ناصرخسرو در دژ شمیران

ناصرخسرو حكیم فرزانه پارسی هنگام سفر خود از مرو به مكه در چهاردهم مردادماه سال ۴۱۵ شمسی برابر با نهم محرم سال ۴۳۸ هجری قمری به قزوین می رسد و پس از سه روز اقامت در آن شهر روز هفدهم مردادماه برابر با دوازدهم محرم همان سال به سوی خرزویل هرزویل می رود

طی مسیر ناصرخسرو در سفر حج از مسیر خرزویل- خندان _ شمیران به ترتیبی كه ناصرخسرو می گوید امروزه از راه خشكی ممكن نیست چون فاصله بین خندان و شمیران را آب های پشت سد سفیدرود فرا گرفته است و آب دو رودخانه شاهرود و قزل اوزن جای گام های ناصرخسرو را پوشانده است و از خندان به شمیران جز با قایق نمی توان رفت.

ناصرخسرو حكیم فرزانه پارسی هنگام سفر خود از مرو به مكه در چهاردهم مردادماه سال ۴۱۵ شمسی برابر با نهم محرم سال ۴۳۸ هجری قمری به قزوین می رسد و پس از سه روز اقامت در آن شهر روز هفدهم مردادماه برابر با دوازدهم محرم همان سال به سوی خرزویل (هرزویل) می رود. او درباره این ده می نویسد: «من و برادرم و غلامكی هندو كه با ما بود وارد شدیم. زادی اندك داشتیم. برادرم به دیه رفت تا چیزی از بقال بخرد، یكی گفت: «چه می خواهی؟ بقال منم.» گفت: «هر چه باشد ما را شاید كه غریبیم و بر گذر» و چندان كه از ماكولات برشمرد، گفت: «ندارم.» «بعد از آنجا هركجا كسی از این نوع سخن گفتی، گفتمی بقال هرزویل است.»۱ و با این جملات طنزآمیز نام این دیه را برای همیشه تاریخ و جغرافیای ایران جاودان می سازد. ناصرخسرو سپس به برزالخیر و از آنجا به خندان می رود و آن را چنین توصیف می كند: «از آنجا برفتم، رودی پر آب بود آن را شاهرود می گفتند. بركنار رود دیهی بود كه خندان می گفتند و باج می ستاندند از جهت امیر امیران _ و او از ملوك دیلمان بود و چون آن رود از این دیه بگذرد، به رودی دیگر پیوندند كه آن را سپیدرود گویند و چون هر دو رود به هم پیوندند به دره ای فرو رود كه سوی مشرق است از كوه گیلان و آن آب به گیلان می گذرد و به دریای آبسكون می رود.»۲

این بخش از مسیر ناصرخسرو پژوهشگران سفرنامه را دچار سردرگمی زیادی كرده است و سبب شده است كه به علت پیدا نكردن محل جغرافیایی بعضی از این روستاها تئوری های مختلفی بسازند و ناصرخسرو را متهم به بی دقتی و فراموشكاری كنند. مثلاً آقای منوچهر ستوده چنین نوشته اند: «اگر ناصرخسرو از دهكده خرزویل (هرزویل) به طرف رودخانه شاهرود سرازیر شده باشد باید به دهكده خندان رسیده باشد كه بی شك قابل تطبیق با منجیل امروزی است، زیرا شاهرود از كنار منجیل به آب سفیدرود می پیوندد و در آن وقت از كنار خندان به سفیدرود می ریخته است. پس رسیدن او به دهكده برزالخیر، پس از طی سه فرسنگ راه، مسیری زاید است كه با هیچ یك از نقاط جغرافیایی امروز سازش ندارد و ظاهراً این قسمت از سفر، مربوط به قبل از رسیدن به خرزویل است. یعنی از بیل و قپان كه حركت كرده است به راه خزران كه راه قدیمی این منطقه است قدم نهاده و نشیب قوی كه او یاد می كند، نشیب گردنه خزران است كه پس از طی سه فرسنگ به دهكده برزالخیر از مضافات طارم رسیده و از اینجا به طرف خرزویل (هرزویل) رفته است.»۳

اینكه مسیر ناصرخسرو می باید با مسیرها و نقاط جغرافیایی امروز سازش داشته باشد، فرضی نادرست است (گو اینكه همان طور كه نشان خواهیم داد، در این بخش از سفر مسیر او كاملاً با نقاط جغرافیایی امروز سازش دارد.) بعضی نیز مانند پژوهشگر دانشمند محمد دبیر سیاقی معتقد هستند كه جای خرزویل و خندان در یادداشت های ناصرخسرو عوض شده و منظور ناصرخسرو از خندان همان خزران است كه هم اكنون در كنار جاده قزوین و لوشان قرار دارد. ایشان در بخش تعلیقات سفرنامه چنین می نویسد: «وصفی كه ناصرخسرو از خندان دارد با محل فعلی «خزرویل» یا «هرزویل» واقع در نزدیك منجیل قابلیت انطباق دارد. پس نام خندان به جای نام خرزویل در سفرنامه مذكور شده است، خاصه كه نام خندان در هیچ یك از كتب جغرافیایی قدیم نیامده است و خرزویل را نیز جز در موقع فعلی آن یعنی در نزدیك منجیل ننوشته اند. بدیهی است در صورت صحت این فرض یعنی اینكه فقط جای دو كلمه خرزویل و خندان در یادداشت های ناصرخسرو عوض شده باشد، اما شرح و وصف هر كدام در محل خود واقع باشد می توان تصور كرد كه كلمه «خندان» هم دگرگون شده كلمه «خزران» است و ناصرخسرو از قزوین به خزران رسیده است و آنجا را وصف كرده اما نام این محل هنگام تنظیم و تدوین سفرنامه به اشتباه خزرویل تحریر یافته و سپس به شاهرود و ده خزرویل رفته منتهی باز نام این محل یعنی خزرویل هنگام تالیف كتاب سهواً خندان (دگرگون شده خزران) ثبت شده است. تصور اینكه محل ده خزران فعلی را در قدیم خرزویل می نامیدند و محل خرزویل امروزی را در سابق خندان می گفته اند، هر چند دور نیست، اما محتاج به تایید از منابع متقن جغرافیایی است و كتب جغرافیایی موجود و موقع فعلی این محل خلاف این تصور را مدلل می دارند و حكم به جابه جا شدن دو نام مورد بحث در متن سفرنامه می دهند.»۴ و درباره برزالخیر می نویسد: «گمان دارم كه جزء دوم كلمه انجیر باشد، نه «الخیر» و نام «ده برز انجیر» بوده است یا «برزانجیر» و یا «بردانجیر» و بودن درخت انجیر در آن موضع موید این حدس است.»۵

این بازی با واژه ها و حدس و گمان ها كوشش های ادیبانه و شیوه ای بسیار غیرعلمی برای حل یك مسئله ساده جغرافیایی است. هر دو پژوهشگر ارجمند چون نام و مكان این روستاها را در كتاب ها و نقشه های خود نمی یابند مرد هوشمندی را كه حدود هزار سال پیش از این به سفری پرخطر دست زد و گزارش آن را نوشت به فراموشكاری و بی دقتی متهم می كنند. ناصرخسرو در سفرنامه نشان داده است كه دقتی بسیار بیشتر از نویسندگان امروزی دارد و بسیار دقیق تر از آن است كه چنین اشتباه هایی بكند و شرح دقیقی كه ناصرخسرو از مسیر خود داده است كاملاً منطبق با موقعیت جغرافیایی این مكان ها است. چنین ناهماهنگی ها و اشتباه ها حتی از توان ناسخان بی شمار این كتاب نیز بیرون است. این پژوهشگران نیز این موضوع را به خوبی می دانند و آن را به ناسخان این كتاب هزار ساله نسبت نمی دهند، بلكه آن را ناشی از خود ناصرخسرو می دانند. این نوع تفسیرها و توجیهات مرا به فكر آن فقیهانی می اندازد كه برای حلال و حرام كردن چیزی ابتدا به ریشه و مشتقات نام آن می پردازند و پس از یك بحث طولانی در مورد آن، نتیجه ای درست مخالف فقیه رقیب دیگر گرفته و اثبات می كنند كه آن چیز حلال و یا حرام است. درست مانند آن فردی كه با تحقیق و تفحص درباره ریشه واژه آبجو ثابت كرده بود كه چون این كلمه از دو واژه آب و جو تهیه شده (همانند آب سیب و آب پرتقال) و چون عصاره هر میوه و گیاهی حلال است پس فتوای عدم تحریم آب جو را داده بود.

مشكل بسیاری از پژوهشگران این نوع زمینه ها این است كه روش و شیوه مناسب تحقیق برای آن موضوع را به كار نمی گیرند. به جای روش های زبان شناسی، ادبی، ریشه یابی لغات، توسل به قدرت تخیل و یا روش تاریخی می باید از روش هایی استفاده كرد كه در بررسی مسائل جغرافیایی به كار می رود: یعنی از كنج آرام كتابخانه بلند شده و به محل مورد نظر رفت، جست وجو كرد، مشاهده كرد، اندازه گرفت، پرسید و یادداشت برداشت. یعنی به پژوهش میدانی (Field Research) پرداخت. دقیقاً همان كاری كه این ابرمرد تیزبین در هزار سال پیش از این كرد. او به شهرها و مكان هایی كه می رفت به دقت مشاهده می كرد، می پرسید، اندازه می گرفت، می نوشت و شرح می داد و بدین سان است كه وصف شهرهایی مانند دیاربكر، بیت المقدس، مكه و قاهره در هزار سال پیش از این به دست ما رسیده است. این شیوه درست برخلاف روش بسیاری از پژوهشگران همزمان و پس از زمان خویش است كه در خانه می نشستند و كتاب جغرافیا می نوشتند و حدود عالم را تعریف می كردند.

نویسندگانی كه وصف شهرهای جابلقا و جابلسا و تعداد دروازه های آن را می نوشتند و عجایب مخلوقات و غرایب موجودات سرزمین هایی را توصیف می كردند كه هرگز آنها را ندیده بودند.

با رجوع به نقشه های امروزی به آسانی می توان دید كه خزران هم اكنون در ۴۳ كیلومتری جنوب شرقی منجیل و در شرق جاده قزوین به لوشان قرار دارد و به كلی با خندان متفاوت است و با آن فاصله دارد. هرزویل نیز در شرق منجیل و خندان (سیاه پوش) در جنوب غربی منجیل و شمیران در شمال غربی خندان قرار دارد (نقشه شماره یك) اگر این پژوهشگران ارجمند كتاب هایشان را زمین گذاشته و به منطقه می رفتند هیچ نیازی به این گونه توجیهات ادیبانه نبود. از آن آسان تر نگاهی دقیق به نقشه این منطقه بود. اگر طبق تئوری آقای ستوده، خندان زمان ناصرخسرو همان منجیل كنونی است و اگر طبق تئوری آقای دبیر سیاقی خندان هرزویل امروزی است فاصله هرزویل و منجیل تا شمیران در حدود سی كیلومتر است درحالی كه ناصرخسرو فاصله خندان تا شمیران را سه فرسنگ (حدود ۱۸ كیلومتر) تعیین می كند.

محمدرضا توكلی صابری

پی نوشت ها:

۱- سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی مروزی، به كوشش دكتر محمد دبیر سیاقی، چاپ هفتم، تابستان ،۱۳۸۱ كتابفروشی زوار، صفحه ۶.

۲- منبع فوق صفحه ۷.

۳- شمیران دژی كه ناصرخسرو ده شبانه روز در آن مانده است، منوچهر ستوده، یادنامه ناصرخسرو، دانشگاه فردوسی، دانشكده ادبیات و علوم انسانی، مشهد ۲۵۳۵ شاهنشاهی.

۴- منبع شماره ۱ صفحه ۱۸۰.

۵- منبع شماره ۱ صفحه ۱۸۱.

۶- منبع شماره ۱ صفحه ۱۰.

۷- منبع شماره ۱ صفحه ۷.

۸- منبع شماره ۱ صفحه ۷.

۹- سفرنامه ابودلف در ایران، ترجمه ابوالفضل گلپایگانی، صفحه ۴۵- ،۴۴ تهران ۱۳۴۲.

۱۰- شهریاران گمنام، احمد كسروی صفحه ۱۳۵- ۱۳۲ به نقل از منبع شماره ،۳ صفحه ۲۵۷.

۱۱- منبع شماره ،۳ صفحه ۲۵۸.

۱۲- منبع شماره ۱۰.

۱۳- منبع شماره ۳ صفحه ۲۵۹.

۱۴- منبع شماره ۱ صفحه ۸.

---