحرم، اندام زن به دو بخش ۱ـ دست و صورت و ۲ـ سایر اعضای بدن تقسیم میشود. در مورد سایر اعضای بدن همه‌ی فقیهان اجماع دارند كه نگاه‌كردن به آنها در هر صورت حرام است، خواه با لذت خواه بدون لذت. در مورد دست‌ها و صورت نیز اجماع فقها بر آن است كه نگاه به قصد ریبه و لذت قطعاً حرام است و در مورد بدون قصد ریبه نیز عده‌ای قائل به حرمت و عده‌ای قائل به جواز و عده‌ای نگاه اول را جایز و تكرار آن را حرام دانسته‌اند. در این بخش، استاد ضمن ایراد بحثی بسیارمبسوط، شق‌های مختلف و دیدگاه‌های متفاوت و دلایل فقیهان را به‌طور مشروح ذكر می‌كند.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست