از مشروطیت ۱۲۸۵ تا انقلاب ۱۳۵۷

ملت ایران به دنبال تحمل سال ها ظلم و جور از سوی شاهان مستبد و خودکامه قاجار، قرار خویش را از دست داده و با مشاهده دموکراسی غربی از یک سو و واپس ماندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از سوی دیگر، به قیامی گسترده دست زدند، تا بدان جا که سرانجام، مجلس یکم در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ه. ق با حضور مظفرالدین شاه قاجار در محل کاخ گلستان گشایش یافت و در آخرین روزهای حیات شاه در ۱۴ ذیقعده سال ۱۳۲۴ ه. ق پنجاه و یک اصل قانون اساسی به امضای وی رسید.

در سرزمین ما ایران، از اوایل قرن سیزدهم، بر اثر نفوذ سیاسی غرب و تمدن و فرهنگ آن و نیز به جهت برخی عوامل داخلی، همچون مشاهده ظلم حکام و خروج منابع ثروت ملی به وسیله دولت و نیز مشاهده فقر و جهل و واپس ماندگی فرهنگی ملت ایران از سوی دیگر، قشر جوان و تحصیل کرده ایرانی به توفانی از عصیان و سرکشی مبدل گشت و تلاش های بسیار کردند تا بدان جا که در سال ۱۳۲۴ هجری قمری فرمان مشروطیت به امضای مظفر الدین شاه رسید و مجلس به عنوان خانه ملت برپا شد. در نتیجه این نهضت، امتیازات نامحدود و آزادی مطلق شاه محدود و بخش بزرگی از آن اختیارات تحت عنوان وظایف مجلس به مجلس (خانه ملت) واگذار شد.

ملت ایران صد و یک سال پیش با بی عدالتی و استبداد به ستیز برخاست و قدرت مطلق حاکمان وقت را به شروط شهروندی، مشروط و به حدود و قیود قانون، محدود و مقید ساخت. جنبش مشروطیت، نخستین انقلاب دموکراتیک در قاره آسیا برای تبدیل استبداد شرقی به مردم سالاری، و قانون اساسی مشروطیت ایران، اولین قانون اساسی مدون در کشورهای این منطقه بود. برابر قانون اساسی مشروطیت، ایران کشوری شد که با حفظ مقام سلطنت موروثی در خاندان قاجار، شاه از مسوولیت مبری شد. پادشاه فقط می بایست به مثابه یک چهره تشریفاتی به سلطنت بپردازد و در حکومت دخالت نکند. یعنی ایران از جهت تئوریک یک نظام مشروطه پارلمانی شد که همه قوای آن (مقننه، مجریه و قضائیه) از ملت نشات می گرفت، بدین گونه «رعایای» پادشاه ایران به «شهروندان» تبعه دولت ایران تبدیل شدند.

تاریخ مشروطیت، تنها گزارش رویدادهای سیاسی در مقاطع زمانی و مکانی معین نیست، بلکه امتداد و تداوم سلسله تجارب مبارزاتی ایرانیان از عصر مشروطیت در حال و آینده است. تاریخ ایران از مشروطیت تا جمهوریت، تاریخ تلا ش و مبارزه ایرانیان برای نهادینه کردن مردم سالا ری، تامین عدالت اجتماعی و امنیت قضایی است. ما مشروطیت را از این رهگذر قدر می دانیم که آبا» مشروطیت در اوضاع و احوالی بسیار سخت، در راه آزادی هم وطنان خود به مبارزه پرداختند.

مردم ایران از مشروطیت تا امروز برای جلب و جذب دموکراسی و ارزش های مدنی کوشیده است. لیکن ازآن جایی که این امر تنها مربوط به سازمان داخلی کشور بود و کشورهای بزرگ استعمارگر، خود را ارباب کشورهای کوچک تر می دانستند و می دانند، دل بستن به قانون اساسی، آن هم در کشوری هم چون ایران که سال ها به شهادت مستندات تاریخی پایمال حوادث و زد و بندهای زورمداران بود، امر یاوه ای به نظر می رسید.

لذا، در نتیجه این عوامل، مجلس وضعیتی یافت که قبلا در دربار قاجار بدان دچار شده بود، یعنی تسلیم خواسته های دولت های روس و انگلیس شد; تا بدان جا که محمدعلی شاه(فرزند مظفرالدین شاه) که از محدودیت اختیارات خویش ناراضی بود و نمی توانست هم چون نیاکان خویش تام الا ختیار باشد و کام دل از روزگار خود برگیرد و ده ببخشد و امتیاز بدهد و مندرجات روزنامه ها را لبریز از اخبار شکار پلنگ قبله عالم و سرفه فرمودن شاه با قدرت و قوی شوکت کند، سرانجام توانست با مساعدت معنوی دولت تزاری روسیه و سکوت دولت بریتانیا (دو معارض خارجی مشروطیت) به فرماندهی لیاخوف روسی - رئیس گارد - مجلس را که زمانی خود به ناچار در نگهبانی بنیاد آن سوگند خورده بود، به توپ ببندد و بنیانگذاران مشروطه را دستگیر و تبعید کند و بعد از این قضایا، چهار پادشاه عصر مشروطه (محمدعلی شاه، احمدشاه، رضا شاه و محمدرضا شاه) هیچ یک به میل خود تخت سلطنت را خالی نکردند. محمدعلی شاه از آزادی خواهان شکست خورد، احمدشاه را رضاخان سردار سپه از سلطنت برداشت، رضاشاه به استعفا مجبور شد و محمدرضا شاه هم به قول خودش «صدای انقلا ب ملت» را شنید و رفت.

مردم ایران پس از هفتاد و دو سال تحمل «پادشاهی مشروطه» قانون اساسی مشروطیت را کافی ندانستند و با مشارکت عمومی در انقلا ب فراگیر ۱۳۵۷ با وفاق ملی و اجماع به انقراض رژیم سلطنتی و تاسیس نظام جمهوری اسلا می رای دادند.

نویسنده : اعظم دانشجو

منابع:

۱- تاریخ حقوق ایران، پروفسور سیدحسن امین.

۲- مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، عبدالکریم ذاکرحسینی.

۳- تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، ادوارد براون.