درنای سیبری

مردم بومی مناطق توندرا و تایگا در روسیه مکانهای جوجه آوری , این پرنده بزرگ , سفید و زیبا را مقدس می دانند مردم سیبری باور دارند که دیدن درنای سیبری باعث شفای بیماران می شود در کشور هند که تا ۵ سال پیش درناهای سیبری به آنجا مهاجرت می کردند, این پرنده با عنوان «سوسن پرندگان» شناخته شده است

پرهای سفید و براق ، رقص جذاب و صدای دلنشین ، این پرنده را از هزاران سال پیش محبوب انسان ساخته است.

مردم بومی مناطق توندرا و تایگا در روسیه (مکانهای جوجه آوری)، این پرنده بزرگ ، سفید و زیبا را مقدس می دانند. مردم سیبری باور دارند که دیدن درنای سیبری باعث شفای بیماران می شود. در کشور هند که تا ۵ سال پیش درناهای سیبری به آنجا مهاجرت می کردند، این پرنده با عنوان «سوسن پرندگان» شناخته شده است.

دانشمندان جهان نیز جذب ویژگی های تماشایی و غیرمعمول این پرنده شده اند. درنای سیبری دارای بلندترین نوک در بین سایر درناهاست و بیشترین وابستگی را به تالاب ها دارد. آنها در حالی که تا قوزک پا در آب هستند، در تالاب ها به جستجوی موجودات زنده کوچک و غدد گیاهان آبزی می پردازند. در هنگام احساس خطر، حتی رفتار نمایشی و صدای آنها با سایر درناها متفاوت است.

مسیر مهاجرت سالانه درناهای سیبری فراتر از محدوده کشورها و قاره هاست. این مساله محققان را وادار می سازد تا در جهت کشف معمای حرکت این پرندگان تلاش کنند. زمانی که مناطق تالابی قطب شمالی در اواخر تابستان شروع به یخ زدن می کنند، پرنده های جفت به همراه جوجه هایشان حرکت به سمت مناطق گرم جنوبی را آغاز می کنند. مهاجرت معمولا در اواسط صبح زمانی که آسمان صاف و جریان هوا موافق است صورت می گیرد. در این هنگام آنها همراه با هوای گرم به اوج صعود می کنند و در این ارتفاع هزاران کیلومتر در مسیری که نیاکانشان پیمودند، به صورت شناور پرواز می کنند. این درناها در مسیر مهاجرت به جنوب ، در روز از یک تالاب به تالاب دیگر سفر می کنند یعنی قبل از تاریکی هوا در تالاب های مسیر فرود می آیند.

بقای درنای سیبری بستگی به حفاظت از این گونه و همچنین حفاظت از تالاب هایی دارد که مناطق تابستان گذرانی ، استراحت و زمستان گذرانی این پرنده هستند. این تالاب ها همچون مرواریدهایی پیوسته در زنجیره مسیر مهاجرت هستند. مسیر مهاجرت درنای سیبری بیش از چندین هزار کیلومتر و فراتر از حدود مرزهای کشورها بوده و شامل مرزهایی است که در زمان مهاجرت حماسی نیاکان این پرنده وجود نداشتند. امروزه حفاظت از این پرنده زیبا و تالاب های مسیر مهاجرتش شدیدا وابسته به همکاری مردم کشورهای ایران ، افغانستان ، آذربایجان ، چین ، هند، قزاقستان ، مغولستان ، پاکستان ، ترکمنستان ، روسیه و ازبکستان است ، تا دست در دست هم این پرنده استثنایی را نجات دهند.

● یادداشت تفاهم بین المللی

مسیرهای مهاجرت بین مرزی درنای سیبری نمایانگر چالش های حفاظتی است که در سایر موجوداتی که دارای مهاجرت های فرامرزی هستند نیز دیده می شود. بنابراین نیاز برای همکاری کشورها تحت یادداشت تفاهمی بین المللی برای حفاظت از درنای سیبری احساس شد. در سال ۱۹۹۳ تفاهمنامه ای تحت حمایت کنوانسیون حفاظت از گونه های وحشی مهاجر (CMS) با عنوان «یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری» به امضای ۱۱ کشور مسیرهای مهاجرت این درنای سیبری رسید. با حمایت کنوانسیون حفاظت از گونه های وحشی مهاجر و سایر نهادهای بین المللی ، مسوولان و کارشناسان دولتها می توانند به صورت ادواری تشکیل جلسه دهند و برنامه اقدام خود را برای حفاظت از درنای سیبری تدوین کنند.

● اقدام برای حفاظت از درنای سیبری

در برنامه اقدام یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری مهمترین اقدامات برای حفاظت از درنای سیبری و زیستگاه آن تدوین می شود، که هر ۲ تا ۳ سال مورد بازبینی کشورهای عضو قرار می گیرد.

اهداف اصلی در این برنامه عبارتند از:

۱) کاهش مرگ و میر مستقیم یا غیرمستقیم درنای سیبری

۲) انجام پایش و تحقیقات به منظور بهبود اطلاعات اکولوژیکی از درنای سیبری

۳) افزایش جمعیت و تنوع ژنتیکی

۴) بهبود حفاظت از زیستگاه و توسعه شبکه پروازی در شرق و غرب / مرکز آسیا

۵) افزایش آگاهی عمومی و تبادل اطلاعات

۶) تقویت همکاری های ملی و بین المللی

در هر جلسه کشورها برنامه اقدام را با در نظرگیری اتفاقات افتاده و در حال وقوع ، علتها، بهترین آموخته ها و فعالیت های آتی بازنگری و اصلاح می کنند. این سند برای همکاری با ارگان های دولتی و مدیران مناطق حفاظت شده بسیار مفید است. خصوصا راهنمایی برای تصمیم گیری ها درخصوص اجرای قوانین مربوط به برنامه های پایش ، تلاشهای رهاسازی درنا و برگزاری رویدادهای آموزشی و جلسات مشترک است.

● پایش جمعیت درنای سیبری

اگرچه درنای سیبری پرنده ای تاریخی در آسیاست ، تا دهه اخیر اطلاعات کمی درخصوص بیولوژی و نیازهای زیستی این پرنده وجود داشت. دکتر ولادمیر فلینت و تیم او رفتار و اکولوژی درنای سیبری را در مناطق جوجه آوری (شرق سیبری) در سالهای ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ مستند کردند. در سال ۱۹۸۰ دکتر زو فاچانگ و دکتر دینگ وینینگ مناطق زمستان گذرانی این درناها را در شرق آسیا در دریاچه پویانگ چین کشف کردند.

در سال ۱۹۸۱ دکتر سروکین و تیمش مکان های آشیانه سازی درنای سیبری را در غرب سیبری در منطقه رودخانه کنوات پیدا کردند. در سال ۱۹۷۸ دکتر علی آشتیانی جمعیت کوچکی از درنای سیبری زمستان گذران را در سواحل جنوبی دریاچه خزر (منطقه فریدونکنار) در ایران کشف کرد. در سال ۱۹۹۶ دکتر یوری مارکین و کارشناسان ایرانی با همکاری انجمن پرندگان وحشی ژاپن ، یک ردیاب رادیویی را به یک پرنده نر در آن جمعیت نصب کردند.

در بهار همان سال از طریق سیگنال های این ردیاب ، دکتر یوری مارکین توانست مکانهای آشیانه سازی این جمعیت غربی را در فاصله ۱۰۰۰ کیلومتری در جنوب کنوات (Kunovat) پیدا کند.

از آن زمان به بعد سه جمعیت غربی ، مرکزی و شرقی درناهای سیبری با دقت پایش شدند. متاسفانه تعداد درناهای سیبری در جمعیت مرکزی که در کشور هند زمستان گذرانی می کردند از ۷۵ قطعه درسال ۱۹۷۴ تنها به یک جفت در سال ۱۹۷۸ کاهش یافت. این آخرین جفت نیز در سال ۲۰۰۲ از بین رفتند. جمعیت غربی درنای سیبری که به ایران مهاجرت می کنند بین سالهای ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۸ با حدود ۱۰ الی ۱۲ پرنده ثابت ماند ولی از آن زمان به بعد تعداد این پرنده مهاجر به ایران کاهش یافت به طوری که در زمستان ۱۳۸۵ تنها دو پرنده نر در این جمعیت باقیمانده بود.

برخلاف این کاهش ، بررسی های اخیر از جمعیت شرقی درنای سیبری که به دریاچه پویانگ در چین مهاجرت می کنند نشان می دهد که جمعیت این گروه بیش از ۳ هزار قطعه است. گرچه این عدد نشانگر افزایش این جمعیت است ، ولی این افزایش می تواند به علت تراکم درناها در نتیجه نابودی سایر زیستگاه های آنها و همچنین پیشرفت روشهای سرشماری باشد. وضعیت تقریبا بهتر جمعیت شرقی می تواند به علت حفاظت بهتر درنای سیبری و زیستگاه های تالابی آن در دو کشور روسیه و چین باشد. کاهش شدید جمعیت غربی بدون شک به علت شکار بی رویه در نتیجه چالش های اجتماعی گسترده در برخی از کشورهای مسیر مهاجرت است.

گزارش های اخیر مشاهده درناهای سیبری مهاجر در قزاقستان و در منطقه ولگا در روسیه این امید را می دهد که هنوز تعداد بیشتری درنا در جمعیت غربی وجود دارد.

● افزایش آگاهی عمومی

هر تلاشی به منظور حفاظت بدون تغییر رفتار انسانی و افزایش درک از اهمیت حفاظت از درناها و تالاب ها بیهوده است.

به منظور افزایش آگاهی عمومی کشورهای عضو یادداشت تفاهم حفاظت از درنای سیبری ، فعالیت های آموزشی بسیاری را با درگیر کردن مسوولان دولتی ، محققان ، مدیران بخش صنعت ، شکارچیان ، معلمان ، کشاورزان ، صیادان ، دانش آموزان و رسانه ها انجام داده اند و تا به امروز جلسات و دوره های آموزشی بسیاری به منظور درگیر نمودن شکارچیان ، صیادان و سایر ذینفعان درخصوص کاهش تهدیدات درناهای سیبری برگزار شده است.

همچنین به این منظور مواد آموزشی بسیار زیاد و مفیدی شامل بروشور، پوستر، کتابچه ، عکس ، فیلم و غیره تولید و توزیع شده است.

مراسم روز درنا هم اکنون در ۷۰ منطقه در ۸ کشور با درگیر کردن بخش خصوصی و NGO ها برگزار می شود. ثابت شده که چنین فعالیت هایی می تواند در حفاظت از این گونه بسیار موثر باشد.هدف بقای درنای سیبری با حمایت های مردم جهان و تلاش به منظور ساختن پلهایی که هرگز وجود نداشتند، می تواند به واقعیت بپیوندد. این داستان از سال ۱۹۷۰ با تلاش های فراوان دو دانشمند جهان آقایان جورج آرچیبالد (George Archibald) و ران ساوی (Ron Sauey) آغاز شد.

در سال ۱۹۷۸ با کشف درناهای سیبری در ایران ، با همکاری بنیاد بین المللی اولین قدمها در جهت برآوردن آرزوی رهاسازی درناهای سیبری برداشته شد.

امروزه پس از گذشت سالها تلاش و تحقیق برای حفاظت از درنای سیبری متاسفانه شاهد کاهش جمعیت این گونه پرنده باارزش و زیبا هستیم. امیدواریم که با همکاری صمیمانه مردم ایران و سایر کشورها بتوانیم این «سوسن پرندگان » را در این قاره پهناور حفظ کنیم

میزان جوجه آوری جمعیت درنای سیبری را می توان از طریق نسبت تعداد جوجه ها به پرندگان بالغ در یک جمعیت در مناطق زمستان گذرانی ، در اوایل فصل ، قبل از آن که جوجه ها رنگشان تغییر یابد و سفید شوند، محاسبه کرد. مشکل اولیه برای جمعیت غربی (جمعیت ایران) چالش هایی است که در مسیر مهاجرت با آن روبه رو هستند، اما بتازگی استخراج نفت در مناطق جوجه آوری در غرب سیبری نیز تبدیل به یک مساله مهم شده است.

● حفاظت از زیستگاه درنای سیبری

درنای سیبری مختص تالاب است. این پرنده ، نوک بلند و قوی اش را در گل فرو برده و از موجودات کوچک و ریشه و غدد گیاهان آبزی تغذیه می کند. در مناطق جوجه آوری یعنی مناطقی که درنای سیبری به جوجه های در حال رشد غذا می دهد، هر جفت پرنده ، جفت دیگر را از قلمرو تالابی بسیار بزرگش که معمولا چندین کیلومتر مربع است خارج می کند. برعکس این رفتار، در هنگام مهاجرت و در مناطق زمستان گذرانی ، درناهای سیبری معمولا در گروه بزرگ زندگی می کنند و از منابع فراوان غذایی موجود در اراضی غرقابی استفاده می کنند.

ولیکن طبق گزارش درناهای سیبری همچنان در ایران و هند (مناطق زمستان گذرانی) رفتار قلمروگرایی را از خودشان نشان می دهند و این رفتاری است که در سایر درناهای بزرگ جثه مثل درنای فریادکش در تگزاس امریکا مشاهده شده است.

اگرچه درناهای سیبری زمستان گذران در دریاچه پویانگ معمولا در گروههای بزرگ مشاهده شده اند ولی برخی از جفتها رفتار قلمروگرایی از خودشان نشان می دهند.علی رغم تفاوت فصلی در رفتار اجتماعی ، درنای سیبری نیاز به زیستگاه های وسیع تالابی دارند. در منطقه سیبری ، جایی که جمعیت انسانی کم است تالابهای وسیعی برای آشیانه سازی درناها وجود دارد. در مقابل در مسیر مهاجرت و در مناطق زمستانگذرانی ، درناهای سیبری با جمعیت بیشتری از انسان مواجه می شوند که فشار زیادی را روی منابع تالابی و به طور کل زیستگاه آنها ایجاد می کند.

● پروژه بین المللی

با توجه به کاهش شدید جمعیت ، درنای سیبری در معرض انقراض قرار گرفته است. توجه به بقای این گونه و تالاب هایی که به آن وابسته است به سالها قبل بازمی گردد. در نتیجه این توجهات پروژه ای بین المللی به منظور حفظ و بهبود یکپارچگی اکولوژیکی شبکه ای از تالاب های مهم برای پرندگان مهاجر آبزی و درنای سیبری شکل گرفت.

پروژه بین المللی حفاظت از زیستگاه درنای سیبری با حمایت تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) و برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) در سال ۱۳۸۳ آغاز شد.

کنوانسیون گونه های مهاجر (CMS) ، بنیاد بین المللی درنا (ICF) و دولتهای چهار کشور ایران ، چین ، روسیه و قزاقستان با یکدیگر همکاری می کنند تا اقدامات هماهنگی را برای حفاظت از درنای سیبری و زنجیره ای از تالاب ها در مسیر مهاجرت ، برنامه ریزی و اقدام کنند.

به لحاظ آن که درنای سیبری پرنده ای با اهمیت فرهنگی عمیق است ، می تواند به عنوان گونه ای شاخص باشد و تلاش در جهت حفاظت از کل اکوسیستم تالابی نه تنها باعث بقا درنای سیبری می شود بلکه سایر حیات وحش موجود در زیستگاه نیز بهره مند می شوند.

فاز دوم پروژه حفاظت از زیستگاه درنای سیبری اکنون در دست اجراست. اهداف اصلی این پروژه عبارتند از تقویت مدیریت مشارکتی و تلاش در جهت تقویت ارتباطات به منظور تبادل تجربیات و بهترین آموخته ها. بنابراین ایجاد یک سیستم پایدار و یکپارچه حفاظت برای تالابها هدف بلندمدت این پروژه است.

● تهدیدات

بی تردید شکار جدی ترین و مهمترین تهدید درناهای سیبری در غرب آسیاست. ولی رشد اقتصادی اخیر در کشورهای آسیای میانه فشار زیادی را روی تالاب ها و منابع آبی وارد می کند. اگر بخواهیم از جمعیت درنای سیبری که در ایران زمستان گذرانی می کند حفاظت کنیم و این جمعیت افزایش پیدا کند، باید از درناها و تالاب های وابسته به آنها در ایران ، آذربایجان ، قزاقستان و روسیه حفاظت کنیم.

● افزایش جمعیت از طریق پرورش در اسارت

در حالی که در سالهای اخیر شاهد از بین رفتن جمعیت درناهای سیبری مهاجر به ایران و هند بوده ایم ولی از طرف دیگر شاهد افزایش درناهای پرورش یافته در اسارت در مراکز تخصصی در روسیه ، بلژیک ، امریکا و چین نیز بوده ایم.

در اوایل دهه ۱۹۷۰ کمتر از ۱۰ درنای سیبری پرورش یافته در اسارت در کل جهان وجود داشت. درنای سیبری تا آن زمان هیچ وقت در اسارت جوجه آوری نکرده بود.

با بکارگیری روشی دیگر جمعیت درناهای سیبری در اسارت از طریق جمع آوری تخمهای درناهای سیبری وحشی در شرق سیبری و با همکاری مرکز پرورش اکا در روسیه و بنیاد بین المللی درنا در امریکا افزایش یافت. اولین جوجه آوری در اسارت در سال ۱۹۸۱ در بنیاد بین المللی درنا با تولد یک درنای سیبری به نام داشنکا (Dushenka) اتفاق اقتاد. با استفاده از روشهای مختلف پرورش و نگهداری درناها در اسارت امروزه جمعیت آنها در اسارت حدود ۲۰۰ پرنده است.

روشها و تکنیک های پرورش در اسارت کاملا خاص بوده و به نحوی است که درناها در شرایط کاملا وحشی پرورش یافته تا بتوانند در شرایط طبیعی رهاسازی شوند.

● رهاسازی

در ۱۵ سال گذشته بیش از ۱۰۰ درنای سیبری که از تخمهای تولید شده در اسارت پرورش یافته بودند در حیات وحش رهاسازی شدند. برخی از آنها در مناطق جوجه آوری درناهای سیبری که به هند مهاجرت می کردند رهاسازی شدند. برخی دیگر در مناطق استراحت درناهای معمولی در جنوب غربی سیبری رهاسازی شدند. پس از خارج شدن از تخم ، بیشتر این درناهای سیبری همراه با والدین وحشی خود مهاجرت می کردند؛ ولی تنها تعداد معدودی پس از مهاجرت مشاهده می شدند و متاسفانه هیچ گزارشی از مشاهده آنها در مناطق زمستان گذرانی وجود ندارد.

بنابراین تلاش شد درناهای سیبری نابالغ را در جمعیت وحشی در مناطق زمستان گذرانی در ایران و هند رهاسازی کنند. ولی متاسفانه این درناها نیز یا اصلا نتوانستند مهاجرت کنند یا پس از مهاجرت دیگر دیده نشدند. در نتیجه روش رهاسازی درنای سیبری تا زمانی که عوامل تهدید آن در طول مسیر (مثل شکار) از بین نرود نمی تواند موفقیت آمیز باشد چرا که همین عوامل منجر به از بین رفتن جمعیت وحشی شده است.

از سال ۲۰۰۲ محققان روسی تلاش کرده اند از روش هدایت به وسیله گلایدر (توسط انسان) که در شمال امریکا برای درناهای فریادکش به کار گرفته شده بود، استفاده کنند. در سال ۲۰۰۶ محققان روسی دو جوجه درنای سیبری را به همراه دو جوجه درنای معمولی توسط گلایدر فوق سبک از منطقه کنوات (Kunovat) به سمت جنوب روسیه هدایت کردند. این یک پرواز آزمایشی بود تا بتوانند مسیر مهاجرت را در آینده باز کنند تا درناهای سیبری رهاسازی شده در جمعیتی دوباره بتوانند از روسیه به مناطق زمستان گذرانی در هند مهاجرت کنند.

● تبادل اطلاعات

ارتباطات برای حفاظت موثر بسیار مهم است.

برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات در دنیای امروز براحتی از طریق ایجاد سایتهای اینترنتی میسر است.

به این منظور از طریق پروژه حفاظت از زیستگاه درنای سیبری دو سایت اینترنتی به نشانی: www.scwp.info و www.sibeflyway.org به منظور تبادل اطلاعات درخصوص حفاظت از درنای سیبری تاسیس شده است. همچنین خبرنامه هایی در طول سال تکثیر می شود که اطلاعات مفیدی در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.

حمیده سادات هاشمی