پنجشنبه, ۲۵ بهمن, ۱۴۰۳ / 13 February, 2025
اعتبار در حساب جاری مشاركتی, در بانكداری بدون ربا
یكی از نیازهای واحد اقتصادی نیازهای فوری و خارج برنامه است، در بانكداری سنتی برای این منظور از تسهیلات اعتبار در حساب جاری استفاده میشود. بانك باتعیین سقف اعتباری برای مشتریان خاص، اجازه می‌دهد در موارد نیاز از آن اعتبار استفاده كرده بعد از رفع مشكل در اولین فرصت - حداكثر سه ماه- اصل و فرع اعتبار را به بانك برگردانند، قبل از قانون بانكداری بدون ربا این تسهیلات درنظام بانكی ایران جریان داشت و بیش از ۱۴% تسهیلات بانكی را به خود اختصاص می‌داد. بعد از اجرای قانون بانكداری بدون ربا، به جهت ربوی بودن ماهیت اعتبار در حساب جاری از نظام بانكی حذف شد. لكن روشن است كه این به معنای رفع مشكل واحدهای اقتصادی نیست. ونیاز به اعتبار در حساب جاری همچنان به قوت خود باقی است. در این مقاله سعی شده است باتوجه به ضوابط فقهی، اقتصادی و شیوه‌های پذیرفته شدهٔ بانكی پنج راه برای اعتبار در حساب جاری پیشنهاد شود.
۱. اعتبار در حساب جاری مشاركتی به شیوه مصالحه بر سود مبنا
۲. اعتبار در حساب جاری مشاركتی به شیوهٔ خرید و فروش براساس سود مبنا
۳. اعتبار در حساب جاری مشاركتی به شیوهٔ انتظار سود واقعی
۴. اعتبار در حساب جاری تنزیلی
۵. اعتبار در حساب جاری براساس قرض بدون بهره
و چنان كه از اسم مقاله پیداست تأكید اصلی روی اعتبار در حساب مشاركتی است و راههای چهارم و پنجم بر تكمیل و پركردن خلأها می‌باشد.
●●مقدمه
یكی از نیازهای مهم فعالان اقتصادی به ویژه در زمینهٔ تجارت و بازرگانی، نیازهای مالی فوری، مقطعی و غیر قابل پیش‌بینی است. گاه تاجر، یا مدیر شركت صنعتی یا سرپرست مؤ‌سسهٔ كشاورزی به علل گوناگون چون شركت در مزایده، خریدهای فوری، پرداخت عیدی، تعمیر ماشین‌الات، خریدقطعات یدكی و پرداخت خسارت، به وجه نقد نیاز فوری پیدا می‌كند. در این موارد اگر مؤ‌سسه‌ای مالی چون بانك مشكل را حل كند، بنگاه مذكور می‌تواند در مدت زمان كوتاهی آن را باز پرداخت كند.
در بانكداری متعارف، برای مشتریان مورد اعتماد، تسهیلاتی به صورت، اعتبار در حساب جاری در نظر می‌گیرند.
به این بیان كه بانك متناسب با توان مالی و عملكرد مشتری سقفی را به صورت حد اعتبار در حساب جاری در نظر می‌گیرد وبه مشتری اعلان می‌كند. مشتری در مواقع نیاز به وسیله حوالهٔ چك از آن اعتبار برداشته، نیاز مالی خود را تأمین می‌كند؛ سپس در زمان مشخص كه به طور معمول كوتاه مدت است، مبلغ برداشت شده را همراه با بهرهٔ آن به بانك بر می‌گرداند۱.
پیش از اجرای عملیات بانكی بدون ربا، تسهیلات اعتبار در حساب جاری در بانك‌های ایران رواج داشت و بیش از ۱۴ درصد كل تسهیلات نظام بانكی را به خود اختصاص می‌داد. پس از اجرای قانون عملیات بانكی بدون ربا، این ابزار مالی مهم به طور رسمی از فعالیت‌های بانكی كشورمان حذف شد؛ در حالی كه نیاز به آن باقی مانده و جای آن را در فعالیت‌های اقتصادی روزمره منابع غیر بانكی و غیر رسمی و به صورت ربوی با نرخ‌های بسیار زیاد پركرده‌اند. روشن است كه ادامهٔ این وضع، تبعات اقتصادی نامطلوبی را به دنبال داشته، به كارگیری روش‌های غیر مشروع و غیر قانونی را توسعه می‌دهد۲.
وجود تسهیلاتی به نام اعتبار در حساب جاری سبب میشود تا فعالان اقتصادی در مواقع نیازهای فوری و مقطعی، به منابع مالی مورد نیاز به آسانی دست یابند و این، سبب رونق اقتصادی و توسعه بازار میشود. نبود چنین تسهیلاتی در نظام بانكی كشور یكی از حالات ذیل را در پی دارد.
۱. صاحبكاران اقتصادی در موارد لزوم نتوانند نیاز مالی خود را تأمین كنند؛ در نتیجه بنگاه‌های اقتصادی با زیان یا كاهش چشم‌گیر سود مواجه می‌شوند و این در بلند مدت، فعالیت‌های اقتصادی را دچار بحران می‌كند و مانع رشد و توسعه آنها میشود.
۲. صاحبكاران اقتصادی برای تأمین نیاز مالی مذكور به منابع غیر رسمی، غیر قانونی و غیر مشروع یعنی رباخواران و نزول خواران حرفه‌ای روی آورند و به نرخ‌های بهرهٔ فاحش تن دهند. این وضعیت نیز افزون بر ضرر و زیان اقتصادی بنگاه، سبب گسترش بازارهای غیر قانونی پول شده، به اقتصاد جامعه آسیب می‌زند.
بنابر این ضرورت دارد محققان و صاحب‌نظران اقتصاد و پول و بانكداری با تحقیق پی‌گیر، راهكارهای مناسبی برای احیای اعتبار در حساب جاری یا طر‌احی ابزار مناسب و جایگزین آن بیابند دراین مقاله سعی میشود با بهره‌گیری از فقه اسلام و قانون عملیات بانكداری بدون ربا، راهكارهایی برای این منظور ارائه شود؛ اما پیش‌از بیان آن راهكارها جهت بهرگیری از دانش و تجربهٔ دیگران ابتدا ماهیت فقهی اعتبار در حساب جاری بانكداری متعارف رابررسی می‌كنیم؛ سپس طرح‌های پیشنهادی از سوی اندیشه‌وران مسلمان برای احیای این تسهیلات را نقد و بررسی می‌كنیم و در پایان، راههای پیشنهادی خود را ارائه می‌دهیم.
ماهیت فقهی اعتبار در حساب جاری در بانكداری متعارف
در بانكداری متعارف بانك‌ها به مشتریان معتبر اجازه می‌دهند تا مبلغ معینی بیش از موجودی خود، از منابع بانك استفاده كنند و به آن، حد اعتبار در حساب جاری می‌گویند.وقتی بانك برای مشتری خاصی اعتبار در حساب جاری در نظر می‌گیرد، از جهت فقهی به او وعدهٔ قرض می‌دهد و زمانی كه مشتری با حوالهٔ چك از آن اعتبار استفاده می‌كند، عقد قرض تحقق می‌یابد و مشتری متعهد میشود در مدت زمان معینی (حداكثر سه ماه) اصل پول قرض شده و بهرهٔ آن را به بانك برگرداند. اصل و فرع چنین اعتباراتی از طریق فرمول‌های زیر محاسبه میشود.
+ rn ۰۶۳ ) p = A - P۱A = P (
كه در این فرمول‌ها «A » مبلغی است كه مشتری باید سرانجام به بانك برگرداند. «p » مبلغی است كه به صورت اعتبار از بانك می‌گیرد. «r » نرخ بهره «n » مدت زمان استفاده از اعتبار و «p » سود بانك است؛ برای مثال اگر تاجری با حواله كردن چكی مبلغ ده‌میلیون ریال از اعتبار حساب جاری خود استفاده كند و پس از سه ماه (حداكثر فرصت) آن را به بانك برگرداند، با نرخ بهرهٔ ۱۰ درصد، مبلغ نهایی و میزان سود بانك به قرار زیر خواهد بود.
ریال ۱۰۲۵۰۰۰۰ = ( ۳۶۰ ۹۰ * ۱۰% + ۱ ) ۱۰۰۰۰۰۰۰A =
ریال ۲۵۰۰۰۰ = ۱۰۰۰۰۰۰۰ - ۱۰۲۵۰۰۰۰p =
با توجه به ماهیت قرار داد كه قرض همراه با بهره است، از جهت فقهی این عملیات ربا و حرام خواهد بود۳ و در این قالب حقوقی در جمهوری اسلامی ایران قابل اجرا نیست و باید از قالب‌های حقوقی دیگری استفاده كرد.
●نقد و بررسی طرح‌های پیشنهادی برای اعتبار در حساب جاری
به جهت اهمیت و ضرورت مسأله، طرح‌های گوناگونی برای احیای اعتبار در حساب جاری از سوی كارشناسان پول و بانكداری ارئه شده است. این طرح‌ها گرچه در تبیین موضوع و ارائهٔ راه حل، گام‌های مهمی برداشته‌اند، گاه به جهت مشكل فقهی و حقوقی و گاه به‌جهت عدم ارائه مدل اجرایی قابل نقد وبررسی هستند. در این بخش از مقاله، برای استفاده از نكات مثبت و دوری از نكات منفی طرح‌های مذكور به بررسی سه مورد از آنها می‌پردازیم.
۱. اعطای تسهیلات مضاربهٔ عام برای مشتریان دائم
یكی از طرح‌های ارائه شده برای احیای اعتباری در حساب جاری، پیشنهاد جناب آقای امیر اصلانی مدیر عامل پیشین بانكی ملی ایران است كه در سال ۱۳۷۲ در همایش بانكداری اسلامی ارائه شده است۴. خلاصهٔ پیشنهاد بدین قرار است:
درنظام بانكداری بدون ربا گرچه برای نیازهای گوناگون راه‌هایی پیش‌بینی شده است، برای بعضی از نیازهای مشتریان راهی ارائه نشده. یكی از این نیازها، نیازهای فوری و كمبودهای اتفاقی و غیر قابل پیش‌بینی است. در وضعیت فعلی، بانك‌ها برای تأمین نیازهای امور تجاری در هر مورد با استفاده از عقد مضاربه به نیاز مشتریان پاسخ می‌گویند و طبق دستور العمل‌ها از مشتریان پرسیده میشود چه كالاهایی را می‌خرند؛ قیمت خرید وفروش چقدر است و ... ؛ یعنی بانك ناچار است همهٔ اط‌لاعات مندرج در آیین نامه را بررسی و احراز كند و این در بهترین وضعیت به طور متوسط، چهار روز وقت لازم دارد. حال آن كه بازرگان یا صاحب واحد تولیدی در برخورد با بعضی از معاملات نیازمند است كه تسهیلات بانكی در حساب جاری‌اش موجود باشد و با آن همانند پول نقد عمل كند. با دقت در قانون بانكداری بدون ربا مشخص میشود كه گرچه به عملیات بانكی وارد است، بر قانون بانكداری بدون ربا وارد نیست و میتوان با استفاده از همین قانون، نیاز پیشین را مرتفع كرد به این صورت كه مشتریان بانك دو دسته‌اند: دستهٔ اول مشتریان دائم بانك هستند؛ كسانی كه باتوجه به نوع و حجم عملیات خود به دفعات متعدد جهت دریافت تسهیلات گوناگون بانكی به بانك مراجعه می‌كنند. دستهٔ دوم مشتریان موردی هستند؛ كسانی كه برای تأمین نیاز خاصی چون خرید مسكن، اتومبیل به بانك مراجعه می‌كنند و در طول دورهٔ زندگیشان یك یا دو بار با بانك معامله می‌كنند. روش عملی بانك‌ها در وضعیت كنونی این است كه با هر دو دسته از مشتریان یك‌سان عمل می‌كند و اصولاً با قطع نظر از مشتری هر مورد تقاضای تسهیلات را از جهت اط‌لاعات مورد نیاز، بررسی و نتیجه را اعلان می‌كنند و روشن است كه این وضعیت برای مشتریان دائم نه لازم ونه مناسب است.
پیشنهاد میشود بانك با مطالعهٔ كافی روی مشتریان دائم و بررسی صلاحیت‌های كاری، حُسن شهرت، دارایی‌های منقول و غیر منقول و اعتبار اسناد و وثایق، تسهیلات اعتباری با سقف معینی برای مدت زمان مشخصی برای آنان در نظر گیرد و با آنان به صورت مضاربه رفتار كند . مشتری می‌تواند از این تسهیلات به دو صورت استفاده كند: یا مانند معاملات مضاربهٔ فعلی فقط در یك معامله به كارگیرد یا معاملات متعدد انجام دهد. مكانیزم عمل به گونه‌ای است كه مشتری هروقت چك صادر كند، حسابش بدهكار میشود؛ بنابراین در آخر دوره، كل بدهكاری‌های حساب، مبالغی است كه بانك به مشتری پرداخته است و بستانكار این حساب، مجموع معاملاتی است كه با استفاده از تسهیلات جاری انجام شده است.۵
سیدعباس موسویان
پی‌نوشت‌ها:
.۱ ایرج توتونچیان: اقتصاد پول و بانكداری مؤ‌سسه تحقیقاتی پولی و بانكی، ۱۳۷۵ ش، ص ۲۹۴.
.۲ مجموعه مقالات دوازدهمین همایش بانكداری اسلامی، علیرضا شیرانی، مؤ‌سسه عالی بانكداری، ۱۳۸۰ ش، ص ۱۷۰.
.۳ سیدعباس موسویان: بانكداری اسلامی مؤ‌سسهٔ تحقیقات پولی و بانكی، ویرایش دوم، ۱۳۸۰ ش، ص ۱۹ و ۶۰ .
.۴ مجموعه مقالات چهارمین سمینار بانكداری اسلامی، اسدا امیر اصلانی، مؤ‌سسهٔ عالی بانكداری، ۱۳۷۲ ش، ص ۱۵۷، باتلخیص.
.۵ برای توضیح بیش‌تر، ر . ك: اصل مقاله، مجموعه مقالات چهارمین سمینار بانكداری اسلامی، ص ۱۵۷ - ۱۶۲.
.۶ آنچه این‌جا می‌آید، خلاصهٔ طرح او است. برای اصل آن، ر . ك: مجموعه مقالات دوازدهمین همایش بانكداری، اسلامی علیرضاشیرانی، ص ۱۶۹ - ۱۷۸.
.۷ مجموعه مقالات دوازدهمین همایش بانكداری اسلامی، سید حسین مهدوی، مؤ‌سسهٔ عالی بانكداری، ۱۳۸۰ ش، ص ۱۵ - ۱۴۱.
.۸ مجموعه مقالات دوازدهمین همایش بانكداری اسلامی، ص ۱۲۳.
.۹ همان، ص ۱۲۴. (با اقتباس و تلخیص)
۱۰سود مبنا، رقم خاصی است كه نظام بانكی یا هر بانك به‌طور جداگانه با مطالهٔ سود متوسط اقتصاد، سود متوسط تسهیلات بانكی و كشش بازار به‌دست می‌آورد.
۱۱مقصود از مشتریان موفق، آن گروه از مشتریان حساب جاری هستند كه در سه سال مالی گذشته سودشان بالاتر از سود مبنا بوده است و در معاملات بانكی سابقه مطلوبی دارند.
.۱۲ روح ا موسوی خمینی [امام]: تحریر الوسیله، جامعه مدرسین حوزهٔ علمیه قم، ۱۴۱۶ ق، ج ۱، ص ۵۷۵، كتاب شركت، مسألهٔ ۱۰.
.۱۳ رسالهٔ توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، مسألهٔ خرید و فروش سفته.
.۱۴ روح‌ا موسوی خمینی [ امام ]: استفتأات جدید، ج ۲، ص ۱۷۵ و ۱۷۶.
.۱۵ سیدعلی خامنه‌ای: دررالفوائد فی اجوبهٔ القائد ص ۸۵.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست