چهارطاقی نیاسر در معرض تخریب

از اندک میراثی که از ساسانیان در روزگار ما برجای مانده چهار طاقی ها بیشترین نمود را دارند چنان کهآندره گدار و ماکسیم سیرو در ضمن تحقیقات ارزشمند خود نشان دادند اطلا ق واژه آتشکده و آتشگاه به روی اکثر این چهار طاقی ها به علت عدم کاربری مذهبی صحیح نیست

در واقع از غامض‌ترین موضوعاتی که از گذشته تا به امروز در باستانشناسی ایران همواره مطرح بوده ماهیت و کاربردچهارطاقی است (که به اشتباه در نظر عموم با آتشکده یکسان فرض می‌شود.) در حال حاضر مناسب‌ترین نام برای این نوع بنا‌ها همان عنوان چهارطاقی است چرا که الفاظ دیگر پیشاپیش کاربری خاصی را به ذهن تداعی می‌بخشد.

یک چهارطاقی در ساده‌ترین فرم خود عبارت‌اند از <بنایی با قائده مربعی و متشکل از چهار پایه قطور که دربردارنده چهاردهنه طاق متقارن و معمولا‌ گنبدی هم بر فراز آن قرار گرفته است.> ‌

با این تعریف چهارطاقی نیاسر نمونه کاملی از اسلوب رایج معماری ساسانی است.

این بنا در منطقه ییلا‌قی نیاسر در ۳۰ کیلومتری کاشان در کنار چشمه آبی قرار گرفته است. ‌

مهم‌ترین منبع تاریخی که به چهارطاقی نیاسر اشاره دارد <تاریخ قم>(تالیف ۳۷۸ قمری) از منابع معتبر قرن چهارم هجری است که این بنا را طی شرحی سودمند به اردشیر اول نسبت می‌دهد:

(آن را اردشیر بابک بنا کرده است و آنچنان بود که چون او از اصفهان بازگردید ملک اصفهان و اشراف اهل بیت او و سرهنگان او را کشته بود و فرمود تا سرهای ایشان را در جوال‌ها نهاده و همراه وی می‌آوردند. چون به چشمه نیاسر رسید و دید که آب از سر آن کوه می‌جوشید وبه دامن آن فرو می‌ریخت آن موضع را به غایت خوش یافت و بر آن موضع نزول کردند و بعد از آن سر وتن را بشست و مجلس شراب ساخت....

مجلس او را به انواع ریاحین پر کردند. آفریدون گفت که این ریاحین مناسب حال اصحاب حرب نیست.پس فرمود تا آن سر‌ها که از اصفهان آورده بودند برابر او بنهادند و به زبان عجم گفت: <هرآیند خرن آفرینان سر> یعنی مجلس خود را به سرهای شجاعان و دلیران بیارایید.

پس چند روز در آنجا مقام کرد و بفرمود بر آن چشمه شهری بنا کردند با آتشکده و آن شهر را نیاسر نام نهادند و به سبب قول اردشیر ‌‌‌[که‌] گفت: <هر آیند خرن آفرینان سر> پس تخفیف کردند گفتند نیاسر(تاریخ قم۱۳۱۲) بنای مذکور نخستین بار در سال ۱۹۳۷ توسط آندره - پ -‌هاردی( ‌) A. P. Hardy معمار هیئت حفاری موزه لوور در تپه سیلک کاشان مورد بررسی و نقشه برداری قرار گرفت. ‌

بنای نیاسر نمونه کامل یک گنبد ساسانی است که بر زیر بنایی مربع نهاده شده است. حالت بزرگی و عظمتی که در این چهار طاقی به چشم می‌خورد از تعادل عناصر متشکله و توازن و هماهنگی ترکیب بنا نشات می‌گیرد.

مصالح ساختمانی به کار رفته عبارت است از قلوه سنگ‌هایی که ابتدا به صورت درهم با مخلوطی از گچ ساخته شده سپس به نسبتی که احداث بنا پیشرفته دست‌چین شده و سر انجام در قسمت بالا‌یی طاق‌ها آنها را تراشیده و شکل داده‌اند در این جاست که استفاده از سنگ‌های تراشیده به شکل آجر‌های بزرگ به چشم می‌خورد؛ تراش و برشی مبتکرانه که به کمک آن توانسته‌اند خرطومی‌ها و گوشه بندی‌ها را که گنبد بر آنها استوار شده بسازند. اولین چینه‌های گنبد باز هم از سنگ‌های مکعب است، سپس مخلوطی از گچ سنگ‌ریزه که باعث سبکی وزن گنبد شده به کار گرفته شده است. بنا را اندودی از گچ پوشانده و گچ‌بری‌های ظریفی داشته که هنوز زیر طاق بندی در‌ها مشهود است. (هاردی ۱۳۷۱)

در دوران اسلا‌می از این بنا به دلیل موقعیت خاص و واقع‌شدن در مسیر راه کاشان و دلیجان به عنوان <علا‌مت> در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار می‌گرفت.

‌ متاسفانه به علت عدم توجه مسوولا‌ن شهر نیاسر در جوار چهارطاقی مجوز معدن برداشت سنگی داده شده است که در صورت ادامه انفجار‌ها و رفت وآمد ماشین‌آلا‌ت سنگین در زمان نزدیکی شاهد ویرانی کامل این مرده ریگ اردشیر اول ساسانی خواهیم بود. ‌

علی رضا فطرت

پی‌نوشت: ‌

آندره گدار. ماکسیم سیرو و‌‌ [دیگران] ؛ <آثار ایران>؛ انتشارات آستان قدس رضوی ۱۳۷۱

محمد حسن بن محمد قمی؛ <تاریخ قم>؛ تصحیح سید جلا‌ل الدین تهرانی؛ طبعه مجلس؛ ۱۳۱۲

نراقی حسن؛ <آثار تاریخی کاشان ونطنز>؛ انجمن آثار و مفاخر ملی؛ ۱۳۸۲