خزر, دریاچه ای بزرگتر از دریا

دریای مازندران دریای بسته ای است که به طور دائم آب شیرین زیادی وارد آن می شود از این رو آب این دریا دارای ترکیبات شیمیایی مخصوص به خود و متفاوت با ترکیبات آب دیگر دریاها و دریاچه ها است

دریای مازندران دریای بسته‌ای است که به طور دائم آب شیرین زیادی وارد آن می‌شود. از این رو آب این دریا دارای ترکیبات شیمیایی مخصوص به خود و متفاوت با ترکیبات آب دیگر دریاها و دریاچه‌ها است. آب دریای خزر به علت دارا بودن نمک سولفات سدیم ‏‎ (So۴Na۲) ‎جزء آب‌های تلخ بشمار می‌رود.

در آب دریای مازندران حدود ۶۴/۱۲ تا ۶۸/۱۲ گرم در لیتر املاح محلول وجود دارد که خیلی کمتر از املاح معمول موجود در آب اقیانوس‌های آزاد (۳۵ گرم در لیتر) است. ترکیبات شیمیایی آب دریای خزر نیز با آب اقیانوس‌ها متفاوت است.

به این معنی که املاح کلر آن کمتر ولی نمک‌های سولفاتی و کربناتی آن بیشتر از این املاح در آب اقیانوس‌ها است. به طور کلی در طبقات بالایی آب دریا تا عمق ۱۵۰-۱۰۰ متری، اکسیژن محلول به میزان زیاد وجود دارد اما از این عمق به پایین مقدار آن به شدّت کم می‌شود.

شرایط طبیعی در دریای مازندران به ویژه نبود ارتباط آن با دریاهای آزاد به طور طبیعی به گونه‌ای است که گیاهان کف آن از نظر انواع، نسبت به محیط‌های آبی عادی جهانی دیگر بسیار فقیر است. در بین گیاهان دریای مازندران چند گونه از گیاهان عالی (گلداران) وجود دارند که در قسمت‌های کم عمق دیده می‌شوند. بیشتر جلبک‌های دریای مازندران سبز و متمایل به آبی هستند. از این رو ترکیب جلبک‌ها در این دریا (اکوسیستم) با دریاهای دیگر به عنوان مثال دریای سیاه فرق دارد. بسته به نوع خاک کف دریای مازندران، سه دسته گیاهان دریایی در آن قابل تشخیص هستند:

۱- گیاهان آبی به ویژه جلبک‌های نوع Hamprothamnus - alopencurioides‏ و انواع ‏Chara‏‌ها که در زمین‌های پُرگِل و لای وجود دارند. این نوع گیاه به خصوص در محیطی محفوظ، خوب رشد می‌کند، مانند خلیج کراستوودسک و غیره.

۲- بوته‌زارهایی که بین آنهاZostera - Nana ‎‏ دیده می‌شوند. این گیاهان روی زمین‌هایی که پوشش آن بیشتر خاک و گوش ماهی است، می‌رویند. در دریای مازندران هم در قسمت‌های شمال غربی و هم در شمال شرقی، بوته‌زارهای ‏‎ Zosteraبسیار زیاد دیده شده‌اند که مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.‏

۳- بوته‌زارهای آبی که به ویژه انواع قرمزآنها مانند Horenci Pdysiphonia‏ یا سبز رنگ آن مانند انواع‏Cludophora Enteronorpha ‎‏ که در زمین‌های آهکی خوب می‌رویند و جلبک‌های نوعPolysiphonia ‎‏ در بعضی خلیج‌های این دریا به صورت توده‌های انبوهی می‌رویند و سواحل و خلیج‌ها را می‌پوشانند.‏

پلانکتون‌های گیاهی در دریای مازندران بیش از ۲۰۰ گونه وجود دارند. از آنها ۷۲ گونه دیاتومه ای، ۵۵ گونه آبی- سبز و ۴۴ گونه سبز و ۲۸ گونه پریدینتی‌ها‎(Peridinea) ‎‏ و بیش از ۱۷ گونه، از انواع دیگر هستند.‏

فیتوبتوس‌های دریای مازندران نسبت به این موجودات در دریاهای دیگر زیاد متنوع نیستند. مجموع دیاتومه‌های کف‌زی بنا به پژوهش‌های انجام شده تقریباً ۱۸۴ گونه و زیرگونه هستند که از آنها ۹۰ گونه با کف‌زی‌های گیاهی دریای سیاه مشترک است و ۴۲ گونه با کف زی‌های گیاهی دریای آزوف و ۵۹ گونه با کف زی‌های دریای آرال، اشتراک دارند.‏

در دریای مازندران بیش از ۱۰۰ گونه پلانکتون حیوانی شناخته شده‌اند که ۲/۴۵ درصد آنها از گروهRotataria ‎‏، ۶/۲۸ درصد از گروه ‏Cladocera ‎‏، ۷/۲۱ درصد متعلّق به گروه‏Copepoda ‎‏ و ۵/۴ درصد از گروه‌های دیگر هستند.

نرم تن می‌تی لی استر ‏Mytiliaster‏ و خرچنگ هلندی‏‎(Rhithropanopeus) ‎‏ که هر دو به طور اتفاقی وارد این دریا شده‌اند. کرم‏Nereis diverscolor ‎‏ آن را در سال ۱۹۳۴ از دریای آزوف به دریای مازندران آورده‌اند.

نرم‌تن صدف‌دارCardium edule ‎‏ که صدف‌های آن را در کنار دریای خزر زیاد می‌بینیم و بیشتر مردم عادی این صدف‌ها را گوش ماهی می‌نامند.

نرم‌تنان از شکم پایان از جنسTheodoxus Schultzi Pyrgula ‎‏ در این عمق ۱۰۰-۵۰ متری زیاد هستند.

پایین‌تر از اعماق ۱۰۰ متری حیوانات دریایی خیلی کم هستند. در اینجا است که سخت پوستانی که منشأ قطبی دارند زندگی می‌کنند. تا عمق ۴۰۰ متری «اولی گوخت‌ها» و «خیرونومیدها» وجود دارند تا عمق ۶۰۰ متری سخت‌پوستPseudalibotus ‎‏ و تا بیشترین اعماق کرم ‏Hypania invalida‏ مشاهده شده است.

در دریای مازندران ۱۵ تیره ماهی وجود دارند که از آنها ۷۵ گونه و ۱۷ زیرگونه یافت می‌شوند.‏

گونه‌های تیره گاو ماهی‎(Gubiidae) ‎‏ از گونه‌های دیگر بیشتر است. بعد از گاوماهی‌ها، تیره شنگ ماهی‌ها بیشترین گونه را دارند و بعد از آن تیره کپور ماهی‌ها قرار دارند. حدود ۱۰۰ گونه و زیر‌گونه از ماهی‌های دریایی و ماهی‌های مهاجر در دریای خزر زندگی می‌کنند که اکنون فقط از ۱۵ تا ۲۰ نوع آنها، بهره برداری می‌شود. ماهی‌های این دریا بسیار لذیذ و پر‌ارزش هستند. بعضی از گونه‌های موجود در این دریا به علت غیر‌خوراکی بودن، بهره‌برداری نمی‌شوند. از آن جمله می‌توان مارماهی، خارماهی، گاوماهی و سفره ماهی را نام برد.

در سواحل دریای مازندران، اجتماعات عظیمی از پرندگان آبی وجود دارند که از نظر بیولوژی به شدت به مجموعه موجودات جانوری‎(Fauna) ‎‏ و گیاهی‏‎(Flora) ‎‏ این دریا، وابسته‌اند. هم در دریا و هم در جزایر و سواحل آن و هم در دلتاهای رودهای منتهی به دریا، ذخایر و منابع عظیمی از پرندگان زندگی می‌کنند که از لحاظ کمی و کیفی بسیار باارزش و بااهمیّت هستند.

توده‌های عظیمی از پرندگان تشکیل شده از دسته‌های مرغان ماهی خوار (باکلان) و باکلان بزرگ‎(Phalacrocorax carbo) ‎‏ و باکلان کوچک و دسته‌های عظیم مرغان سیم گون دریایی ‏‎ (Larus argentatus) ‎‏ که ابر گونه بر بالای انبوه گله‌های ماهی، در سطح دریا پرواز می‌کنند.

غازها، اردک‌ها، مرغان ماهی خوار بزرگ سفید و انواع دیگر پرندگان و نیز پلیکان‌ها( ‎(Pelecanus crispus و فلامینگوها‏‎(Phoenicopterus roseus) ‎‏ مناظر طبیعی بسیار زیبایی به سواحل دریای مازندران می‌بخشند.

از پستانداران فک دریای خزر معروف است. فک‌های خزری، اغلب در سواحل ایران هم دیده می‌شوند. این حیوانات گاهی نیز به تورهای صیادان ماهی شبیخون زده، آنها را پاره می‌کنند و ماهی‌های اسیر شده در آنها را می‌خورند.

مرتضی جوهری