ذره های قاتل

در حالی که در سال های گذشته مرگ و میر ناشی از گرمای هوا تیتر درشت اغلب رسانه های سراسر جهان بود, اخیراً طبق آمار, سرما و به ویژه تأثیرات آن بر افزایش آلودگی هوا بسیار مرگبارتر است به خصوص مرگ و میر در میان افراد مبتلا به بیماری های قلبی و تنفسی بسیار بیشتر است

در حالی که در سال‌های گذشته مرگ و میر ناشی از گرمای هوا تیتر درشت اغلب رسانه‌های سراسر جهان بود، اخیراً طبق آمار، سرما و به ویژه تأثیرات آن بر افزایش آلودگی هوا بسیار مرگبارتر است؛ به‌خصوص مرگ و میر در میان افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی و تنفسی بسیار بیشتر است.

نخست این پرسش مطرح می‌شود که چه میزان از سرما و دمای پایین را باید خطرناک به شمار آورد؟

تاکنون در اتحادیه اروپا در حوزه هواشناسی «سرما» به‌طور رسمی تعریف نشده است، اما طبق یک طرح ارائه شده در هند «سرمای خطرناک» به دوره‌ای اطلاق می‌شود که در آن ۹ روز پی در پی کمترین دما به منفی ۵ درجه سلسیوس یا کمتر رسیده باشد یا در ۶ روز پیاپی پایین‌ترین دما به منفی ۱۰ درجه سلسیوس یا پایین‌تر برسد.

همه ما روزانه هوای مورد نیاز را برای تنفس با انواع گازهای آلاینده موجود در هوا آلوده می‌کنیم. این در حالی است که میزان این آلودگی در سرما و قاعدتاً در فصل زمستان بسیار بیشتر است.

از آنجا که آب و هوا (باد و باران) تأثیر عمده‌ای در پاکسازی، رقیق‌سازی و در نهایت انتقال هوای پاکیزه به بدن دارند، لذا شرایط آب و هوایی نامساعد و در این میان سرمای بیش از حد، میزان آلودگی هوا را به حد محسوسی می‌رساند.

نامساعد بودن شرایط آب و هوایی بدان معناست که هوای آلوده نمی‌تواند با هوای پاکیزه جو ترکیب شده، رقیق و در نهایت به ریه‌های ما منتقل شود. این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که به علت سردتر و سنگین‌تر بودن هوای پایین حرکت صعودی و جابه جایی هوا وجود ندارد و هوا به حالت سکون در می‌آید، چنین وضعیتی «وارونگی» نامیده می‌شود.

پدیده وارونگی در شهرهای بزرگ و پرترافیک اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا در این حالت به علت ساکن بودن هوا، دود و سایر گازهای ناشی از خودرو و ماشین آلات در هوای راکد باقی می‌ماند و نمی‌تواند پراکنده شود.

در زمستان سال ۲۰۰۶ این پدیده در دو مرحله در اروپا روی داد که به گفته کارشناسان فشار گرد و غبار به ویژه در مرحله دوم به بیش از ۲ برابر میزان موجود رسید. این میزان فشار زیاد نه تنها در منطقه باسل آلمان که به بخش‌هایی از مناطق کشور سوئیس نیز کشیده شد. به منظور انجام سلسله اقدامات مقابله با این پدیده، در ۱۱ استان آلمان و سوئیس از ۴ تا ۸ فوریه ۲۰۰۶ در شبکه بزرگراه‌های این استانها میزان سرعت مجاز خودروها ۸۰ کیلومتر تعیین شد و در شهر باسل نیز حداکثر سرعت مجاز برای همیشه به ۸۰ کیلومتر در ساعت محدود شد.

با رعایت منظم این قانون حجم ترافیک در مقایسه با روزهای گذشته ۱۵ درصد کاهش یافت و در نهایت به رفع حالت وارونگی انجامید که در این میان به عقیده کارشناسان باد و باران سهم عمده‌ای در کاهش تراکم گرد و غبار درهوا داشته‌اند.

با استناد به این طرح، شورای استان باسل در آلمان در سال ۲۰۰۷ طرحی را به تصویب رساند که شامل یک مرحله اطلاع رسانی و دو مرحله عملی می‌شد. به این ترتیب که در صورت رسیدن میزان تراکم آلاینده‌ها به ۵۰ میکروگرم بر مترمکعب، مراکز استان‌ها وضعیت موجود را به اطلاع مسئولان مربوطه رسانده و به‌طور داوطلبانه درخواست انجام اقدامات لازم را بنمایند. علاوه بر آن، در صورتی که میزان تراکم از بیش از ۱۰۰ میکروگرم بر مترمکعب بالا برود، به طوری که به شرایط آب و هوایی پایداری برسد، مرحله اول طرح وارد عمل می‌شود.

این مرحله شامل قانون سرعت ۸۰ کیلومتر در بزرگراه‌ها، ممنوعیت سبقت کامیون‌ها و سوزاندن مواد مقاومی است که برای دستگاه‌های گرمایش رفاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.در صورتی که تراکم موجود به بیش از ۱۵۰ میکروگرم بر مترمکعب برسد، مرحله دوم طرح عملی می‌شود که این مرحله شامل محدودیت کاربرد ماشین‌های بزرگ بدون فیلتر گرد و غبار است.

همان گونه که اشاره شد، یکی از تأثیرات مهم سرما که به افزایش آلودگی هوا منجر می‌شود، بالا رفتن میزان گرد و غبار و سایر آلاینده‌هاست. لازم به یادآوری است، «گرد و غبار» از ذرات بی‌شماری تشکیل شده است که بخشی از این ذرات از سوخت ناقص مواد سوختی، جریانات صنعتی، انحراف لاستیک خودروها، انحراف از سطح خیابان‌ها و خطوط ریل، انحراف ترمز و همچنین گازهای حاصل از تأسیساتی که سوخت عمده آنها چوب ‌باشد، ناشی می‌شود.

بخش دیگری از این ذرات نیز حاصل مواد گاز گونه‌ای چون آمونیاک، دی اکسید گوگرد و دیگر ترکیبات است که بسته به شرایط موجود، این ترکیبات می‌توانند تا حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد حاوی انواع آلاینده‌ها باشند.

به گفته پزشکان و کارشناسان، ذرات بسیار ریز دوده‌ها بیش از همه تهدیدکننده سلامتی انسان‌هاست. این ذرات که خاصیت سرطان زایی دارند، هر چقدر کوچکتر باشند، به همان‌اندازه عمیق‌تر وارد رگ‌های ریه و سپس وارد لنف و خون شده و سرانجام در تمام نقاط بدن تقسیم می‌شود. براین اساس، گرد و غبار عامل مهم ایجاد بیماری‌های تنفسی نظیر نارسایی‌های تنفسی، سرفه‌های مزمن، برونشیت، سرطان ریه و همچنین ناراحتی‌های قلبی و گردش خون محسوب می‌شود.

به گفته کارشناسان بیشترین میزان مرگ و میر ناشی از سرما در سالمندان، کودکان، افراد مبتلا به بیماری‌هایی قلبی، سکته‌های مغزی و بیماری‌های تنفسی مزمن و یا آسم دیده می‌شود. در حدود نیمی از مرگ و میرهای ناشی از سرما در اتحادیه اروپا در افراد مبتلا به ناراحتیهای قلبی و ۲۵ درصد مرگ و میرها در افراد مبتلا به نارساییهای تنفسی بوده است.به گفته پزشکان تأثیر یک دوره سرما بر تعداد مرگ و میر ناشی از ناراحتی‌های قلبی ۷ تا ۱۴ روز بعد از شروع سرما و در نارسایی‌های تنفسی ۱۵ تا ۳۰روز بعد از شروع سرما روی می‌دهد.علاوه بر آن، سرما از طریق برخی مکانیسم‌های بدن نیز تهدیدکننده سلامتی است، از آن جمله می‌توان به افزایش فشار خون، افزایش نیاز به اکسیژن در ماهیچه‌های قلب و بالا رفتن تعداد گلبول‌های قرمز اشاره کرد.

به گفته صاحب‌نظران، عواقب ناشی از افزایش آلودگی هوا در فصل سرما و به ویژه از طریق بالا رفتن گرد وغبار و دیگر آلاینده‌ها حایز اهمیت است، به طوری که در کشور سوئیس طبق ارزیابی‌های موجود سالانه ۷/۱ میلیون روز در نتیجه بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا در سرما، روند تولیدات اقتصادی به تعطیلی می‌انجامد.

زهرا صابری

پایگاه الکترونیکی مقالات علمی ایران