بایسته های تربیت اسلامی کودکان

والدین در دین اسلام وظیفه و نقش بزرگی در جامعه و خانواده بر عهده دارند نقش والدین در خانواده تربیت فرزندان و تحویل افرادی سالم و مفید به اجتماع می باشد, انسان هایی که با فراگیری احکام و قوانین دینی و یادگیری اصول اساسی زندگی اجتماعی از قبیل نوعدوستی و خدمت به انسانیت بتوانند جامعه را به سوی اهداف و آرمان های اجتماع رهنمون سازند

والدین در دین اسلام وظیفه و نقش بزرگی در جامعه و خانواده بر عهده دارند. نقش والدین در خانواده تربیت فرزندان و تحویل افرادی سالم و مفید به اجتماع می باشد، انسان هایی که با فراگیری احکام و قوانین دینی و یادگیری اصول اساسی زندگی اجتماعی از قبیل نوعدوستی و خدمت به انسانیت بتوانند جامعه را به سوی اهداف و آرمان های اجتماع رهنمون سازند. والدین در پیشگاه خدا و مردم، مسئولیتی بزرگ دارند؛ زیرا بسیاری از حالت های ناشی از تربیت خانوادگی، همواره در افراد باقی می مانند و تغییر آنها با دشواری فراوان انجام پذیر است. خانه بهترین مدرسه برای فرزندان است؛ بدان شرط که والدین در آن، درس شرافت و فضیلت را به فرزندان بیاموزند و به پرورش آنها بر اساس ضوابط عقلی و شرعی اهتمام ورزند. خانه اولین مکانی است که در آن کودکان می توانند با اصول اولیه انسانیت و اخلاق زندگی اجتماعی آشنا شوند. همه قوانین و خوبی ها و بدی های جامعه از خانه ریشه می گیرند. از این دید، والدین باید مظهری از مکتب و تعالیمی باشند که خواستار پرورش طفل بر آن اساسند.‏

تربیت صحیح بهترین هدیه ماندگاری است که والدین به فرزندان می دهند. حضرت علی (ع) می فرماید: "ما نحل والدٌ ولداً افضل من ادبٍ حسنٍ". هیچ بخششی که پدر به فرزندش نماید، بهتر از تربیت خوب نیست. و نیز می فرماید: "خیرٌ ما ورث الابناء الادب". بهترین میراث پدران برای فرزندان تربیت است. در تربیت کودکان، هم پدر و هم مادر مسئولیتی یکسان دارند، پدر ضمن کار و کوشش در بیرون از خانه باید از امور و مسائل جاری خانه نظیر تربیت صحیح فرزندان آگاهی داشته و مادر نیز در نبود پدر، این مسئولیت سنگین را انجام دهد. آنچه بیشتر کارایی دارد، تربیت عملی فرزند است که کاری حساس و دقیق و پیچیده است. این حق بزرگ به اندازه ای خطیر است که حضرت سید الساجدین، امام زین العابدین(ع) برای ادای آن از خداوند مدد می طلبد: "واعنّی علی تربیتهم و تادیبهم و برّهم". (پروردگارا) مرا در تربیت و تادیب فرزندانم و نیکی کردن به آنها یاری فرما. و نیز از آن حضرت خطاب به یکایک پدران می‌فرماید: "انّک مسئولٌ عمّا ولّیته به من حسن الادب". تو مسئولی که فرزندت را نیکو تربیت نمایی.

خدای منان در قرآن به پدران که مسئولان تربیتی خانواده خویشند، در سوره مبارکه تحریم آیه ۶ چنین تذکر می دهد: "قوا انفسکم و اهلیکم ناراً". ای مومنان! خود و خانواده تان را از آتش حفظ نمایید. این آیه خطاب به مردان با ایمانی است که با انجام وظایف و مسئولیت های خود در خانواده می توانند مسیرهای خوشبختی و سعادت اجتماع را باز نمایند. ‏

والدین باید از اوان طفولیت فرزند به تربیت وی بپردازند، زیرا آثار تربیت در طفولیت همواره به جا می ماند. در دیوان منسوب به امیر المومنین علی (ع) آمده است: "فرزندانت را در کودکی نیکو تربیت‌نما تا دیدگانت در بزرگی به آنها روشن گردد. حقا که مثل تربیت در طفولیت مانند نقش بر سنگ ماندگار است." تربیت، بیشتر به دوران کودکی مربوط می شود ولی افراد در دوران بعدی زندگی نیز به تربیت نیاز دارند. تلطف و بیان خوش و محبت آمیز همراه با ذکر دلایل در خور فهم فرزندان روش تربیت صحیح است چرا که در بیان محبت آمیز اثر گذاری عمیق و طولانی مدت دیده می شود. این روش از کلام الهی بر می آید که در سوره لقمان آیه ۱۳ می فرماید: "و اذ قال لقمان لابنه و هو یعظه یا بنیّ لا تشرک بالله انّ الشّرک لظلم عظیمٌ". لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت: پسرکم هرگز به خداوند شرک نورز، زیرا شرک ظلم بسیار بزرگی است.‏

در این آیه کریمه سه نکته شایان دقت است: لقمان در مقام موعظه، از روی تلطف و محبت با فرزندش سخن می گوید و نه با خشونت و تهدید. او فرزندش را با لفظ "پسرکم" می خواند، که علامت مهر و صفاست. وی دلیل اندرز خود را نیز برای فرزندش بیان می کند و شرک را ستم بزرگ می شمارد. انبیای الهی با همین روش به تربیت و هدایت قوم خود می پرداختند. حضرت موسی (ع) برای نیل به موفقیت در اصلاح و تربیت قومش، چنین دعا می کند: "ربّ اشرح لی صدری، و یسّر لی امری، و احلل عقدهً من لسانی، یفقهوا قولی". پروردگارا به من شرح صدر عنایت فرما و کارم را آسان کن و از زیانم گره بگشای تا مردم گفتارم را بفهمند. قبل از ورود فرزند به موسسات تربیتی و آموزشی مهم ترین و حساس ترین مکان تربیت کودک، خانه است. فرزند به آنچه در خانه می بیند، عادت می کند و به همان صورت تربیت می شود. طرز رفتار والدین با یکدیگر و با دیگران، روش زندگی را به کودک نشان می دهد. هیچ فرد یا موسسه ای نمی تواند جایگزین والدین در امر تربیت گردد.‏فرزند رفتار و گفتار پدر را سند و مدرک می داند و برای آن اعتبار بسیار قائل است؛ از این رو پدر در تربیت فرزند وظیفه ای خطیر بر عهده دارد. به بیان خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری: "پدر اول سببی است از اسباب ملاصق مر وجود فرزند را، و بعد از آن سبب تربیت و اکمال اوست."‏

زنده بودن روح و روان یک پدر آن گاه آشکار می شود که بتواند فرزندش را با تربیتی صحیح پرورش دهد. پدران و مادران باید مصالح تربیتی کودکان را بر مصالح خود ترجیح دهند و تربیت صحیح یک نسل را فدای هیچ چیزی نسازند. آنچه در کودک اثر می‌گذارد، تربیت عملی والدین است، نه آنکه گفتارشان با عملشان مغایر باشد. امام صادق (ع) فرموده است: "کونوا دعاهً الی انفسکم بغیر السنتکم". خداوند متعال کسانی را که تنها سخنان خوب بر زبان جاری می سازند و به آنچه می گویند عمل نمی‌کنند، در سوره صف آیات ۲ و ۳ مذمت می فرماید: "یا ایّها الّذین امنوا لم تقولون ما لا تفعلون کبر مقتاً عند الله ان تقولوا ما لا تفعلون".

ای‌کسانی که ایمان آورده اید! چرا چیزی را به زبان می گویید و در عمل، خود انجام نمی دهید؟ اینکه چیزی بگویید و انجام ندهید، سخت خداوند را به خشم می آورد.‏

والدینی که اعمال و رفتارشان با بیان و گفتارشان ناسازگار است، هرگز نمی توانند فرزندانی خوب تربیت کنند. پدر و مادری که در حضور فرزندشان مشاجره نمایند، هر چند آنها را به اخلاق نیکو سفارش کنند، نمی توانند او را هدایت سازند. والدینی که دروغ می گویند یا غیبت می کنند یا از حرام خوردن پروایی ندارند، نمی توانند فرزندانشان را از این اعمال بازدارند. پدران و مادرانی که خود به معنویات اعتنا ندارند، نمی توانند فرزندانشان را با موعظه به دین پایبند سازند.

نسرین بیگدلی

منابع:

حقوق فرزند بر والدین از نگاه اسلام، نوشته علامه محمد رضا حاج شریفی خوانساری، انتشارت بنی الزهرا، قم ۱۳۸۶

انسان موجودی ناشناخته، آلکسی کارل، ترجمه پرویز دبیری، اصفهان ۱۳۷۵