آمریکا در ابتدای قرن نوزدهم

بررسی اندیشه توکویل در باب مسائل نژادی

تاریخ همواره شاهد حضور ماجراجویان و محققانی در عرصه‌های مختلف بوده است که با صرف مقادیر قابل ملا‌حظه‌ای از هزینه و زمان به خلق آثاری دست زده‌اند که در نظر اول شبیه به سفرنامه و یا گزارش کاری برای دولت متبوعشان در نظر آید، اما همین مکتوبات در آینده‌ای نه‌چندان دور تبدیل به منابعی شده‌اند که ارزش کم‌نظیری برای محققان، سیاستمداران و دانشمندان علوم اجتماعی در پی داشته اند.

برآیند سفر آلکسی دو توکویل که با هدف مطالعه سیستم جزایی و امور زندان‌ها در آمریکا در سال ۱۸۳۱ آغاز شد، کتابی با عنوان <دموکراسی در آمریکا> است که نه‌تنها با هدف اولیه وی برای سفر به آمریکا بسیار فاصله دارد، بلکه اساس بسیاری از تصورات را در مورد قاره جدید در اروپا با بحث و چالش روبرو کرد و امروزه به یکی از منابع مورد استفاده در حوزه آمریکای شمالی تبدیل شده است.

اگر به ابعاد مختلف شخصیت توکویل بنگرید او را در هیچکدام از تقسیمات متداول فکری موجود قرار نخواهید داد. وی فردی دموکرات نبوده و با وجود اندکی افکار لیبرالیستی که از گفته‌هایش قابل استخراج است، نمی‌توان او را لیبرال دانست، هم چنین با وجود اینکه به طبقه اشراف تعلق داشت معتقدات وی هرگز منش یک فرد آریستوکرات نبوده است و در مقابل هیچ‌گاه به هیچ کدام از گروه‌های سوسیالیستی نیز وابستگی نداشته است.

علا‌قه شدید وی به آزادی اساس تمامی تفکرات و تمایلا‌ت وی را شکل می‌دهد. توکویل با مخالفت شدید با حکومت‌های استبدادی همواره آزادی را ستوده است و همین دیدگاه است که او را در مطالعه نظام حکومتی، اجتماعی و اقتصادی آمریکا به یک متخصص کلا‌سیک تبدیل کرده است. به زبانی دیگر نقطه عزیمت توکویل در مطالعاتش را <مساوات و برابری> تشکیل می‌دهد و به بیان خودش <مساوات و برابری امکانات، عامل محرکه‌ای است که تمامی عوامل دیگر از آن سرچشمه می‌گیرند> و نگاه ویژه‌ای که توکویل به بحث‌های نژادی در آمریکا دارد از همین اصل کلی موردنظر وی نشأ ت می گیرد.

زیرا می‌توان اساس درگیری‌های نژادی و به‌طور کلی سیستم برده‌داری را نوعی آسیب در بدنه جامعه و نیز در اصل کلی <مساوات و برابری> به حساب آورد. کشف این روابط نیازمند بررسی عمیق و موشکافانه‌ای است که توکویل پس از بررسی مفهوم و جایگاه دموکراسی در آمریکا با نگاه به سه نژاد مختلف که در آمریکا زندگی می‌کنند و حتی به بیان وی با هم دشمن هستند، به بسط و تبیین آن پرداخته است و معتقد است که مطالعه وی بدون انضمام این بخش ناقص و ابتر باقی می‌ماند.

وی با بیان برتری نژاد سفید اروپایی در مقابل دو نژاد دیگر که شامل بومیان آمریکایی و سیاهان است، وارد بحث شده و آن دو نژاد دیگر را در قرار گرفتن تحت انقیاد مظالم اروپایی دارای اشتراکاتی چند می‌داند. وی صراحتا بیان کرده است که <در قاره جدید تفوق و برتری نژاد انگلیسی بر سایر ملل چیزی نیست که بتوان آن را پنهان کرد.> هرچند نگاهی که توکویل به مبحث نژادی دارد نگاهی آرمان‌گرایانه و تا حدودی احساسی به نظر می‌رسد، اما این مساله چیزی از ارزش بررسی عمیق و موشکافانه وی که تمامی جوانب انسانی و اجتماعی را پوشش می‌دهد، نمی‌کاهد و اینها همه نتیجه این حقیقت است که روحیه آزادمنش وی بردگی را برنمی‌تابد.

شاید هر فرد دیگری هم که به مطالعه تاریخ شکل‌گیری و قوام یافتن قاره جدید پرداخته باشد و برگه‌های تاریخ را که پر است از مظالم مهاجران اروپایی در حق بومیان آمریکا و پس از آن سیاهان از نظر بگذراند، دیدگاهی تا همین اندازه موافق با توکویل و حتی آرمان‌گرایانه‌تر خواهد داشت.

● تعصب در لباس تفاوت

اروپاییان با ورود به قاره جدید، بومیان را پراکنده ساختند و با این کار اخلا‌ق و رسوم و سرانجام نسل آنان را از صفحه‌های تاریخ پاک کردند و احساس وطن را از ذهن آنان زدودند، اما با تمامی این مظالم هرگز نتوانستند آنها را تحت یوغی به نام بردگی درآورند.

توکویل معتقد است که بومیان آمریکا برای نجات یافتن از شرایطی که به آنها تحمیل شده بود تنها دو راه داشتند: جنگ و یا پذیرش تمدن. در باب راه‌حل اول، موقعیت بومیان در مقابل قدرت تا دندان مسلح اروپاییان فرصت چندانی به آنها نداد و اما در باب پذیرش تمدن، آزادمنشی بی‌حد و حصر بومی آمریکایی پذیرش تمدن را دون شأن خود می‌دانست و هرگز حاضر نبود مولفه‌های تمدن که همانا یک جانشینی و کار کردن به سبک اروپاییان بود را بپذیرد.

پس بومی آمریکایی راه حل سومی را برگزید و آن حفظ غروری بود که به مرگ انجامید. در باب بررسی توکویل روی سیاهان تاکید اصلی بر مساله <بردگی> است، مساله‌ای که هیچ گاه در مورد بومیان سرخپوست مطرح نبوده است. وی در باب تشریح مساله‌ای به نام بردگی تا آن جا پیش می‌رود که آن را تهدیدی برای حال و آینده جامعه آمریکا معرفی می‌کند. وی معتقد است که <بردگی عاملی نیست که به طور مستقیم و به سبب ایجاد منافع متضاد ایالا‌ت متحده آمریکا را تهدید کند، بلکه تهدید بردگی به طور غیر مستقیم و از راه اخلا‌ق است. ‌

جدای از اشاراتی که توکویل به اثرات مخرب و ویرانگر سیستم برده‌داری - چه برای برده و چه برای برده‌دار - برای جوامع دارد، وجود این سیستم را عاملی می‌داند که در پاره‌ای از مناطق ایالا‌ت متحده به مرور زمان در میان مردم ایالا‌ت جنوبی و شمالی اختلا‌فات بارز و آشکاری از نظر صفات و خصوصیات اخلا‌قی به وجود آورده است و عادات و رسوم مختلفی را در میان آنها جاری ساخته است.

نگاه وی همزمان هم متوجه ظرفیت‌های اقتصادی برده‌داری و هم تاثیر و تاثرات اخلا‌قی آن بر مردم ایالا‌ت متحده در شمال و جنوب با وجود گرایش‌های مختلفی که در مقابل برده‌داری اتخاذ کرده‌اند- می‌باشد. به بیانی دیگر برده‌داری به عنوان یک سیستم اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نه تنها تفاوت‌های موجود در میان دو نژاد سیاه و سفید را تثبیت و تقویت کرده است بلکه در میان نژاد سفید نیز اقدام به شکل‌دادن تقسیماتی نموده است که ناشی از نوع برخورد و مواجهه با این پدیده می‌باشد.

برده‌داری در شکل مدون خود در ایالا‌ت جنوبی وجود داشت و با توجه به نوع فعالیت‌های اقتصادی و معیشتی موجود ( کشاورزی) قابل توجیه می‌نمود، اما ایالا‌ت شمالی به خاطر ساختار صنعتی‌شان کارگران آزاد را به برده‌ها ترجیح می‌دادند و علت مخالفت آنها با برده‌داری و تلا‌ش در جهت الغای برده‌داری از همین اصل نشأت می‌گیرد. وی معتقد است که در شمال آمریکا نفع سفیدپوستان در آزاد ساختن بردگان بود، زیرا خود را از کشمکش‌های بردگی آسوده می‌ساختند و چون تعداد سیاهان آن اندازه نبود که بتوانند حقوق خود را بخواهند، از آنان بیمی نداشتند.

حال آنکه در جنوب وضع به این منوال نبود.هر چند توکویل هرگز شاهد جنگ داخلی در آمریکا نبود اما تحلیلی که ارائه داده است کاملا‌ با شرایطی که ایالا‌ت شمالی و جنوبی در دهه ۶۰ با آن مواجهه شدند، همخوانی دارد.

در انتهای تحلیل‌اش در این بخش به این نتیجه که از منظر وی تا حد زیادی قابل اثبات است، می‌رسد که تقریبا همه اختلا‌فات مردم شمالی و جنوبی از نظر خصوصیات و اخلا‌ق معلول بردگی است. وی بر همین اساس جنوبی‌ها را دیکتاتور ماب و اشرافی و در مقابل شمالی‌ها را متفکر، بردبار و با استقامت توصیف می‌کند که از بطن خودخواهی‌های فردیشان، سعادت عمومی را فراچنگ می‌آورند. به‌‌طور کلی در تحلیل توکویل، جنوبی‌ها نمایانگر طبقه اشراف و شمالی‌ها دارای مشخصات طبقه متوسط هستند.

● وحدت در عین کثرت

توکویل در نهایت پیش‌بینی می‌کند که <زمانی فراخواهد رسید که در آمریکای شمالی ۱۵۰ میلیون نفری به سر خواهند برد که در میان آنان مساوات و برابری کامل برقرار خواهد بود و همه به یک خانواده واحد تعلق خواهند داشت و دارای مبدأ واحدی خواهند بود.

هر چند در اینجا روشن نیست که جایگاه سیاهپوستان در این آمار در کجا قرار گرفته است، آنها در میان جمعیت مستحیل شده‌اند و یا به آفریقا برگردانده، اما آنچه توکویل در سال ۱۸۳۱ پیش‌بینی کرده است، امروزه و با عطف توجه به اختلا‌فاتی که همواره بین دو نژاد که در نقطه مقابل هم قرار دارند سیاه و سفید وجود دارد، مردم آمریکا به خود به‌عنوان یک ملت واحد می‌نگرند و هر یک از ساکنان ایالا‌ت متحده آمریکا بدون توجه به رنگ پوست و مذهب‌اش، خود را یک آمریکایی می‌داند، نه تنها یک آمریکایی که نمایانگر یک ملیت است و حتی یک آمریکایی به مثابه موجودی که از برتری و منحصربه‌فردبودن نسبت به سایر ملل برخوردار است.

شاید مسائل نژادی هنوز هم در آمریکا وجود و حضوری فعال داشته باشد، اما سیاهان امروزه همان‌طور که توکویل پیش‌بینی کرده بود، در بدنه جامعه آمریکا مستحیل شده‌اند و حتی هویتی دگرگون یافته‌اند. آنگونه که نماینده سیاهپوست حزب دموکرات با کسب حداکثر آرا در انتخابات مقدماتی ریاست جمهوری ۲۰۰۸ آمریکا تعجب همگان را برمی‌انگیزد و عنوان <پدیده> را به خود اختصاص می‌دهد.

● اصل اساسی آزادی است

توکویل با اشاره به اینکه رشته‌های اتحاد میان آمریکایی‌ها را یک تمدن، یک زبان، یک مذهب و سنن واحد تامین خواهد کرد، این پیش‌بینی را تا حد یک قانون جلو می‌برد و اعلا‌م می‌کند که در حتمیت و قطعیت آن تردیدی نیست. از منظر وی تولد یک ملت از میان ملل و نژادهای گوناگون و حتی متعارض، در جهان یک واقعه جدید و نوظهور است که دایره وسعت آن حتی در وهم هم نمی‌گنجد. شاید سیستم برده‌داری از نوع آمریکایی آن روی سرنوشت بشر بسیار تاثیرگذار و در عین حال ناگوار بوده است، اما همان طور که توکویل نیز بر این نکته صحه می‌گذارد که در آمریکا اصل اساسی آزادی است و این اصل اگرچه دیر اما سرانجام نتایجی را به بار خواهد نشاند که به اندازه کشف قاره جدید، نو و متحیرکننده خواهد بود. ‌ انتخابات آمریکا به عنوان میدانی برای مطالعه در تمام عرصه‌ها به‌خصوص عرصه مسائل نژادی پیش روی محققان و صاحبنظران حوزه مطالعات اجتماعی و سیاسی قرار گرفته است. مشاهده‌ای که هر چند در طول تاریخ چندین صدساله آمریکا تکرار شده است، اما هربار از ویژگی نو بودن و سرنوشت‌سازبودن برای تاریخ بشری برخوردار بوده است.

سعیده الله‌دادی