نقش صله رحم در بهداشت روانی

درباره اهمیت صله رحم و نقش و پیامدهای آن در سلامت و آرامش روحی و بهداشت روانی انسان از منظر آموزه های دینی همین بس كه امام صادق ع ایجاد ارتباط فامیلی و پای بندی به آن را تأمین كننده سلامت و عافیت تمام امور انسان معرفی كرده است

در یك طبقه بندی كلی مجموعه معارف اسلام را به سه بخش عمده تقسیم كرده اند. این سه بخش كلی كه دیدگاه مشهور كارشناسان علوم اسلامی است عبارتند از:

۱) اصول عقاید

۲) احكام

۳) اخلاق. بخش اول (اصول عقاید) را یك سلسله بینش ها و نگرش های كلی نسبت به جهان و انسان و كل هستی تشكیل می دهد.

بخش دوم. (احكام) دستورالعمل هایی است كه به فعالیت های خارجی و عینی انسان اعم از امور دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی مربوط می شود و بخش سوم (اخلاق) شامل ویژگی ها و خصلت هایی است كه هر فردی در راه دستیابی به كمال، باید خویشتن را به آن خصلت ها بیاراید و از اضداد آن دوری گزیند; چه این كه این هدف با خودسازی و مراقبت از نفس تحقق می یابد.

با توجه به این تقسیم بندی و با توجه به این كه اسلام دینی است جاودانه و جهانشمول، مجموعه برنامه های آن می تواند تأمین كننده سلامت و سعادت هر انسانی در طول تاریخ و در هر مكان و در تمام فرهنگ ها باشد. به عبارت دیگر، اسلام مكتبی است جامع و واقع گرا و منطبق بر شرایط وجودی انسان; یعنی به همه جوانب نیازهای انسانی اعم از شناختی، عاطفی، جسمانی و فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی و... توجه لازم و كافی شده است.

این حقیقت را می توان در آیه ۳۰ سوره روم جستوجو كرد و به آن دست یافت; آنجا كه می فرماید: «تمام توجه خویش را كاملاً به دین معطوف ساز، در حالی كه حق گرا هستی (این آفرینش خداوند است) كه در آفرینش خدا دگرگونی و تبدیلی نیست. این دین قیّم خداست ولی بیش تر مردم آگاه نیستند.» بنابراین، توجه كامل و حق گرایانه به دین، چیزی است كه خداوند و خالق هستی، انسان را بر آن سرشته است; دین، فطری و مطابق سرشت و نوع خلقت انسان است.

احكام و قوانین و دستورالعمل های دین موافق و هماهنگ با سرشت آدمی است. پس اگر دستور دینی می گوید: «خوراكی پاكیزه بخورید و از غذاهای آلوده بپرهیزید»۱ به یك خواست فطری انسان توجه نموده است و اگر می گوید در برابر آفریدگار خویش متواضع باشید و او را بپرستید، نیاز سرشتی دیگری را مدنظر داشته و اگر لزوم احسان به هم نوعان، نیكی به پدر و مادر و ارتباط با خویشاوندان و صله رحم را عنوان می كند، مقتضای دیگری است كه در نهان و سرشت و نوع خلقت انسان به ودیعه گذاشته شده است. به طور كلی، تمام احكام و دستورات دینی به گونه ای طراحی و برنامه ریزی شده است كه مطابق و موافق خواست فطری و مقتضای سرشت انسان است; چیزی است كه ما آگاهانه یا ناآگاهانه آن را خواستاریم، اگرچه به آن توجه و التفات نداشته باشیم.

بنابراین، احكام اسلام فطری و تأمین كننده تمام نیازهای وجودی انسان در ابعاد مختلف او است; یعنی در واقع، هم جنبه های شناختی، عاطفی، اجتماعی، روانی، حركتی و جسمانی انسان را ـ كه مورد دقت و موشكافی دانشمندان علوم رفتاری نیز بوده است ـ پوشش می دهد و هم جنبه معنوی انسان را ـ كه از معرض نگاه و توجه این دانشمندان به دور است ـ فرا می گیرد.

ما بر این باوریم آنچه كه در سلامت، كمال و سعادت و بهداشت جسمی و روانی انسان می تواند نقش داشته باشد، در دین و آموزه های دینی اسلام به عنوان یك مكتب جامع و كامل، یافت می شود. شاید چنین دیدگاهی باعث شده است بشر پس از طی یك دوره عقل گرایی و تجربه گرایی و دوری از معارف دینی و آموزه های ادیان الهی به نقش دین در بهداشت جسمی و روانی انسان پی برده و به جستوجوها و تحقیقات گسترده ای در این زمینه اقدام نماید. مثلاً، والریت (Valeriet, A.E) و دیگران (۱۹۹۵) با ارائه دیدگاه روانی ـ اجتماعی خویش، رابطه بین مذهب و سلامت را چنین ترسیم می كنند: «سلامتی دربردارنده مؤلفه های عمر طولانی، شاد بودن، بهبود بیماری های حاد و بازگشت به سطح سلامت قبلی است. مذهب می تواند به عنوان یك نظام اجتماعی و پیچیده تأثیر زیادی بررفتار و بازخوردهای مهم از جمله در برنامه ریزی خانواده، سیاست و چگونگی تفسیر زندگی روزانه داشته باشد.»۲

دانشمندان علوم انسانی از جمله روان شناسان و به خصوص روان شناسان سلامت، نقش دین و مذهب را در زمینه های مختلف مورد بررسی قرار داده اند. آكلین (Acklin, M. W) و همكاران (۱۹۸۲) به بررسی رابطه مذهب و قدرت مقابله با سرطان پرداخته اند. بیكر (Baker, M.W)و دیگران (۱۹۸۲) رابطه مثبت سلامت جسمانی و روانی فرد با مذهب در سالخوردگان را مطالعه كرده اند. تأثیر مثبت مذهب بر سازگاری و بهداشت روانی انسان را در تحقیقات برگین (Bergin, A. E)و دیگران (۱۹۸۸) و ویلیامز (Willims, D. L) و دیگران (۱۹۹۱) می توان یافت.

نقش دین در مقابله با استرس یا تنیدگی مورد توجه و بررسی پارگامنت (Pargament)بوده است. به طور كلی اثرات مذهب در زندگی انسان موجب شده، عده ای از متخصصان روان شناس مذهبی به این نتیجه برسند كه حتی برای دستیابی به تشخیص و ارزیابی بهتر و درمان كامل تر بیماران بهتر است كه یك طبقه تشخیصی جدید به فهرست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM - IV) اضافه گردد. در این طبقه جدید مسائل و مشكلات مذهبی از قبیل تنیدگی ناشی از فقدان ایمان، تغییر فرقه مذهبی یا تغییر دین، افراط در باورها و اعمال مذهبی و همچنین مجموعه مسائل معنوی... قابل طرح است. (لاكف (Lukoff, D. Lu)و همكاران ۱۹۹۵) در بخش پژوهش های داخلی نیز مطالعات و تحقیقات فراوانی در این زمینه صورت گرفته كه می توان به بعضی از آن ها اشاره كرد.

مثلاً، باقر غباری (۱۳۷۶) توكل به خدا را به عنوان راهبرد حل مشكلات زندگی معرفی می كند و یا قربانعلی اسلامی (۱۳۷۶) رابطه اعتقادات مذهبی در درمان بیماری های افسردگی را مورد بررسی قرار داده است. بهروز دولتشاهی (۱۳۷۹) به بررسی نقش زیارت در سلامت روانی فرد پرداخته است و همچنین امراللّه ابراهیمی (۱۳۷۶) رابطه صله رحم با اختلالات افسردگی را مورد مطالعه قرار داده است. بنابراین، پیوند و ارتباط میان بهداشت و سلامت جسمانی و روانی انسان با اعتقادات، باورها و رفتارهای دینی و مذهبی غیر قابل انكار است و از دیرباز مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران علوم روان شناسی، روان پزشكی و مذهب بوده است كه بخشی از این تحقیقات در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانی (۱۳۷۶) گردآوری شد.

● نقش و جایگاه صله رحم در سلامت روانی

یكی از دستورالعمل های دین در بخش دوم معارف اسلامی (احكام) كه در آغاز كلام به آن اشاره رفت و به فعالیت های عینی و خارجی انسان اختصاص دارد، ارتباط با خویشاوندان و اقوام است كه از آن تحت عنوان «صله رحم» یاد می شود.

در اندیشه دینی ما، حفظ، توسعه و تعمیق روابط فامیلی و ارتباط صمیمانه و حمایتی خویشاوندان از آنچنان اهمیتی برخوردار است كه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)آن را جزء دین دانسته۳ و در جای دیگر، هدف از رسالت خویش را پس از بندگی خداوند و شكستن بت ها و طواغیت، صله رحم معرفی می كنند.۴ قرآن نیز حفظ پیوندهای فامیلی را یكی از وظایف و برنامه های صاحبان خرد (اولوا الالباب) تلقی كرده۵ و در آیاتی چند۶ تاركان این امر مهم را مستحق لعنت و نفرین الهی می داند.

از منظر تفكر دینی نقش صله رحم به گونه ای است كه انجام آن سبب سامان دهی و ایجاد سلامت و عافیت و در طریق صحیح قرار گرفتن تمام امور می شود; آنجا كه امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «تبارّوا و تواصلوا... و تعطون العافیهٔ فی جمیع اموركم.»۷ همچنین در روایتی دیگر ارتباط خویشاوندی را سبب آرامش و تسكین خاطر افراد معرفی كرده و چنین می فرماید: «ایما رجل غضب علی ذی رحمه فلیقم الیه، ولیدنُ منه و لیمسه فان الرحم اذا مسَّت الرحم سكنت.»;۸ هرگاه كسی از رحم خود عصبانی شد، و بر او غضب كند پس باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار كند. به درستی كه دو رحم در تماس با یكدیگر به آرامش و سكون می رسند.

بنابراین، درباره اهمیت صله رحم و نقش و پیامدهای آن در سلامت و آرامش روحی و بهداشت روانی انسان از منظر آموزه های دینی همین بس كه امام صادق(علیه السلام)ایجاد ارتباط فامیلی و پای بندی به آن را تأمین كننده سلامت و عافیت تمام امور انسان معرفی كرده است. اكنون با توجه به جایگاه بلند صله رحم در منابع دینی و پیامدها و آثار و نقش های فراوانی كه در سلامت و بهداشت روانی انسان می تواند داشته باشد، شایسته است با نگاه و تحلیلی روان شناختی به این موضوع با اهمیت پرداخته شود تا از این منظر و با دیدگاهی جدید كاركردهای صله رحم مورد بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. ولی پیش از هر چیز و در ابتدا، باید دو كلید واژه این بحث را تبیین كرد.

● رحم و صله رحم

راغب اصفهانی درباره صله رحم چنین می گوید: «رحم در اصل همان رحم زن است و استعاره برای نزدیكان و خویشاوندان به كار می رود به این جهت كه آن ها از یك رحم شكل گرفته اند.»۹ شهید ثانی نیز می گوید: «مراد از رحم نزدیكانی هستند كه از طریق نسب به فرد پیوند دارند.»۱۰ مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: «رحم عبارت از آن جهت وحدتی است كه به خاطر تولد از یك پدر و مادر و یا یكی از آن دو در بین اشخاص برقرار می شود و در حقیقت باعث اتصال و وحدتی است كه در ماده و وجودشان نهفته است.»۱۱ مرحوم علامه مجلسی نیز چنین فرموده اند: «رحم هر خویشاوندی را گویند كه عرفاً مردم او را از ارحام و اقوام خود بدانند.»۱۲ در حدیثی از امام صادق(علیه السلام)نیز وقتی از حضرتشان درباره تفسیر آیه شریفه "الذین یصلون ما امرالله به" سؤال شد فرمودند: "قرابتك"; یعنی منظور خویشاوندان تو است.۱۳

از مجموع آنچه ذكر شد معلوم می شود مراد از رحم كه صله او مورد تأكید و توصیه دین ست، اقوام و خویشاوندان می باشد كه در عرف مردم به عنوان نزدیكان و خویشاوندان تلقی می شوند.

اما درباره صله رحم و معنا و مفهوم این واژه، ابن اثیر چنین می گوید: «مراد از صله رحم احسان نمودن به نزدیكان از خویشاوندان نسبی و سببی و مهربانی و عطوفت نشان دادن به آن ها و رعایت كردن احوال آنان است.»۱۴

مرحوم نراقی می فرماید: «صله رحم عبارت است از شریك ساختن رحم و خویشاوندان در مال و مقام و دیگر خیرات دنیا كه آدمی به آن ها دست می یابد.»۱۵ وی برای تبیین معنای صله رحم به قرینه مقابله، ابتدا قطع رحم را معنا و مصادیق آن را ذكر می كند و سپس می گوید: «آنچه مقابل این امور باشد، صله رحم تلقی می شود.» بنابراین «مراد از قطع رحم این است كه وی را با گفتار یا كرداری اذیت و آزاردهی یا به چیزی نیازمند است و تو بیش از نیاز خود از آن بهره مند هستی ولی از بخشش خودداری كنی و یا قادر به دفع ظلم از او باشی و دفع ظلم از وی نكنی یا از روی تأكید او را رها كرده باشی و اگر مریض شد به عیادتش نروی و موقعی كه از مسافرت برگشت به زیارتش حاضر نشوی. همه این امور و امثال آن از مصادیق قطع رحم است.

و آنچه مقابل این امور است از مصادیق صله رحم شمرده می شود. جلوگیری از اذیت و آزار او، مساوات نمودن به مال با او به ملاقات وی رفتن و با دست و زبان كمك كردن و غیره.»۱۶

با این بیان، روشن می شود صله رحم یعنی ارتباط و پیوند با اقوام و خویشاوندان كه می تواند در قالب شكل های گوناگون نمود خارجی پیدا كند. گاهی اوقات در حد یك سلام كردن و احوال پرسی است، چنانچه امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «صلوا ارحامكم ولو بالتسلیم»۱۷ و گاهی به صورت ملاقات های حضوری، كمك مادی و معنوی در موقعیت های مقتضی و بالاخره تماس های مستقیم و غیرمستقیم با اقوام به گونه ای كه احساس شود پیوند خویشاوندی همواره بین آن ها برقرار است.

● صله رحم و نیازهای روانی

هر موجود زنده ای از جمله انسان برای رسیدن به حالت تعادل تلاش می كند نیازهای اساسی خود را در ابعاد مختلف شناختی، عاطفی و جسمانی تأمین كند; چرا كه عدم تأمین این احتیاجات چه در زمینه بدنی و جسمانی و چه در زمینه روحی و روانی، سبب ایجاد اختلال در ارگانیسم خواهد شد. مطالعاتی نیز كه بواسطه زیست شناسان و روان شناسان به عمل آمده نشانگر این حقیقت است كه پاره ای از احتیاجات جسمانی و روانی برای تمام افراد بشر ضروری و حیاتی است.

تأمین یا عدم تأمین این نیازها در بهداشت بدنی و روانی انسان تأثیر بسزایی دارد. البته نحوه بروز و ظهور این نیازها در طول دوره تحول از نوزادی تا پیری و چگونگی فعالیت افراد در هر دوره ای از رشد برای تأمین این نیازها متفاوت است، ولی می توان گفت تمام افراد در همه دوره های زندگی این احتیاجات را برای خود ضروری تلقی می كنند و برای تأمین آن ها، حداكثر تلاش و كوشش را به خرج می دهند. به نظر روان شناسان نیازهای روانی به اندازه نیازهای بدنی برای انسان حیاتی است و بر این اساس، نیازهای روانی را جزء نیازهای اساسی قلمداد می كنند. و همان طور كه در الگوی سلسله نیازهای آبراهام مازلو، روان شناس انسان گرا، آمده است، این گونه نیازها در ردیف نیازهای عالی می باشد. بعضی از نیازهای روانی كه صله رحم می تواند نقش تعیین كننده ای در تأمین و ارضای آن ها ایفا كند عبارتند از:

▪ نیاز به محبت

▪ نیاز به وابستگی و تعلق به گروه

▪ نیاز به بیان و ابراز خود.

پی نوشت ها

۱ـ و یحلّ لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث (اعراف، ۱۵۷)

۲ـ ام. رابین دیماتئو، روانشناسی سلامت، ترجمه سیدمهدی موسوی اصل و همكاران، ص ۵۹۰

۳ـ رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: به حاضر و غایب امتم و آنانی كه از اصلاب مردان و ارحام زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند، سفارش می كنم صله رحم كنند، اگرچه به فاصله یك سال راه باشد; زیرا صله رحم جزء دین است. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۲، باب ۳، روایت ۷۳)

۴ـ كسی از پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) پرسید: هدف از رسالت تو چیست؟ حضرت فرمود: هدف از رسالت من بندگی خدای یكتا، شكستن بت ها و پیوند میان ارحام است. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۸، باب ۶۵، حدیث ۴۹)

۵ـ آیه ۲۱ سوره رعد... انما یتذكر اولوا الالباب الذین یوفون بعهد الله و لا ینقضون المیثاق و الذین یصلون ماامرالله به ان یوصل...

۶ـ در سه آیه

۷ و۸ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، باب ۱۷، حدیث ۱۰ / ج ۷۳، باب ۱۳۲، حدیث ۹

۹ـ مفردات راغب، ص ۹۱

۱۰ـ فیض كاشانی، محجهٔ البیضاء، ج۳، ص۴۳۴ به نقل ازشهیدثانی

۱۱ـ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۲، ذیل آیه ۱ سوره نساء

۱۲ـ علامه مجلسی، پیشین، ج ۷۱، ص ۱۰۹

۱۳ـ تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص ۳۹۴

۱۴ـ علامه مجلسی،پیشین، ج۷۱، ص ۱۰۹ به نقل از نهایهٔ ابن اثیر

۱۵ و ۱۶ـ نراقی، جامع السعادات، ج ۲، ص ۲۵۶

۱۷ـ كلینی، اصول كافی، ج ۲، مترجم باب صله رحم، ص ۱۵۸

۱۸ـ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۷۷، باب ۲، حدیث ۷

۱۹ـ كلینی، پیشین، ج ۴، ص ۴۵۹

۲۰ـ علی اكبر، مهر آرا، زمینه روان شناسی اجتماعی، ص ۳۳۶

۲۱ـ مجلسی، پیشین، ج ۷۸، باب ۲۳، حدیث ۱۵۹

۲۲ـ علی اكبر شعاری نژاد، روان شناسی رشد، ص ص ۵۱۹

۲۳ـ اصول كافی، ج ۲ مترجم، باب صله رحم، روایت ۶

۲۴ و۲۵ـ علی اكبر، شعاری نژاد، پیشین، ص ۵۲۵ / ص ۵۲۰

۲۶ـ سعید، شاملو، بهداشت روانی، ص ۱۴۴

۲۷-۲۸-۲۹ـ ام. رابین دیماتئو، پپیشین، ص ۵۹۰

۳۰ـ غررالحكم، ج ۲، حدیث ۲۴۵۸

۳۱ و۳۲ـ ام. رابین دیماتئو، پیشین، ص ۵۹۱

۳۳ـ كلینی، پیشین، ج ۳، باب صله الرحم، حدیث ۱۷

منبع:ماهنامه معرفت، شماره ۴۶

---