زنان در دنیای پراضطراب

استرس ناشی از تأثیر عوامل محیطی است و به نحوی بر سلسله اعصاب فرد اثر می گذارد و منجر به بروز بیماری می شود اما اضطراب یكی از علائم روان پزشكی است در واقع, ترس و نگرانی درونی فرد را اضطراب می نامیم

اولین عادت ماهانه‌اش در راه مدرسه شروع شد. سیزده ساله بود و هر سال شاگرد ممتاز كلاس، اما در هیچ‌كدام از كتاب‌های درسی مطلبی در مورد عادت ماهانهٔ زنان نخوانده بود. می‌دانست كه مادرش در بعضی از روزهای ماه راز ناخوشایندی را از او پنهان می‌كند؛ هرچند كه هرگز در این‌باره با او حرفی نزده بود. آن روز در مدرسه مثل روزهای دیگر سراغ همكلاسی‌هایش نرفت. در ورزش صبحگاهی هم شركت نكرد. گوشه‌ای نشست تا خود را از نگاه كنجكاو سایرین مخفی كند. به‌شدت نگران بود. ذهنش مدام به دنبال توضیحی برای این اتفاق تازه می‌گشت. مسائل جنسی زنانه همیشه برایش مبهم بودند. از یكی از دوستانش شنیده بود كه اولین عادت ماهانه با خونریزی شدیدی شروع می‌شود.

با خود فكر كرد كه تا چند لحظهٔ دیگر همهٔ این ناراحتی‌ها به‌سراغش خواهند آمد. عرق سردی بر پیشانی‌اش نشسته بود. در كلاس، دلش تمام مدت شور می‌زد. گوشهٔ نیمكت كز كرده و به معلم خیره شده بود، بدون آن‌كه حتی كلمه‌ای از گفته‌هایش را شنیده باشد.زنان به‌طور طبیعی در طول عمر خود با سه وظیفهٔ جسمانی روبه‌رو هستند كه در مردان وجود ندارد. این سه خصوصیت زنانه عبارت‌اند از: عادت ماهانه، بارداری و یائسگی. حاصل این تغییرات بقای نسل و ایجاد قدرت تولیدمثل در زنان است. هر یك از این مراحل نیز دوره‌هایی از اضطراب و تنش را به همراه دارد. در آغاز مرحلهٔ اول، دختران جوان، همچنان‌كه با بحران‌های روحی دوران نوجوانی دست و پنجه نرم می‌كنند، خود را گرفتار عادتی می‌بینند كه آنها را برای بارداری و زایمان آماده می‌كند. در چنین شرایطی، آنان نه‌تنها از این حیث مفتخر نیستند، بلكه اغلب احساس حقارت و شرم می‌كنند.

برخی از دختران راز تازهٔ خود را ماه‌های متوالی از دیگران مخفی نگه می‌دارند. از سوی دیگر، بیش از نیمی از زنان به‌نوعی با تغییرات جسمی یا روانی مربوط به این دوره روبه‌رو می‌شوند. بر طبق پژوهش‌های انجام‌شده، ارتباط نزدیكی میان قاعدگی زنان و اقدام به رفتارهای خلاف قانون، مرگ به دنبال حوادث، خودكشی و بستری شدن در بیمارستان‌های روانی در آنان وجود دارد.در مرحلهٔ بعدی كه بارداری است، بروز تغییرات متعدد و تحمیل شدن مسئولیت سنگین مادری در بارداری‌های ناخواسته، فشار روانی سنگینی را بر زنان وارد می‌كند. بارداری وزن را زیاد می‌كند و قدرت تحرك و فعالیت اجتماعی زن را كاهش می‌دهد. این تغییرات تا چندین ماه پس از بارداری و در طول دوران شیردهی نیز ادامه می‌یابد. زن ساعات زیادی از شوهر و كار روزانه‌اش جدا می‌شود و اوقات خود را با موجودی ناتوان و بی‌زبان به سر می‌برد. در این میان، مادران نوجوان پس از زایمان با استرس بیشتری مواجه می‌شوند. با ورود به مرحلهٔ آخر كه یائسگی است، زنان از تنش و اضطراب پیش از قاعدگی و مشكلات روانی ناشی از بارداری نجات می‌یابند. اما برای بسیاری از آنان، اندیشیدن به این موضوع كه دیگر نمی‌توانند صاحب فرزند شوند یا كنار آمدن با پیری و تغییرات جسمانی پس از یائسگی آسان نیست.از سوی دیگر، زنان در همان دنیای مردان زندگی می‌كنند. شغل خود را از دست می‌دهند، درگیری اجتماعی پیدا می‌كنند، در صف طویل اتومبیل‌ها در بزرگراه‌ها گرفتار می‌شوند، از پرداخت قسط وام‌های خود عاجز می‌مانند و در قبال اعضای خانواده مسئول قلمداد می‌شوند.

● استرس چیست؟

دكتر مصطفی حمدیه، روان‌پزشك و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی، در تعریف واژهٔ استرس می‌گوید: «استرس ناشی از تأثیر عوامل محیطی است و به نحوی بر سلسله اعصاب فرد اثر می‌گذارد و منجر به بروز بیماری می‌شود. اما اضطراب یكی از علائم روان‌پزشكی است. در واقع، ترس و نگرانی درونی فرد را اضطراب می‌نامیم. نكتهٔ مهم آن است كه اگر فرد از لحاظ ژنتیكی مستعد باشد، در نتیجهٔ استرس و اضطراب، واكنش‌های غیرعادی از خود بروز می‌دهد. این رفتارهای غیرمعمول به شكل خشم، وسواس، افسردگی و نهایتاً جنون تظاهر می‌كنند.

تمام ما در طی روز در نتیجهٔ مواجهه با عوامل محیطی نگران می‌شویم. اگر این اضطراب بدون علت باشد یا با شدت محرك متناسب نباشد، اضطراب مرضی ایجاد می‌كند كه باید شناخته و درمان شود. بنابراین، اضطراب به تنهایی بیماری نیست. یك نشانه است كه باید به آن توجه شود.»همهٔ انسان‌ها به‌نوعی با عوامل استرس‌زای بیرونی مواجه می‌شوند. اما مقاومت افراد در برابر این قبیل عوامل یكسان نیست.دكتر مهشید فروغان، روان‌پزشك و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، می‌گوید: «واكنش فرد در برابر استرس‌ها به آسیب‌پذیری‌های او، نقاط قوت شخصیت و تجاربی كه در طول زندگی داشته است بستگی دارد. گاه استرس شدت كمی دارد ولی تعادل روانی شخص را بر هم می‌ریزد. حال آن‌كه همان استرس در فرد دیگر تأثیر خاصی نمی‌گذارد. برای مثال، فرض كنیم در منطقه‌ای یك بلای طبیعی اتفاق افتاده است. بعضی از افراد در مقابل آن مقاومت نشان می‌دهند و گروهی دیگر به بیماری روانی مبتلا می‌شوند. عوامل استرس‌زا انواع مختلفی دارند.

گروهی از آنها فیزیكی هستند، مثل یك بیماری كوتاه‌مدت. بعضی دیگر جنبهٔ روانی دارند، مانند فقدان فرد مورد علاقه به علت جدایی یا مرگ. عوامل اجتماعی هم مطرح هستند، مثل مشكلات اقتصادی یا فقر. هرگاه استرس از لحاظ شدت و مدت خارج از تحمل فرد باشد، زندگی روزمرهٔ او مختل می‌شود و تغییرات غیرطبیعی در رفتارهای او به‌وجود می‌آید.»همان‌طور كه اشاره شد، حذف تمام عوامل استرس‌زا از زندگی ممكن نیست. از لحظه‌ای كه از خواب بیدار می‌شویم تا زمانی كه دوباره به خواب می‌رویم، و حتی در خواب به علت دیدن رویا، مرتب در معرض استرس قرار می‌گیریم. به اعتقاد فروید، استرس انگیزه‌ای برای حركت و پیشرفت انسان است. اضطراب دانش‌آموز برای امتحان محركی می‌شود كه او را وادار به مطالعهٔ بیشتر و ادامهٔ تحصیل می‌كند.

● تأثیر استرس در بدن

شبنم كمال‌طلب ۳۳ ساله است. او به ناچار یك سال قبل به تشخیص متخصصان تحت عمل جراحی شكم قرار گرفت. فكر كردن به اتفاق سال گذشته او را به‌شدت مضطرب می‌كند. وی از احساس خود می‌گوید: «وحشت تمام وجودم را می‌گیرد. نفسم برای یك لحظه بند می‌آید و تمام تنم از عرق خیس می‌شود. احساس می‌كنم وزنه‌ای سنگین روی سینه‌ام افتاده است و من از تحمل فشار آن عاجزم.»بدن برای مواجهه با استرس از فعالیت دو دستگاه عصبی و هورمونی خود كمك می‌گیرد. در صورتی كه استرس پس از مدتی رفع شود، بدن فرصت استراحت به دست می‌آورد. اما اگر استرس مدتی طولانی دوام یابد، عوارض نامطلوب آن بروز می‌كند. از جملهٔ این عوارض تندی ضربان قلب یا درد قفسهٔ سینه، افزایش تعداد تنفس و كم‌عمق شدن آنها، كند شدن حركات دستگاه گوارش و بروز یبوست، ترشح زیاده از حد اسید معده و در نتیجه بروز زخم معده، سردرد، مشكل بلع، عرق سرد، بی‌خوابی، خستگی مزمن، دل به‌هم‌خوردگی، تكرر ادرار، اسهال، سرگیجه، اختلال حافظه، بی‌قراری و گرفتگی عضلات است.

دكتر ساحل همتی‌گركانی روان‌پزشك دیگری است كه به بیان فهرستی از حوادث استرس‌آور زندگی می‌پردازد: «در اواخر دههٔ ۱۹۶۰ جدولی طراحی شد و بر اساس آن حوادث استرس‌زا را درجه‌بندی كردند.تمام حوادث زندگی طبق این جدول رتبه گرفته‌اند. مرگ همسر پراسترس‌ترین حادثه است. پس از آن، طلاق، جدایی از همسر، زندانی شدن، مرگ یكی از بستگان، بیماری، ازدواج، اخراج از كار، آشتی با همسر، بارداری، تغییر شغل، اضافه شدن عضو جدید به خانواده، مشاجره با همسر، وام سنگین، تغییر محل سكونت، تغییر مدرسه، تغییر عادات خواب، تغییر عادات غذایی و حتی تعطیلات آخر هفته هر كدام به ترتیب نمره‌ای را به خود اختصاص می‌دهند. كسانی كه جمع نمراتشان در مدت یك سال از رقم مشخصی بالاتر رود، به احتمال زیاد به یكی از بیماری‌های روانی مبتلا خواهند شد.»وی همچنین به اثر سوء استرس بر دستگاه ایمنی بدن اشاره می‌كند: «این باور قدیمی كه نگرانی و غصه باعث سرطان می‌شود چندان هم دور از ذهن نیست. به دنبال استرس، هورمون‌هایی ترشح می‌شوند كه از تعداد گلبول‌های سفید خون كه از بدن در برابر عوامل بیماری‌زا حمایت می‌كنند می‌كاهند. به همین دلیل بدن در مقابل عفونت و سرطان‌ها خلع سلاح می‌شود. همچنین در شرایط پراسترس، میزان سرماخوردگی و گلودرد افزایش می‌یابد. امروزه مشخص شده است كه ابتلا به بیماری‌هایی چون آلرژی، سردردهای عروقی، مشكلات تنفسی، حملهٔ قلبی، زخم معده، پرفشاری خون و مشكلات گوارشی با استرس ارتباط دارند.»

● استرس زنان در دنیای امروز

در نیم قرن اخیر، تغییرات زیادی در شیوهٔ زندگی زنان رخ داده است. در گذشته، مرد نان‌آور خانه و تأمین‌كنندهٔ مخارج خانواده محسوب می‌شد و زن در ازای این خدمت مرد، وظیفهٔ تولیدمثل و نگهداری فرزندان را برعهده داشت. اما امروزه مردم به‌گونه‌ای دیگر زندگی می‌كنند. سن شروع به اشتغال زنان و شمار زنانی كه تنها به نقش خانه‌داری خود بسنده كرده‌اند روزبه‌روز كاهش می‌یابد. همچنین، موقعیت شغلی و اجتماعی زنان ترقی چشمگیری كرده است. در حدود ۲۰ درصد زنان جامعهٔ امروز امریكا تن به ازدواج نمی‌دهند. حال آن‌كه این رقم در نسل قبل فقط ۶ درصد بود. نكتهٔ دیگر آن‌كه زنان نسل جدید كمتر از مادران خود نیاز به‌وجود مرد را در كنار خود احساس می‌كنند. به علاوه، زن دنیای جدید، برای كمك به اقتصاد خانواده و گاه به منظور گرداندن آن، ناگزیر از كار كردن است.بسیاری از زنان شاغل سپری كردن ساعات روز را در بیرون از منزل كوتاهی در انجام دادن امور خانه تلقی می‌كنند و ساعات استراحت شبانه را به جبران كارهای عقب‌افتاده اختصاص می‌دهند. این ایفای نقش دوگانه بر فشار روانی و استرس وارد بر زن می‌افزاید. بر طبق آمار، ۵۶ درصد زنان امریكا می‌گویند از این‌كه بیرون كار می‌كنند و كمتر در خانه هستند احساس گناه می‌كنند.

● غلبه بر استرس

دكتر فروغان راهكارهایی را برای مهار اضطراب و استرس‌های ناخواسته پیشنهاد می‌كند: «گاه تحمل هیجانات ناخوشایند برای فرد مشكل است. در میان گذاشتن احساسات با افراد نزدیك و صمیمی یا روان‌شناسان و روان‌پزشكان، علاوه بر تخلیهٔ این هیجانات، به برداشت‌ها و دیدگاه‌های فرد شكل می‌دهد.بخصوص در فقدان نزدیكان، استفاده از این شیوه می‌تواند در مواجهه با این رویداد بسیار مؤثر باشد. اغلب افرادی كه در معرض تنش‌های زیاد هستند، از خستگی مزمن و دردهای پراكنده در بدن شكایت دارند. ورزش منظم و مداوم، با كاهش تنش‌های عضلانی، احساس آرامش ایجاد می‌كند. همچنین، با كمك تكنیك‌های آرامش‌یابی كه یادگیری آنها بسیار ساده است، می‌توان از اضطراب و تنش كاست. باید به افراد آموزش داد كه مطابق با توانایی‌های خود مسئولیت بپذیرند. این كار از استرس‌های بعدی آنان به میزان زیادی می‌كاهد. باید قبول كنیم كه تسلط بر تمام امور و رویدادهای زندگی از توان ما خارج است. انسان، به حكم انسان بودن، محدودیت‌های محیطی و معنوی خاصی دارد.

پذیرفتن بسیاری از واقعیت‌های زندگی عوامل استرس‌زای متعددی را حذف خواهد كرد.»استرس جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان است. برخی از استرس‌ها به ما كمك می‌كنند تا به خواست‌هایمان برسیم و بعضی از آنها در درازمدت بیماری‌های جسمی و روانی متعددی را باعث می‌شوند. اگر راه تسلط یافتن بر استرس‌ها را بدانیم، در كنار سود جستن از آنها، زندگی لذت‌بخشی را تجربه خواهیم كرد. بلوغ، قاعدگی، بارداری، آغاز مسئولیت مادری و یائسگی هر كدام سرآغاز مرحله‌ای تازه در زندگی زنان هستند. دختری كه امروز، به دنبال قاعدگی و مشكلات جسمانی و روانی مرتبط با آن، استرس ناخواسته‌ای را تجربه می‌كند، به‌زودی آن را همچون فرایندی طبیعی در زندگی خود می‌پذیرد و خود را برای قبول مسئولیت سنگین مادری آماده می‌سازد. این تغییرات اگرچه عامل فشار روانی و تحمیل‌كنندهٔ استرس بر زنان هستند، شكوفایی و رشد توانایی‌های ذاتی آنان را موجب می‌شوند. بنابراین، انتخاب واكنش مناسب در شرایط استرس‌زا و استفاده از آن در جهت تكامل معنوی و اخلاقی بهترین راه مهار استرس در زنان است.

شیرین میرزازاده