نگاه آلوده

از نظر اسلام برخی از نگاهها آلوده و مسموم است, و از چنین نگاههایی به جد باید بر حذر بود فرقی نمی كند كه نگاه كننده, زن باشد یا مرد, پیر باشد یا جوان و نیز نگاه شونده, هم جنس باشد یا اجنبی, محرم باشد یا نامحرم, كودك باشد یا بالغ و فقها, از نگاه آلوده با دو تعبیر تلذذ و ریبه یاد می كنند, و در حقیقت این دو, ملاكهای آلودگی نگاه به حساب می آیند

از نظر اسلام برخی از نگاهها آلوده و مسموم است, و از چنین نگاههایی به جد باید بر حذر بود. فرقی نمی كند كه نگاه كننده, زن باشد یا مرد, پیر باشد یا جوان و نیز نگاه شونده, هم جنس باشد یا اجنبی, محرم باشد یا نامحرم, كودك باشد یا بالغ, مسلمان باشد یا كافر, همچنین موضع نگاه بدن باشد یا وجه و كفین, و نگاه مستقیم باشد یا غیر مستقیم, شخص باشد یا عكس و ...

فقها, از نگاه آلوده با دو تعبیر ((تلذذ)) و ((ریبه)) یاد می كنند, و در حقیقت این دو, ملاكهای آلودگی نگاه به حساب می‌آیند:

الف) تلذذ

لذت خواهی و لذت جویی در جان انسان ریشه دارد و هر چه روح انسان تعالی بیشتری پیدا كند, گرایش او به لذتهای متعالی افزایش پیدا می كند. برای كسی كه شیفته علم است, لذت آموختن و فهمیدن, با لذتهای دیگر برابری نمی كند و كسی كه شیرینی فرو بردن خشم را تجربه كند, بیشترین لذت را از آن می برد.(۱)

لذتهای مادی نیز بخشی از نیازهای طبیعی انسان است كه ركن مهمی از زندگی به حساب می‌آید.(۲)

از نظر فقه اسلامی, ((لذتهای جنسی)) صرفا باید در محدوده ((روابط زناشویی)) و بر مبنای ازدواج, قرار داشته باشد, از این رو هر گونه عملی كه جنبه تلذذ جنسی داشته باشد و به این منظور انجام گیرد, حتی اگر در حد نگاه كردن هم باشد, نامشروع است.

این حكم از چنان وضوح و قطعیتی برخوردار است كه كسی در آن مناقشه ای نكرده است و فقها آن را بی نیاز از استدلال دانسته اند. لذا ((اجماع)) و ((ارتكاز متشرعه)) را مهمترین دلیل آن شمرده اند.(۳) همچنین هر گونه صدایی كه برای چنین لذتی شنیده شود, و نیز هر گونه تماس بدنی با چنین قصدی حرام است.(۴)

در باره نگاه از روی تلذذ, چند مسإله قابل بررسی است:

۱) گستره تلذذ حرام

ممنوعیت نگاه برای لذت بردن چه شعاعی دارد؟ آیا شامل مواردی از قبیل تصویر نیز می شود؟ در بررسی این سوال باید برخی از ادله مسإله را مورد توجه قرار دهیم.

صاحب جواهر, در این باره استدلال به این روایت را ممكن می داند:

((خشم الهی نسبت به زن شوهرداری كه چشم خود را از غیر همسر یا محارم خود پر می كند, شدت می گیرد, و اگر چنین كند هر عملی كه انجام داده باشد, خداوند آن را حبط می كند.))(۵)

ولی چون در این روایت ((غیر ذی محرم منها)) وجود دارد, نمی تواند به تلذذ یا ریبه, نظر داشته باشد, زیرا چنین نگاههایی, به محارم هم جایز نمی باشد, و نسبت به تلذذ و ریبه, چنین استثنایی وجود ندارد, به علاوه سند این روایت نیز معتبر نیست.(۶)

در مرسله فضیل, ((نگاه خواستگاری)) به عدم تلذذ مقید شده است(۷), ولی از این مرسله هم نمی توان به یك حكم دست یافت زیرا مربوط به مقام خواستگاری است و به نگاه به ((مو و زیباییهای زن)) در آن تصریح شده است, از این رو حكم تلذذ در دیگر موارد را آشكار نمی سازد.(۸)

در روایتی از حضرت رضا(ع) نگاه به موی زنان از آن رو حرام دانسته شده است كه موجب ((تهییج)) مرد و در نهایت بروز فساد و ارتكاب گناهان می گردد. محقق نراقی, در استدلال به این روایت, چنین مناقشه می كند:

((علت حرمت نگاه در این روایت مجموع ((تهییج و فساد)) دانسته شده است و معلوم نیست كه در هر نگاه لذتآمیزی, و یا نسبت به هر شخصی, چنین علتی تحقق یابد. ))(۹)

این اشكال را چنین می توان پاسخ داد كه علت تحریم نگاه ((تهییج)) ذكر شده است, ولی توضیح داده شده است كه چرا

((تهییج)) می تواند سبب حرمت شود: چون تهییج به فساد و گناه می انجامد. پس در روایت تهییج به ((فساد)) مقید نشده است.(۱۰)

همچنین نراقی در باره ((اجماع))(۱۱) بر حرمت تلذذ این گونه اظهار نظر می كند:

((اجماع منقول حجت نیست و محصل آن بیش از ((فی الجمله)) تاكنون ثابت نشده است و چنین اجماعی در مورد زنی كه قصد ازدواج با او وجود دارد, زنان ذمی, عكس و تصویر, اعضإ و اجزإ جدا شده از پیكر, و مانند آنها معلوم نیست.))(۱۲)

نراقی در پایان بحث خود به این نتیجه می رسد كه ((قاعده ای)) كلی در مورد حرمت هر نگاه با تلذذ وجود ندارد, بلكه در هر مورد با توجه به ثبوت اجماع, می توان حكم به حرمت داد.(۱۳)

۲) تلذذ عقل و تلذذ شهوت

آیا هر گونه لذت بردنی ممنوع است و یا تلذذ ممنوع, صرفا لذت بردن شهوانی و جنسی است؟

قبلا اشاره كردیم كه ((لذت)), در لذتهای مادی خلاصه نمی شود, چه اینكه عشق نیز به ((عشق حیوانی)) اختصاص ندارد, از این رو, ممكن است لذت در نگاه كردن, از تلذذ جنسی و عشق حیوانی عاری باشد.

این تفاوت به صراحت در كلام فقیهان, حكیمان و عارفان مطرح شده است. آیت الله حكیم در این باره می گوید:

((تلذذی كه هم اینك محل كلام است ـ و به حرمت آن حكم می شود ـ تلذذ شهوی است, ولی طبع بشر به زیبایی گرایش دارد و بر آن سرشته شده است, و این, تلذذ شهوی نیست, مثل لذت بردن از نگاه به مناظر زیبا.))(۱۴)

آیت الله سیداحمد خوانساری نیز دو گونه لذت بردن را مطرح می سازد, یكی را از نوع لذت نگاه به همسر, و دیگری را از نوع لذت نگاه به گلها می داند, و همین تقسیم را در نگاه به انسانها, قابل تطبیق می داند.(۱۵)

بر این اساس آنان كه در مسیر كمال گام برمی دارند, باید از نظر آلوده پاك باشند و دیده خویش را مقدس بشمارند:

دوستان, عیب نظربازی حافظ مكنید

كه من او را ز محبان خدا می بینم

نظر به خوب رویان با شأبه حیوانی, از موانع كمال معنوی است و نگاه به وجوه حسان آن گونه كه اهل معرفت طرح كرده اند, هرگز چنین نگاهی نیست. حكیم ابن سینا در رساله عشق می نویسد:

((هرگاه انسان دوست دار صور حسنه و وجوه مستحسنه گردید اگر به جهت لذت حیوانی و جنبه بهیمی باشد از جمله افعال قبیح و اعمال زشت و قبیح محسوب می شود و صاحب آن مستوجب ملامت و مستحق عذاب الیم آخرت است و اما اگر دوستی او به اعتبار جنبه عقلانی و وجه تجردی باشد این عمل او وسیله ای است به جهت اتصال به معشوق حقیقی و وصول به علت اولی.))(۱۶)

صدرالمتإلهین شیرازی نیز, نظر به وجوه را مطرح ساخته است.(۱۷)

با توجه به این تفكیك, لذتی كه در نگاه های پاك از قبیل نگاه والدین به فرزند وجود دارد, از شأبه شهوت مبراست, هرچند برخاسته از خوب صورتی و نیك سیرتی فرزند باشد, مشمول تحریم نیست(۱۸) و نباید كلمات فقها را از این جهت ((مطلق)) دانسته و هر گونه تلذذی را در نزدشان حرام دانست.(۱۹)

۳) تلذذ قهری و تلذذ قصدی

آیا تلذذ حرام, نگاه كردن از روی قصد تلذذ است و یا ((قصد)) در حرمت نگاه, دخالتی نداشته, و نگاه با هر قصدی, اگر همراه با لذت بردن شود, حرام است؟

تعبیرات فقهی پیشینیان نمایانگر تإثیر ((قصد)) در حرمت است و ((نگاه به منظور لذت بردن)) موضوع حرمت تلقی شده است, همان گونه كه محقق حلی در شرایع می گوید: ((لا یجوز ذلك لتلذذ))(۲۰) و گاه تصریح نموده اند كه اگر در نگاه لذت ((بدون قصد)) پیش آید, نگاه را حرام نمی كند. مثلا در خصوص نگاه به قصد خواستگاری و انتخاب همسر فرموده اند:

((در جواز این نگاه شرط است كه به قصد لذت بردن نباشد, ولی اگر می داند كه به صورت قهری, لذت پدید میآید, مانعی ندارد.))(۲۱)

بر این اساس در هر كجا كه شرع اجازه نگاه داده است, مثل نگاه برای خواستگاری یا برای معالجه, یا برای شهادت و موارد نظیر آن, با قصد لذت, نگاه حرام است, و بدون آن, نگاه محكوم به حرمت نیست.

شیخ انصاری كه در اوج تقوا قرار دارد, این موضوع را به صورت مبسوطتر و شفاف تر مورد بحث قرار داده است. وی علاوه بر اطلاق ادله جواز نظر, كه آن را شامل چنین صورتی می داند و تخصیص و خروج بیشتر از ((نظر به قصد تلذذ)) را مشكوك قرار می دهد, به دو دلیل دیگر نیز استناد می كند:(۲۲)

الف) با توجه به اینكه:

ـ در موارد جواز نگاه, تفاوتی بین نگاه به افراد زیبا و افراد دیگر وجود ندارد و احدی از فقها در این گونه موارد نگاه به اشخاص زیبا را استثنا نكرده است,

ـ و نگاه به افراد زیبا ـ از مردان و زنان ـ طبعا لذت بخش است, چرا كه طبیعت انسان از زیبایی لذت می برد و بدان گرایش دارد.

از این رو, جواز نگاه, غالبا از ((تلذذ قهری)) تفكیك ندارد و در شرع هم تكلیف جداگانه ای برای نگاه به خوب رویان, جعل و بیان نشده است.

ب) علی بن سوید, از حضرت ابی الحسن(ع) پرسید:

من به نگاه كردن به زن زیبا مبتلایم و از نگاه بدان لذت می برم, امام فرمود

((علی! مانعی ندارد در حالی كه خداوند به نیت پاك تو آگاه است, ولی از زنا برحذر باش كه بركت و دین را از بین می برد.))(۲۳)

تحلیل شیخ انصاری, از این روایت معتبر و صحیحه, چنین است:

مقصود علی بن سوید در این سوال آن است كه در بسیاری مواقع, مشكل نگاه به زن زیبا برایش رخ می دهد و در هنگام نگاه به او و سخن گفتن با او ـ برای داد و ستد و یا كار دیگر ـ از نگاه كردن به صورت زیبای او, لذت می برد, شاید شغل وی از قبیل بزازی بوده كه ارتباط زیادتری را با زنان ایجاب می كند. از این رو سوال می كند كه آیا با حصول تلذذ, وظیفه چشم پوشی دارد؟ و امام علیه السلام پاسخ فرمود: این نگاه مانعی ندارد, وقتی خداوند می داند كه قصد تو همین است كه اظهار می داری, و از چنین نگاهی به ((ابتلا)) تعبیر كرده ای و لذت آن را نمی پسندی

شیخ, با این تفسیر, از روایت چنین استنباط می كند, كه ((تلذذ قهری)) مانعی ندارد. استاد مطهری نیز چنین برداشتی از این روایت دارد.(۲۴)

البته تفسیرهای دیگری نیز از این روایت ارأه شده است:

۱ـ در مستند نراقی و به تبع آن مستمسك حكیم, این روایت, مربوط به ((اضطرار)) از قبیل نگاه برای معالجه, دانسته شده است و بدان محل شده است.(۲۵)

۲ـ صاحب كشف اللثام و به تبع آن صاحب جواهر, این روایت را مربوط به ((نظر اتفاقی)) دانسته اند و چنین برداشت كرده اند كه اگر نگاه به اجنبی به طور اتفاقی رخ دهد و باعث تلذذ باشد, مانعی ندارد ولی تلذذ در نگاه عمدی ممنوع است.(۲۶)

۳ـ مرحوم مجلسی این احتمال را مطرح كرده است كه ممكن است روایت مربوط به نگاه خواستگاری باشد.(۲۷) بررسی هر یك از این وجوه و احتمالات, از حوصله این نوشتار بیرون است, ولی به هر حال چنین برداشتهایی, بیش از آنكه ((بیان ظاهر)) روایت باشد, راه هایی برای توجیه آن بر طبق قواعد پذیرفته شده در نزد قألان آنهاست و در این میان, تفسیر شیخ, تكلف كمتری برمی دارد. و البته برای همه فقیهان مسلم است كه نگاه به ((قصد لذت بردن)) حرام است و روایت نمی تواند در صدد تجویز آن باشد, چه اینكه احدی از فقها هم بدان قأل نیست.(۲۸)

محمد سروش

---