اسناد تاریخی و نسخ خطی در معرض تهدید موریانه ها و حشرات کتابخانه ای

حشرات از قدیمی ترین ساکنان کره زمین بوده و بیشتر از سیصد و پنجاه میلیون سال است که روی این سیاره سکونت دارند این جانوران به دلایلی چون اندازه کوچک , پوسته سخت , سازش با محیط , قدرت پرواز , دگردیسی و استحاله در حین زندگی بیشترین تعداد را در جانوران دارند

حشرات از قدیمی‏ ترین ساکنان کره زمین بوده و بیشتر از سیصد و پنجاه میلیون سال است که روی این سیاره سکونت دارند. این‏ جانوران به دلایلی چون اندازه کوچک ، پوسته سخت ، سازش با محیط ، قدرت پرواز ، دگردیسی و استحاله در حین‏ زندگی بیشترین تعداد را در جانوران دارند.

انهدام کامل حشرات عملی نیست و حتی در برخی موارد ضرورتی نیز ندارد، اما تهدید بهداشت و سلامت‏ انسان و همچنین حمله و ایجاد خسارت در محصولات کشاورزی‏ نیز از جمله مواردی است که کنترل و انهدام حشرات را می‏طلبد. از جمله نقاطی که انهدام کامل حشرات را لازم و ضروری می نماید موزه‏ها،کتابخانه‏ها و سایر مجموعه‏های‏ تاریخی،هنری و فرهنگی است.حشراتی که در این مکان‏ها وجود دارند دو گروه هستند،گروهی که از مواد کتابخانه‏ای و موزه‏ای بعنوان‏ مواد غذایی و گروهی که از مواد کتابخانه‏ای و موزه‏ای بعنوان‏ محلی برای زندگی استفاده می‏کنند.

حشرات در صورت مساعد بودن شرایط محیطی کتابخانه‏ها رشد و تکثیر یافته و در صورت عدم مقابله با آن‏ها می‏توانند خسارت جبران‏ناپذیری به کتاب‏ها و اسناد در کتابخانه‏ها و انواع‏ مواد موزه‏ای از قبیل چرم، پارچه، خز، چوب، پوست، و حتی‏ موادی که در ساختار آن‏ها چسب‏ها بکار رفته‏اند، ایجاد کنند.گونه‏های حشرات مضر برای کتاب و کتابخانه‏ها بسیار هستند،که شاید رایج‏ترین آن‏ها موریانه کتاب،حشرات بی‏بال‏ و کوچک چوبخوار (کرم چوب و کرم کتاب)، شپش کتاب، سوسک حمام، چرم‏خوارها و بیدها هستند که در زیر به بررسی اجمالی چرخه‏ زندگی این حشرات، شکل ظاهری و نحوه تخریب آثار توسط آنها می‏پردازیم.

● موریانه ها

موریانه‏ها حشرات بال‏دار یا بی‏بال و نسبتا کوچکی هستند. پهلوی سینه موریانه‏های بالدار دو جفت بال طویل و باریک قرار دارد.موریانه‏های بی‏بال ظاهرا شبیه به مورچه هستند،ولی رنگ آن‏ها سفید و کمر آن‏ها مانند مورچه باریک نیست.موریانه‏ها در مناطق گرم فراوان‏ هستند و خسارات زیادی به لوازم چوبی،لباس‏ها،کاغذ و غیره‏ وارد می‏کنند. بیش از دو هزار گونه موریانه در جهان شناخته‏ شده که تعداد معدودی از آن‏ها در ایران زندگی می‏کنند. در خوزستان و مناطق گرمسیر موریانه‏های بالدار معمولا در ماه‏های اسفند و فروردین از لانه خارج می‏شوند.خروج‏ موریانه‏ها در هوای آرام و بعد از بارندگی معمولا در اوایل‏ غروب صورت می‏گیرد.موریانه‏های بالدار نمی‏توانند خوب‏ پرواز کنند و پس از پرواز کوتاهی که از چند صد متر تجاوز نمی‏کند، به زمین می‏افتند. بعضی از گونه‏های موریانه‏ها بهتر پرواز می‏کنند و شب‏ها به طرف چراغ‏ها جلب می‏شوند. با توجه به زمان خروج موریانه‏ها از لانه‏ یکی از زمان‏های مناسب برای ضدعفونی کتابخانه‏ها نسبت به موریانه‏ها اسفند و فروردین است. موریانه‏ها زندگی اجتماعی دارند و جمعیت آنها بر حسب گونه آنها بین صد تا یک میلیون است.در کلنی‏ موریانه‏ها، اشکال مختلف کارگر، سرباز، نر و ماده در داخل‏ هر لانه وظیفه بخصوصی دارند.کارگرها یا موریانه‏های بی‏بال‏ معمولی که وظیفه جمع‏آوری غذا و نگهداری لانه را بعهده دارند، بیشترین خسارت را به بار می‏آورند.کارگرها بعد از تغذیه از چوب و کاغذ آن را نیمه هضم‏ نموده و به سربازها و فرم‏های جنسی می‏خورانند.کارگرها حدود چهار سال عمر دارند.

غالب انواع موریانه‏های ایران دالان‏هایی داخل چوب تولید کرده، باعث پوسیدگی آن می‏شوند یا زندگی زیرزمینی دارند. علامت مشخصه آلودگی به موریانه‏های زیرزمینی وجود خاک یا مخلوطی از شن و چوب جویده شده در الوار مورد حمله‏ است اما موریانه‏ها در کتاب روزنه‏هایی شبیه به دهانهء آتشفشان‏ حفر می‏کنند و خوردگی‏های عمیقی به اشکال نامنظم ایجاد می‏کنند. به طوری که در موارد شدید آلودگی تمام اوراق کتاب‏ به کلی از بین رفته و تنها لبه‏ها و عطف کتاب سالم باقی می ماند . بال موریانه در محل،دلیل وجود و استقرار کلنی است. موریانه کتاب روی کپک و قارچ‏هایی که روی کتاب‏های‏ مرطوب است رشد می‏کند و به زندگی می‏پردازد.

به طور کلی اسناد،کتاب‏ها و مقوا عمدتا از سلولز هستند و غذای طبیعی موریانه‏ها را تشکیل می‏دهند. همه این مواد بوسیله‏ موریانه‏های خاکی و گونه‏های موریانه‏های چوب خشک که‏ در ساختمان‏های آلوده وجود دارند، خورده می‏شوند. پارچه‏های‏ پنبه‏ای،کتانی،کنف هندی، ابریشم طبیعی و مصنوعی را اکثر موریانه‏هایی که به طور معمولی از چوب تغذیه می‏کنند، خسارت می‏زنند. موریانه چرم را می‏خورد البته روش دباغی تأثیر مهمی در حساسیت چرم به حمله موریانه دارد.کائوچوی طبیعی‏ برای موریانه‏ها مانعی ایجاد نمی‏کند، البته در مورد قابل هضم‏ بودن آن‏ها تردید وجود دارد.مواد لاستیکی متخلخل اثاثیه،یا موادی که بعنوان عایق بکار می‏روند، به آسانی خسارت می‏بینند. فرآورده‏هایی که از شیره لاستیک خام(لا تکس)درست می‏شوند و برای لاک و مهر کردن یا اتصال مورد استفاده قرار می‏گیرند، در صورتی که در ترکیب خود مواد دفع کننده فعال نداشته باشند، مورد حمله موریانه‏ها هستند. پیدا کردن سوراخ‏های کرم چوب یا کرم کتاب الزاما دلیل بر فعالیت حشره نیست‏ چون گاهی حشره قبل از انهدام کامل چوب یا کتاب از بین رفته است، اما دیدن‏ مقداری گرد چوب تمیز، شاهدی بر فعال بودن حشره است‏

● تایسانورا یا ماهی نقره‏ای

حشرات دوکی شکل به رنگ خاکستری تا نقره‏ای و به طول یک‏ تا دو سانتی‏متر هستند. معمولا در مناطق مرطوب، زیر فرش‏ها، داخل انبارها و آشپزخانه‏ها یافت می‏شوند. شاخک‏ها طویل و در انتهای بدن سه زائده دارند .بدن این حشرات از پولک‏های نقره‏ای یا خاکستری رنگی‏ پوشیده شده است و براحتی از سایر راسته‏ها تمیز داده می‏شوند. این نوع حشرات سلولزکاغذ را هضم کرده و می‏توانند از چسب و چرم و غیره تغذیه کنند، البته ترکیب کاغذ بر اشتهای این حشره تأثیر می‏گذارد. این حشره می‏تواند مدت‏ها بدون غذا زندگی کند، اما چنانچه به کاغذ و کتاب دسترسی‏ پیدا کند به سطح کاغذ، جلد و مقوا با پیرامونی نامنظم آسیب‏ می‏رساند. ماهی نقره‏ای در تمام مدتی که مشغول تغذیه و آسیب رساندن به کتاب است دائما تولید مثل می‏کند و معمولا پشت قفسه‏ها و داخل کشوها مکان مناسبی برای تخم‏گذاری‏ آن‏هاست . چنانچه شرایط محیطی کتابخانه مساعد باشد این‏ حشره تخم‏گذاری کرده و تکثیر پیدا می‏کند.

● کرم کتاب و کرم چوب

این نوع کرمها دارای سه گونه هستند .گونه ای از آنها که در کتابخانه‏ها دیده شده است استوانه‏ای با سر متمایل به پایین است و با تماس شی‏ء به‏ بدنش تقلید حشره مرده را می‏کند.حشرات مخرب چوب برای‏ آثار موزه‏ای بویژه کتاب‏ها از کپک‏ها خطرناک‏ترند. نحوهء تخریب بستگی به نوع آلودگی در نقاط مختلف جهان متغیر است.گونه‏های مختلف سوسک چوبخوار، عمومی‏ترین حشرات‏ موذی در بریتانیا هستند.کرم‏های این حشرات در داخل چوب‏ تونل زده و در این راه بافت محکم آن را به پودر تبدیل می‏کنند و در نهایت به چوب آسیب می‏رسانند.کرم یا نوزاد این حشرات، به کرم چوب یا کرم کتاب موسوم‏اند. اگر هجوم حشرات در همان مراحل اولیه متوقف نشوند، پس از مدتی چوب تکه‏تکه‏ شده و در میان آن تونل‏هایی که با گردی شبیه به خاک اره نرم‏ پر می شوند. در شرایطی که هجوم حشره بسیار پیشرفته‏ باشد تنها راه چاره این است که تمامی چوب‏های قدیمی سالم‏ به طور کامل ضدعفونی شوند و چوب‏های آلوده را با چوب‏های‏ تازه جایگزین نمایند. پیدا کردن سوراخ‏های کرم چوب یا کرم کتاب الزاما دلیل‏ برفعالیت حشره نیست چون گاهی حشره قبل از انهدام کامل چوب یا کتاب از بین می رود . اما دیدن مقداری گرد چوب‏ تمیز، شاهدی بر فعال بودن حشره است،کرم چوب حشره‏ مخصوص کتاب نیست، اما از طریق قفسه‏های چوبی آلوده‏ به سادگی به کتاب‏ها رسیده و مضرترین حشره برای این گونه آثار است.کرم کتاب از حشره بالغ مضرتر است چرا که به محض بیرون آمدن از تخم شروع به‏ خوردن کتاب می‏کند و از خود ردی باقی می‏گذارد که شبیه به‏ فرم بدنش است و با حرکت دورانی سر خود در هر جهت، به‏ کاغذ و کتاب آسیب می‏رساند. از دهان آنها نوعی ماده‏ چسبناک نیز ترشح می‏شود که باعث چسبندگی کاغذهای کتاب‏ به یکدیگر می‏شود.

● شپش چوب و کتاب

حشرات ریزی هستند که طول آن‏ها کمتر از ۶ میلی‏متر است. ظاهرا تا حدودی شبیه به شته هستند. این حشره به‏ هنگام استراحت بال‏هایش را بصورت شیروانی روی پشت بدن‏ نگه می‏دارد. این حشره در مکان‏های مرطوب و تاریک به مقدار زیاد یافت می‏شوند، بویژه در تابستان و پاییز در ساختمان‏ها و لابه‏لای صفحات کپک‏زدهء کتاب‏ها دیده می‏شوند. برای این‏ حشره قارچ‏های میکروسکوپی موجود روی کتاب‏ها از مواد کتابخانه‏ای مطلوب‏تر است و در واقع وجود این‏ حشره ریز سفید می‏تواند نشانگر وجود قارچ‏ها باشد.

● چرم خوارها

این نوع حشرات که سطح شکمی‏ بدن آن‏ها موهای انبوه و سفیدی دارد به طول‏ ۱۲۲ میلی‏متر هستند. چرم خوارها رژیم غذایی متفاوتی دارند که چهارگونه متداول آن‏ها در زیر آمده است:

۱) سوسک‏های فرش که از فرش و منسوجات پشمی تغذیه‏ می‏کنند.

۲) سوسک‏های موزه از حشرات خشک شده و برخی از گونه‏های از آرد تغذیه می‏کنند.

۳) سوسک‏های لاشه که علاوه بر تغذیه از لاشه‏ حیوانات، مو، پوست، چرم، پشم و هم‏چنین از مواد پروتئینی‏ خشک شده انباری تعذیه می‏کنند.

۴) سوسک‏های آرد گونه‏ای از آنها از اجساد، خون خشک شده یا جانوران موزه‏ها تغذیه می‏کند.

● بیدها

بیدها در طبیعت گونه‏های مختلفی دارند که از نظر شکل‏ ظاهری و نوع تغذیه تفاوت‏هایی با یکدیگر دارند، اما بیدی که‏ به لباس و فرش و منسوجات پشمی علاقه‏مند است حشره بسیار کوچکی است. ‏ این گونه غالبا کیسه‏ای از پشم یا سایر مواد غذایی با خود حمل‏ می‏کنند یا از مواد پوسیده و قارچ‏ها تغذیه می‏کنند.حشره بالغ‏ آن‏ها کاهی رنگ و با بال‏های باز ۱۲ تا ۱۶ میلی‏متر است،به‏ رنگ قهوه‏ای با سه لکه تیره روی هر یک از بال‏های جلویی‏ است.

● سوسک حمام

این نوع حشرات بدن پهنی‏ دارند که بال‏های جلویی‏ آن‏ها چرمی و ضخیم‏تر از بال‏های غشایی عقبی‏ است. این حشرات معمولا در منازل و آشپزخانه‏ها و جاهای گرم خانه زندگی‏ می‏کنند. بعضی از انواع‏ آن‏ها در مزارع هستند. این‏ حشرات مانند انسان از همه‏ نوع غذایی تغذیه می‏کنند.

معمولا روزها در مجاری آب و قسمت‏های تاریکخانه مخفی‏ می‏شوند و شب‏ها برای تغذیه در اطراف خانه به جست‏وجو می‏پردازند و اگر منبع غذایی در کار نباشد، سوسک‏ها کاغذ و پارچه را می‏خورند. همچنین نشان داده شده است که فعالیت‏ حشره مخرب است، به دلیل آنکه این نوع حشره ضمن فعالیت‏ از خود ماده‏ای ترشح می‏کند که لکه‏های قهوه‏ای رنگی بر روی‏ کاغذ و پارچه ایجاد می‏کند. سوسک‏ها تخم‏های خود را در کپسولی لوبیا مانند مدتی در انتهای شکم حمل می‏کنند. هر کپسول تخم بین ۱۲ تا ۵۰ تخم دارد.کپسول‏ها معمولا در روی زمین باز می‏شود و نوزادهای کرم مانندی از آن‏ها خارج‏ می‏شوند.این نوازدها بزودی پوست‏اندازی کرده و پس از ۵ تا ۱۲ بار پوست اندازی به سوسری بالغ تبدیل می‏شوند. بنابراین با کنترل شرایط محیطی و استفاده از حشره‏کش مناسب می‏توان‏ تا حد قابل توجهی از رشد و تکثیر این حشرات جلوگیری کرد.

نرگس پدرام

منبع: مجله کتاب ماه (کلیات )،آذر ۱۳۸۴ - شماره ۹۶