روابط تاریخی فرهنگی ایران و داغستان

ایران و داغستان در دوره ها و مقاطع مختلف تاریخ خود روابط نزدیکی با یکدیگر داشته و به رغم اینکه این روابط در ابعاد مختلفِ سیاسی, اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی جریان داشته, اما تعاملات فرهنگی از سایر حوزه ها مبرزتر است

ایران و داغستان در دوره‌ها و مقاطع مختلف تاریخ خود روابط نزدیکی با یکدیگر داشته و به‌رغم اینکه این روابط در ابعاد مختلفِ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جریان داشته، اما تعاملات فرهنگی از سایر حوزه‌ها مبرزتر است. در این میان، داغستان یادگارهای مغتنم زیادی از فرهنگ ایران‌‌زمین به میراث برده که نمود‌های آن از جمله در گویش‌های مردم محلی این جمهوری قابل مشاهده است. مرور اسناد تاریخی گواه آن است که هرچند در مقاطعی تعاملات فرهنگی دو طرف به واسطة شرایط و محذوریت‌های سیاسی و امنیتی کاهش یافته، اما هیچگاه قطع نشده است. در شرایط حاضر نیز ایران و داغستان به بسط روابط فرهنگی عنایت دارند که در این زمینه می‌توان به همکاری دانشگاه‌های دو طرف اشاه کرد.

مردم ایران و داغستان در طول تاریخ همیشه بر آن بوده‌اند که به بهترین شکل از روش‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، علمی، ادبی، دینی و غیره جهت ایجاد روابط دوجانبه استفاده کنند. با این وجود، همان طور که می‌دانیم و شواهد نیز گواه است تا کنون مسیرهایی که نمایندگان دو طرف برای ایجاد تعامل متقابل در پیش گرفته‌اند، چندان زیاد نبوده‌ است.

به گواه اسناد تاریخی، روابط ایران و داغستان به دوره حکومت «میدی» باز می‌گردد. در آن دوره، داغستان بخش اصلی منطقه آلبانی واقع در قفقاز بود و روابط میان آلبانی‌ها و دولت میدی بسیار نزدیک و در عین حال گسترده بود. این روابط بیشتر جنبه تجاری داشت، اما از آنجا که تجارت همیشه موجب گسترش و تحکیم رابط فرهنگی می‌شود، بنابراین در همان مقطع، اولین ارتباطات فرهنگی این اقوام که امروز ایرانی و داغستانی نامیده می‌شوند، شکل گرفت.

مراحل بعد تقویت و گسترش روابط میان این دو قوم در ابعاد مختلف فرهنگی، زبانی، ادبی، منطقه‌ای و سایر در دوره سلطنت هخامنشیان صورت پذیرفت. دولت‌مردان ایرانی و داغستانی در این دوره نیز تمام مساعی خود را برای تحکیم روابط خود از طریق دروازه‌های ارتباطی قفقاز و خزر به کار بستند. آلبان‌ها که به نحو ملموسی در جنوب داغستان کنونی نفوذ داشتند داشت، به مرور به هخامنشیان وابسته شدند. همین ارتباط باعث ورود دین زرتشت (دین سابق ایرانیان) به داغستان شد. تحقیقات باستان‌شناسی و بقایای به جای مانده از این دوره همه و همه نشان از تاثیر حکومت هخامنشیان بر داغستان و داغستانی‌ها دارند.

لازم به ذکر است که در این دوره، تجارت میان دو منطقه سهم عمده‌ای در تبادلات فرهنگی متقابل داشت، چرا که در دوره‌های بعد از آن و حتی تا قرن‌ها، این مسیر، ممر اصلی ارتباط تجاری غرب و شرق محسوب می‌شد. به عبارتی بهتر، جاده ابریشم درست از مسیر ایران و داغستان عبور می‌کرد. ارتباطات میان ایران و داغستان به نحو قابل توجهی در دوره حکومت ساسانیان گسترش یافت. در این دوره روابط میان این دو منطقه در ابعاد مختلفی شکل گرفته و در حال توسعه بود.

بُعد سیاسی این ارتباط را می‌توان در شرکت نظامیان داغستانی در جنگ‌های سپاهیان ایران و همچنین پس از بنا کردن دیوارهای دربند (منطقه دربند داغستان) و سایر ساخت و سازها به دستور شاهان ایران مشاهده کرد. این عمارات توسط معماران ایرانی به دستور پادشاهان ایران ساخته شدند، به همین دلیل بخشی از سرزمین شمالی دولت ساسانیان به شمار می رفتند.

در این میان، شهر دربند بی‌شک نقش بسزایی در تحکیم روابط فرهنگی داغستان و ایران ایفا کرده است. همان طور که کارشناسان امر نیز تصریح دارند، خود کلمه «دربند» در زبان فارسی نیز به معنای «محل اتصال دروازه‌ها (تقاطق دروازه‌ها)» یا «مسیر گذر باریک» است (شایان ذکر است که معانی دیگری از کلمه دربند به زبان فارسی وجود دارد). در این مقطع، روابط میان ایران و داغستان در حوزه فرهنگ همچنان رو به گسترش بود. به دنبال نقل مکان ایرانیان به این منطقه، زبان و ادبیات قدیم فارسی نیز به این منطقه راه یافت و رواج پیدا کرد. کلماتی که امروز از زبان فارسی قدیم در زبان‌ مردم داغستان به گوش می خورد، مؤیدی بر این مدعا است.

برخی منابع نیز بر این مساله گواهی می‌دهند که «ساکنان هشت روستا به نام‌های: تاباسارانا، جالگان، روکال، مغاتیر، کاماخ، زیدیان، گیمیدی، میتاق و بیلگادی در حقیقت بازماندگان قبایل پارس هستند که انوشیروان خسرو در قرن هفتم آنها را به این مناطق کوچ داده بود. این اقوام تا به امروز نیز از قیدهای زبان پهلوی و یا پارسی‌باستان استفاده می کنند».

در آن دوره هنرمندانی نیز از داغستان به ایران نقل مکان کرده و در آنجا به کار ساخت اسلحه، ابزار کار و همچنین وسایل تزیینی مشغول شدند. به همین واسطه، از همین دوره هنر ایرانی توسط معماران و تجار ایرانی به دربند و سایر مناطق قفقاز شمالی راه یافت و رواج یافت (کتیبه‌های ایرانیان در شهر دربند بر این مساله صحه می‌گذارند). هم‌زمان با این رخدادها، ایرانیان برای گسترش دین زرتشت که دین رسمی ایران به شمار می‌رفت نیز تلا‌ش‌هایی را در دستور داشتند. قصد آنها این بود که به این وسیله حضور و نفوذ خود را در منطقه هر چه بیشتر مستحکم سازند.

هم از این رو، فرهنگ زرتشتی به طور موفقیت‌آمیزی در مناطق تاریخی از جمله «زره‌گران» (که امروز کوباچای نام دارد) رواج یافت. در این منطقه یکی از مراکز مهم زرتشتیان داغستان بنا شده و بناها و آثار به جای مانده در روستای آموزگی نیز به شرح شیوه مراسم خاکسپاری در این منطقه می‌پردازند.

در خصوص ترویج دین زرتشت در داغستان نیز می‌توان به تعداد بسیار زیادی از سنگ‌های حکاکی شده مربوط به دوره قرون وسطی اشاره کرد که به صورت برجسته ساخته شده و زمانی به عنوان تزیینات آتشکده‌های زرتشتیان بکار می‌رفتند. زرتشت نیز همچون سایر ادیان در داغستان ویژگی‌های محلی خود را پیدا کرد و تفکرات خاصی پیرامون آن پدید آمد که از جمله آنها تفکرات هنری است. این دین به واسطه حکاکی‌ها و ظروف فلزی نقش‌برجسته که هنر دوره ساسانی به شمار می‌رفت، در تمام دنیا شناخته شده است. تصاویر کشیده شده توسط هنرمندان داغستانی روی فنجان‌ها، ظروف و کوزه‌ها حاکی از همین امر هستند.

در قرون ابتدایی جنگ و تنش میان ایرانیان و اعراب، روابط میان ایران و داغستان رو به افول گذاشت، با این وجود مدت زیادی نگذشت که اقوام ایرانی و داغستانی موفق به احیاء این روابط شده و به صورت هماهنگ تکه‌های فرهنگ‌های مختلف را با دنیای اسلام کنار هم چیدند و در عین حال اصالت فرهنگی-قومی خود را نیز حفظ کردند. باید به این مهم نیز اشاره کرد که روابط ایران و داغستان در حوزه فرهنگ و هنر هیچ‌گاه با تجاوز به حریم یکدیگر و یا اخطار و هشدار به طرف مقابل صورت نگرفته و گسترش نیافته است به همین خاطر حتی پس از پایان دوره حکومت ایران در داغستان نیز این روابط حفظ شده و حتی توسعه نیز یافته است.

به عنوان نمونه می‌توان به مساله ترویج اسلام در داغستان اشاره کرد. این دین از طریق ایرانیان در داغستان ترویج یافت و در نتیجه آن طی قرن‌های متمادی، منبع احیا کننده و تامین کننده اتحاد و برادری میان اقوام مختلف این سرزمین و همچنین عاملی برای توسعه و تکامل سطح فرهنگی آنها به شمار رفته و می‌رود.

تاکید برخی محققین بر این مساله که شیوخ صوفی در قفقاز و آسیای مرکزی زیر تاثیر سنن صوفیان ایرانی قرار دارند، تا حدی صحیح است و در داغستان نیز صوفیسم تا حد زیادی به تصورات دینی مردم شکل می‌دهد. این تاکیدات نشان از ریشه‌های ایرانی اسلام صوفیگرانه دارد که در داغستان طی دوره‌ای رواج پیدا کرد. در اینجا می‌توان به عنوان مثال از رواج علوم نمایندگان برجسته ایرانی در حوزه صوفیگری همچون شیخ عبدالقدیر گیلانی (فرقه قدیریه) و خواجه بهاءالدین نقشبند (فرقه نقشبندیه) نام برد. شاهد دیگر در این زمینه محبوبیت و رواج آثار نمایندگان صوفیان ایرانی همچون جامی، مولوی (جلال الدین رومی)، عطار و سایرین است.

به طور کل، وجود هم‌بودهای دینی در منطقه دلیل محکم حفظ روابط میان اقوام ایرانی و داغستانی است. از قرون ۱۵-۱۴ ورود کتاب‌های مختلف فارسی به داغستان آغاز و از محبوبیت قابل ملاحظه‌ای برخودار شد، به نحوی که ممکن نبود کتابخانه‌ای در داغستان وجود داشته باشد که در آن کتاب‌هایی چون دیوان اشعار حافظ، کتب سعدی، نظامی، فردوسی، جامی، مولوی و آثار دیگر نظم و نثر فارسی پیدا نشود. ادله و اسناد در خصوص علاقه و توجه مردم داغستان به نظم و نثر فارسی بسیار است. کتاب «مخزن الاسرار» اثر نظامی گنجوی چنان مورد توجه این مردم قرار گرفت که از طرف حکمران دربند هدیه‌ای برای شاعر فرستاده شد. نظامی همچنین مفتخر به دریافت هدیه‌ای زیباتر شد که به خاطر آن منظومه «خسرو و شیرین» را نوشت.

در سوی دیگر، تاثیر فرهنگ، زبان و ادبیات ایرانی بر فعالان فرهنگی وادبی داغستانی تا حدی بود که آنان خود به نوشتن آثاری به زبان فارسی پرداختند. از میان این آثار می‌توان به نوشته‌های میرزا محمد تاکی قمری گلزار دربندی، شاعر برجسته داغستانی (۱۸۹۲-۱۸۱۹)، میرزا حسن القادری، مورخ و شاعر داغستانی (۱۹۱۰-۱۸۳۷) و بسیاری دیگر اشاره کرد.

در این مقطع، زبان فارسی در داغستان تبدیل به زبان مکاتبه و تحصیل شده بود. شاهد این امر نیز مکاتبات شخصی و اداری شاهان ایرانی با حکمرانان داغستانی است که به عنوان نمونه دستور شاه طهماسب اول (۱۵۷۶-۱۵۲۳) به زبان فارسی در خصوص معاف شدن بخشی از مناطق جنوبی داغستان از پرداخت مالیات برای جذب آن مردم به سوی صوفی‌گری نوشته شده بود. زبان فارسی همچنین در مدارس سنتی و دینی داغستان نیز تدریس می‌شد.

علاوه بر روابط فرهنگی، علمی و دینی میان دو قوم، روابط تجاری نیز همچنان ادامه داشت. تمام روابط تجاری و اقتصادی ایران با روسیه بیشتر از طریق دریای خزر و قفقاز انجام می‌گرفت. این روابط از زمان‌های قدیم برای هر دو طرف سودمند بودند. در این میان، باید به مهاجران ایرانی در داغستان نیز اشاره شود که به خاطر شرایط سخت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران به داغستان روی آورده بودند. از سال‌های ۱۸۹۱ تا ۱۹۰۵ رقمی در حدود ۱۵ تا ۶۲ هزار مهاجر ایرانی در داغستان به ثبت رسیدند. در میان آنها روشن‌فکران و دانشمندان برجسته ایرانی از قبیل عبدالرحمان طالبوف نیز حضور داشت که اواخر سال‌های ۶۰ قرن ۱۹ به داغستان مهاجرت کرده بود.

البته، روابط علمی و فرهنگی میان ایران و داغستان همیشه به صورت دوجانبه بوده است. امروز تحقیقات در حوزه فرهنگ دینی ایران توجه خاص دانشمندان محقق را به نام ملا آقا، دانشمند برجسته ایرانیِ داغستانی تبار معطوف می‌سازد که به فاضل دربندی نام‌بردار است. علاوه بر آن، در زبان ادبی فارسی نمی‌توان کار واله داغستانی «تذکره الشعرا» را نادیده گرفت.

بررسی روابط تاریخی ایران و داغستان و چشم‌انداز توسعه این روابط به نوبه خود تلاشی جهت بازنگری مجدد این پروسه تاریخی طولانی در روابط این دو منطقه به شمار می‌‌آید. به اعتقاد نویسنده، این گفتگوی فرهنگی نه تنها ممکن که حتی ضروری است. خوشبختانه طی سال‌های اخیر در زمینه بهبود روابط علمی و فرهنگی اقدامات بسیار مفید و موثری انجام گرفته که از میان آنها می‌توان انعقاد قرارداد همکاری میان دانشگاه دولتی داغستان و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در داغستان و همچنین شرکت دانشجویان داغستانی در المپیادهای زبان فارسی و برگزاری کنفرانس‌ها اشاره کرد.

مترجم: فرزانه - شفیعی

منبع: سایت - ایراس - تاریخ شمسی نشر ۲۳/۰۵/۱۳۸۹