نعمت در پرده غیبت

درک نعمت وجود حضرت بقیه الله عج در راستای ظهور

پرسش درباره فایده امام غایب نتیجه برداشتی خاص از مفهوم غیبت است .

اصلاح این برداشت از آنجا که با درک چگونگی بهره مندی از وجود حجت الهی مرتبط است از ضرورت های عصر حاضر به شمار می رود.

در سایه توجه به فایده های عظیم « بود » و « نمود عملی امامت » می توان خود را همواره در پیشگاه امام عصر(عج ) حاضر دانست و با درک نعمت وجودی او در راستای انتظار ظهور به اجر مجالست و معیت با امام (عج ) دست یافت .

مقاله حاضر تلاشی است برای تبیین این مفاهیم باشد که در پیشگاه آن وجود مقدس پذیرفته گردد.

اعتقاد به وجود دوازده امام معصوم پس از رسول اکرم (ص ) از اعتقادات پایه ای و وجه تمایز اندیشه شیعه است . فرزندان این مکتب از کودکی ; زمانی که اسامی ائمه علیهم السلام و تاریخ امامت را یاد می گیرند با مفهوم غیبت دوازد همین ایشان آشنا می شوند.

این که « فرزند امام یازدهم (ع ) به دنیا آمده و طی حوادثی پس از شهادت پدر از دیدگان پنهان شده و تاکنون نیز در پرده غیبت است و روزی ظاهر خواهد شد... »

تقریبا خلاصه معلوماتی است که بیش تر افراد در این زمینه در اختیار دارند!.

ولی از همان آغاز پرسشی اساسی نیز در اذهان جای می گیرد که : وجود امامی که بر حیاتش اصرار می ورزیم از او سخن می گوییم هر سال تولدش را جشن می گیریم و... اما غایب است چه فایده ای دارد و چنین امامی چه نقش و اثری در زندگی ما می تواند داشته باشد

این سوال زمانیکه مجال مطرح شدن می یابد علی رغم اهمیت و محوریت موضوع آن در حوزه اعتقادات غالبا با نگاه های متعجب روبرو شده و پرسش از بدیهیات تلقی می گردد.

« واژه « غیبت » معمولا در عرف عام در برابر « حضور » به کار می رود و کلمه « غایب » در برابر « حاضر » . بنابراین هرگاه گفته می شود کسی غایب است در عرف یعنی « حاضر نیست » .

بر پایه این معنا. بسیاری میان غایب بودن امام دوازدهم و ظهور دیگر امامان تفاوت جدی قائل می شوند و غیبت را عدم حضور تلقی می کنند و شاید از همین جاست که به نتایج متفاوتی هم در این زمینه می رسند.

برخی گمان می کنند حاصل غیبت الزاما تحیر و سرگردانی بشر است . گروهی آن را اساسا برابر با عدم امکان فهم صحیح دین می دانند که برای دسترسی به این فهم چاره ای جز انتظار نیست .

بعضی غیبت را محرومیت از فیض مجالست با امام و بهره بردن از محضرش تلقی می کنند که تنها می توان بر آن افسوس خورد و گروهی نیز غیبت را مانع کسب اجر و مجاهده در رکاب امام دانسته اند.

اما نگاهی به سیر تاریخ امامت روشن می کند که بسیاری از این امور که حاصل غیبت دانسته شده در زمان ائمه گذشته نیز اتفاق افتاده است .

آیا این گروهی از مسلمانان در کنار علی علیه السلام نبودند که در جنگ جمل با وجود شنیدن آن همه سفارش پیامبر(ص ) درباره حضرت باز هم در شناخت حق به تحیرو سرگردانی دچار شدند و با دیدن طلحه و زبیر دو صحابی بزرگ در برابر سپاه امیرالمومنین گرفتار تردید و سستی گشتند

آیا خیل عظیم مسلمانان نبودند که با وجود و ظهور امام حسین (ع ) در میانشان به دلیل نداشتن فهم صحیح دین او را تنها گذاشتند و جز اندکی در رکاب امام باقی نماندند

زمانی که امام زین العابدین (ع ) معارف دین را در قالب دعا به گوش مردم می رساند چه کسانی طالب به دست آوردن فیض هم نشینی با امام بودند

در سال های طولانی که دستگاه خلافت امام موسی بن جعفر(ع ) را از زندانی به زندان دیگر منتقل می کرد جامعه محروم از دیدار امام چه واکنشی نشان داد

و آیا در همان زمان که امام صادق (ع ) مفاهیم صحیح اسلام را بازگو می کرد گروهی پیروی از خطوط منحرف فکری را برنگزیده بودند

اگر از این زاویه بنگریم همه آن چه را که به عنوان نتایج غیبت شمرده شده بود در زمان ظهور ائمه نیز مشاهده کنیم .

در واقع حقایق تاریخی که در دهها نمونه از تحیر و سرگردانی بهره نگرفتن از امام برداشت های نادرست از دین و حتی کار شکنی و مبارزه با امام را گزارش می کند نشانگر آن است که این حوادث الزاما حاصل از غیبت نمی باشد.

از سوی دیگر شواهدی در قرآن تاریخ و روایات بر آن دلالت دارد که در شرایطی که غیبت نامیده می شود امکان بهره گیری از برکات و منافع وجود حجت الهی و استفاده از او ممکن و چه بسا قطعی است .

برای نمونه آن جا که قرآن داستان حضرت یوسف (ع ) را نقل می کند می بینیم که در مقطعی از زمان آن حضرت به طور ناشناس با مردم زندگی می کرد و مشکلات جامعه را برطرف می نمود از تعبیر خواب پادشاهی که او را به زندان انداخته تا برنامه ریزی اقتصادی برای تامین ارزاق ... حتی زمانی که بر مسند قدرت بود با برادرانش که به او ستم کرده بودند به نرمی سخن می گفت نیازشان را برآورده می کرد و آن ها را مورد محبت خود قرار می داد... تا زمانی که خداوند به او اجازه داد که خود را معرفی کند.

ناشناخته بودن حضرت در این مدت هرگز مانع بهره بردن مردم از برکات وجودش نگردید.

امام صادق (ع ) درباره امام دوازدهم می فرماید : این امت چرا باور ندارد که خداوند عزوجل با حجت خود همان کند که با یوسف کرد که در بازارهایشان آمد و شد کند و بر زیر اندازهایشان گام نهد; در حالی که او را نمی شناسند... تا زمانی که خداوند اذن دهد و خود را به ایشان بشناساند; چنان که به یوسف اجازه داد ... (۱ )

بنابراین برکات وجود حجت الهی در هر حال به مردم می رسد. چه مانند زمان ائمه (ع ) حاضر باشند و شناخته چه هم چون حضرت یوسف (ع ) حاضر و ناشناخته ...

لذا شایسته است در سوال اولیه تغییری ایجاد کنیم و بگوییم : « فایده امامی که او را به چهره نمی شناسیم برای ما چیست »

با تغییر سوال آن چه به ذهن متبادر می شود آن است که اگر وجودی دارای بهره و برکاتی باشد نشر آن برکات الزاما به شناخت چهره آن فرد وابسته نیست . و چون پرسش از فایده امامی که او را به چهره نمی شناسیم در حقیقت سوال از فایده « امام » است پاسخ آن را نیز در برکات و فواید وجودی « امامت » در جهان هستی باید جست و جو کرد.

باکنکاشی در متون روایات می توان این فواید را به دو دسته تقسیم نمود :

۱) فوایدی که به نفس وجود امام برمی گردد;

۲) فوایدی که حاصل رفتارها و عملکرد امام می باشد .

گرچه به سختی می توان رفتارهای یک شخصیت را از وجود او جدا نمود اما می توان برکاتی برای او تصور کرد که تنها حاصل وجود اوست و فوایدی که اثر انجام وظایف و عملکرد آن فرد می باشد.

درباره امام نیز چنین است : فوایدی حاصل « بود » امام است و فوایدی حاصل به مرحله عمل در آمدن یا « نمود امامت » امام .

در واقع دسته نخست از جمله سنت های الهی یا قوانینی هستند که خداوند متعال در عالم قرار داده و قرآن و روایات از آن سخن گفته اند(۲ ); اموری که فاعل آن خداوند است اما براساس حکمت الهی از طرق و مجاری خاصی اجرا می گردد .

آن دسته از سنت های الهی که از کانال وجودی امام جاری می شود همان چیزی است که آن را فواید « بود » امام می نامیم . مهم ترین این فواید « اصل بر پایی عالم و بقا و استمرار خلقت به سبب وجود امام و حجت الهی » است .

همان طور که پا بر جایی هر خیمه به ستون و محور آن وابسته است و استمرار برپایی و بقا آن نیز منوط به استواری همان ستون می باشد عمود خیمه عالم هستی نیز وجود حجت الهی است ; چنان که در روایات متعددی آمده است : لوبقیت الارض یوما بغیر امام لساخت . (۳ )

عالم تا زمانی برپاست که حجت الهی در روی زمین باقی باشد . جعلهم الله ارکان الارض ان تمید باهلهالله(۴ )

اما عمود یک خیمه ممکن است ستون آشکاری در میان آن باشد که هر کس وارد می شود بلافاصله آن را ببنید و جایگاهش را بشناسد و یا از نوع دیگری تعبیه گردد که به راحتی قابل رویت نیست . در هر دو حال واقعیت وجودی خیمه وابسته به همان ستون است ; چه آشکار باشد چه پنهان . در عالم خلقت نیز هر چند ممکن است که مردم در شرایطی امام را نشناسند ولی بدون وجود امام اراده خداوند بر وجود و بقای جهان تحقق نمی گیرد.

از امام رضا(ع ) پرسیدند : آیا زمین به غیر امام باقی می ماند فرمودند : خیر باقی نمی ماند در این صورت فروریزد . (۵ ) بر این اساس بر پایی عالم و حیات خود ما و استفاده از برکات عالم مهم ترین اثر وجودی و فایده ای است که با بودن آن حضرت بر ما و جهان خلقت جاری است و این سنت و قانون الهی تغییرناپذیر می باشد.

دومین فایده « بود » امام بقا و قوام دین است . در روایات متعددی آمده است که پیامبر(ص ) فرمودند : لایزال هذا الدین قائما حتی یکون علیکم اثنی عشر خلیفه . (۶ )

بر پایه این کلام قوام و استواری دین به وجود دوازده نفر جانشین پیامبر است که چون عدد آنان در روایت معین شده پس از یازدهمین ایشان پایداری دین به وجود آخرین امام خواهد بود

حضرت امیر(ع ) در کلامی وجود امام ظاهر یا غایب را در هر زمان رمز عدم بطلان حجت ها و بینات الهی می داند : اللهم بلی لاتخلو الارض من قائم لله بحججه اما ظاهرا مشهورا او خائفا مغمورا لئلا تبطل حجج الله و بیناته . (۷ )

بنابراین وجود امام ضامن حفظ و سلامت دین برای بشریت است و با این شرط هرگز تعالیم اسلام حتی در سخت ترین شرایط از بین نمی رود. به عبارت دیگر دینداری و عبادت همه هدایت شدگان و راه یافتگان به حق در کره خاکی مدیون و وابسته به امام است .

سومین فایده : در بسیاری از روایات امام واسطه رسیدن فیض الهی به بشریت معرفی شده است ; یعنی آنچه از برکات نعمت ها رحمت و لطف خداوند بر عالم نازل می گردد به واسطه امام و از کانال وجودی او است .

این مفهوم اساسی بارها در سخنان ائمه (ع ) تکرار شده است . امام سجاد(ع (می فرمایند; خداوند به واسطه ما رحمت را منتشر می سازد و به ما باران می فرستد و برکات را از زمین بیرون می آورد.

و امام صادق (ع ) می فرماید : بنا اثمرت الاشجار و ایعنت الثمار وجرت الانهار و ینزل الغیث . گویا طبیعت نظام خلقت دارای مراتبی همانند هرم است که در راس آن وجود حجت الهی است برکات و فیض و رحمت پروردگار نخست بر آن قله نازل شده و سپس از آن جا بر همه جوانب تا قاعده هرم سرازیر می گردد. موسی بن جعفر(ع )فرماید : « ... ما من ملک یهبطه الله فی امر لما یهبطه له الا بدا بالامام فعرض ذلک علیه ... » (۸ ) هیچ فرشته ای را خداوند برای امری فرو نمی فرستد مگر اینکه از امام آغاز کرده و آن امر را بر او عرضه می دارد

چهارمین فایده وجود حجت الهی مسئله رفع عذاب و امان اهل زمین می باشد. یکی از سنت های الهی آن است که وجود یک فرد مومن و صالح در یک جمع باعث دور کردن عذاب و حفظ همه آن جمع می گردد. جابربن عبدالله از پیامبر(ص ) نقل می کند :

« خداوند به واسطه صلاح فرد مسلمانی فرزندان و فرزندان فرزندان و اهل خانه و خانه های اطرافش را نگه می دارد و همه آنان در پناه خداوندند تا زمانی که او در میان ایشان است . » (۹ )

گویا صرفنظر از شایستگی و استحقاق مردم قانونی در جهان حکمفرماست که اساس آن اثر وضعی ایمان و عمل صالح می باشد و طبق این قانون حضور یک انسان صالح موجب رفع گرفتاری ها و بلایا می گردد

امام صادق (ع ) در ذیل آیه ۷۴ سوره هود « یجادلنا فی قوم لوط » که به گفت و گوی حضرت ابراهیم (ع ) با فرشتگان اشاره دارد می فرمایند : « زمانی که فرشتگان بر ابراهیم (ع ) وارد شدند و ماموریت خود را برای عذاب قوم لوط باز گفتند حضرت ابراهیم به آنان فرمود : ... اگر در این قوم یک مومن باشد آیا آنان را عذاب می کنید گفتند : نه . حضرت فرمود : پس لوط در میان آنان است . فرشتگان پاسخ دادند : ما به کسانی که در میان آن قوم هستند آگاه تریم البته لوط و خانواده اش غیر از زنش را نجات خواهیم داد . » (۱۰ )

این معنا در امت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله در سطح بسیار وسیعش در گستره زمانی و مکانی با وجود دائمی امام در بین ایشان جاری است .

روایات معصومین (ع ) موید این است که به برکت وجود حضرت بسیاری از عذاب ها از جامعه بشری رفع می گردد.

از امام باقر(ع ) سوال شد : ابالناس حاجه الی الامام در پاسخ فرمود : اجل لیرفع العذاب عن اهل الارض سپس به آیه قرآنی استشهاد کردند که پیامبر اسلام (ص ) را مخاطب قرار داده و حضرت را عامل رفع عذاب از امت معرفی می کند : « و ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم » . (۱۱ )

روایت امام از یک سو اثر وجودی ذکر شده در آیه را به ائمه نیز تعمیم می دهد و از سوی دیگر با عبارت « اهل الارض » امان حاصل از وجود حجت الهی را شامل همه اهل زمین اعم از مومن و کافر می داند

چنان که امام صادق (ع ) در حدیث دیگری می فرماید : « لن یزالو فی امان ان تسیح بهم الارض مادمنا بین اظهرهم » . (۱۲ )

دسته دوم از فواید وجود امام چنان که اشاره شد حاصل رفتارها و عملکرد امام است . در اعتقاد شیعه امام غایب غافل از مردم و جدای از جامعه نیست بلکه علی رغم ناشناخته بودن چهره به عنوان حجت در میان مردم حاضر است و به حکم امامت وظایف الهی خود را انجام می دهد; هر چند جزئیات و چگونگی این رفتارها برای مردم روشن نباشد. براساس روایات می توان مهم ترین اثرات وجودی امام در این حوزه را به شرح زیر بر شمرد :

عظیم ترین فایده وجودی امام که همان وظیفه اصلی اوست مسئله « هدایت » می باشد.

این مسئولیت در زمان همه ائمه (ع ) در راس اهتمامات ایشان بوده و هرگز متوقف نشده است و لازمه انجام آن نیز شناخت چهره امام و ارتباط مستقیم با او نبوده است .

نقل شده که اسحق کندی از فلاسفه معروف عرب در عصر امام حسن عسکری (ع ) کتابی به نام تناقضات قرآن نوشت . امام از طریق یکی از شاگردان اسحق و با طرح سوالاتی او را متوجه اشتباهاتش می نماید.

تا جایی که او به حقیقت اعتراف می کند و با ندامت کتابش را می سوزاند . (۱۳ ) به این ترتیب علی رغم فاصله مکانی و بدون دیدار با امام از راهنمایی حضرت بهره مند می گردد.

این حقیقت تاریخی نشان می دهد که گستره هدایت ائمه (ع ) به کسانی که حتی آن ها را ندیده یا نمی شناخته اند نیز از طرق وسایل گوناگون می رسیده است و هیچ مانعی وجود ندارد که این امر در زمان غبیت نیز جریان داشته باشد.

چه بسیار راه های فهم دین و تمیز آن از مسیرهای انحرافی که به واسطه امام گشوده می شود و چه بسیار قلب آماده پذیرش حق و اذهان جست و جوگری که با عنایت امام به سر چشمه های هدایت متصل می گردند هر چند که خود منشا این فیض را ندانند و نیابند.

در واقع هدایت انسان ها شغل و وظیفه ای نیست که امام گاه گاهی به آن بپردازد بلکه فلسفه وجودی و لازمه امامت اوست . همان گونه که هر مادری به حکم محبت ها و مجموعه فداکاری هایی که برای فرزندش انجام می دهد « مادر » نامیده می شود و معنای مادری در همان رفتارها نهفته است .

به طوری که بدون آن مجموعه سمت مادری بی معناست صفت « هادی » بودن برای امام نیز به همین گونه است ; لذا در زیارات خطاب به ایشان می گوییم :

السلام علیک یا نورالله الذی یهتدی به المهتدون (۱۴ )

دومین فایده حاصل از عملکردهای امام مسئله رفع مشکلات و گرفتاری های جامعه بشری است . در سیره ائمه گذشته همواره امام را در کنار مردم و یاور و حامی آنان در سختی ها و مصایب می بینیم .

ادای دین قرض داران شفای بیماران رفع نیازهای نیازمندان ... همه را امام به حکم امامت انجام می داده است و تحقق این امور هیچ گاه مشروط به شناخته شدن حجت الهی نبوده است فقرایی که شبانه از امام سجاد(ع ) طعام دریافت می کردند به دلیل پوشیده بودن چهره امام او را نمی شناختند و بسیاری از یتیمان کوفه پس از شهادت علی (ع ( دانستند که چه کسی هر شب به دیدارشان می رفته است . آیاتی از قرآن کریم در سیره حجت های پیشین نیز گواه این معنا است .

در داستان حضرت خضر(ع ) در سوره کهف (۱۵ ) سخن از کارهایی است که آن ولی خدا در حالی که مردم او را نمی شناختند برای حل مشکلات آنان انجام می دهد.

بنابراین در زمان غیبت نیز امام جدا از مشکلات گرفتاری ها و رنج و اندوه مردم نیست و نشناختن حضرت به چهره مانع از بهره مندی مردم از کمک های ایشان نمی گردد. به همین دلیل است که در زیارت جامعه کبیره خطاب به همه ائمه (ع ) می گوییم :

« بکم ینفس الهم و یکشف الضر... و فرج عنا غمرات الکروب »

سومین فایده از این دسته دعای امام است . مطابق روایات متعدد اعمال انسان ها دائما به حجت الهی در هر عصر عرضه می شود و هرگز آن امام از وضعیت مردم غافل نیست بلکه به حکم مسئولیتش نسبت به این اعمال نگران است .

علی (ع ) می فرماید : هیچ مومنی نیست که اندوهگین شود; مگر آن که به جهت اندوه او اندوهگین می شویم و دعایی نکند مگر این که برای او آمین می گوییم و ساکت نماند مگر آن که برایش دعا می کنیم .

بنابراین دعای امام همواره و در هر حال شامل حال افراد می گردد.

نقل شده است که همسایه امام رضا(ع ) روزی خدمت امام رسیده و عرض کرده : از شما می خواهم که برای من و خانواده ام دعا کنید. حضرت فرمودند : آیا من این کار را انجام نمی دهم همانا اعمال شما در هر صبح و شام بر ما عرضه می شود . (۱۶ ) و چون سوال کننده از این پاسخ متعجب شد امام به آیه قرآن استشهاد فرمود : قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المومنون . (۱۷ )

از پاسخ امام رضا(ع ) چنین بر می آید که دعا برای مردم از سوی امام امری همیشگی و حتمی تلقی شده و در ارتباط مستقیم با عرضه اعمال آن هاست . روشن است که این اثر وجودی وابسته به دیدن چهره حجت الهی نیست و در عصر غیبت نیز می تواند جریان داشته باشد.

از آن چه به اجمال از مجموعه دو دسته فواید حاصل از « بود » و « نمود عملی » امامت بر شمردیم (که یقینا محدود به موارد یاد شده نیست ) چنین برمی آید که وجود امام معصوم در هر زمان به حکم جایگاهش منشا فواید و برکات بسیاری است .

از سویی به لحاظ ماهیت وجودی اش عامل حفظ و بقای عالم خلقت بر پایی دین واسطه رسیدن رحمت و فیض الهی بر مردم و مایه امان اهل زمین است .

از سوی دیگر براساس مسئولیتی که بر عهده دارد در هدایت مردم تلاش می کند از وضعیت و اعمال آنان آگاهی کامل دارد و برای رفع گرفتاری و مشکلات مادی و معنوی ایشان قیام کرده و دعا می نماید.

لذا امام صادق (ع ) می فرماید نحن اهل البیت النعیم الذی انعم الله بنا علی العباد ... و هی النعمه التی لاتنقطع (۱۸ ) و چنان که بیان داشتیم برای بهره بردن از این نعمت تفاوتی میان امام ظاهر در بین مردم و امام حاضر اما ناشناخته وجود ندارد.

به این ترتیب پرسش از فایده امام غایب با اصلاح مفهوم غیبت در اذهان و بررسی نتایج حاصل از آن اساسا موضوعیت خود را از دست می دهد و در جست و جو برای پاسخ به آن به مجموعه ای از فواید کلی امامت می رسیم که مساله غیبت خدشه ای به آن ها وارد نمی کند.

بعلاوه با شناخت این فواید آن چه در مرتبه بالاتر جایگزین سوال های مکرر می گردد. احساس نیاز به امام و شناخت حق عظیم او برگردن ماست .

در حقیقت هستی هدایت و همه نعمت هایی که از آن بهره مندیم به برکت آن وجود مقدس می باشد.

با چنین دیدگاهی امام غایب در واقع حاضرترین عنصر در حیات انسان خواهد بود. انسانی که براساس معرفت به جایگاه حجت الهی هر لحظه حضور خود را در محضر امامش درک می کند و به ولایت او زنده است وادای حق امام و یاری او سمت و سوی همه تلاش ها و برنامه های زندگی اش را تشکیل می دهد.

امام سجاد(ع ) می فرماید : ان اهل زمان غیبته القائلین با مامته و المنتظرین لظهوره افضل من اهل کل زمان لان الله تبارک و تعالی اعطاهم من العقول و الافهام و المعرفه ماصارت به « الغیبه » عندهم بمنزله « المشاهده » و جعلهم فی ذلک الزمان بمنزله المجاهدین بین یدی رسول الله بالسیف اولئک هم المخلصون حقا و شیعتنا صدقالله(۱۹ )

همانا اهل زمان غیبت کسانی که به امامت قائم معتقد بوده و منتظر ظهورش می باشند از مردمان همه زمان ها برتر هستند برای این که خداوند تبارک و تعالی عقل و بصیرت و معرفتی به آنان ارزانی داشته است که غیبت در نزد ایشان به منزله مشاهده می باشد و خداوند آنان را در همان زمان در مرتبه مجاهدین در رکاب رسول خدا(ص ) قرار داده است . ایشان مخلصان حقیقی و شیعیان راستین هستند.

نیکو دیالمه

پی نوشت ها :

۱ ـ کمال الدین و تمام النعمه ابن بابویه (صدوق ) ص .۳۴۱

۲ ـ حکمت این سنت های الهی خود بحث دیگری است که مجالی گسترده تر می طلبد .

۳ ـ امام صادق (ع ) اصول کافی کلینی ج ۱ ص ۱۷۹ ح .۱۰

۴ ـ امام باقر(ع ) اصول کافی کلینی کتاب الحجه ح .۱۲

۵ ـ امام رضا(ع ) اصول کافی کلینی کتاب الحجه ح .۱۱

۶ ـ میزان الحکمه ج ۱ الامامه ص .۱۳۳

۷ ـ میزان الحکمه ج ۱ باب ۱۴۰ ص .۱۱۸

۸ ـ بحارالانوار محمد باقر مجلسی ج ۱۶ ص .۳۵۷

۹ ـ تفسیر المیزان علامه طباطبائی ج ۴ ص .۱۰۹

۱۰ ـ تفسیر المیزان سوره هود (آیه ۷۴ ) بحث روایی .

۱۱ ـ سوره انفال آیه .۳۲

۱۲ ـ بحار الانوار علامه مجلسی ج ۲۳ ص .۳۷

۱۳ ـ بحارالانوار; علامه مجلسی سیره امام حسن عسکری .

۱۴ ـ مفاتیح الجنان زیارت حضرت صاحب الامر در روز جمعه .

۱۵ ـ سوره کهف آیات ۷۹ تا .۸۲

۱۶ ـ وسائل الشیعه ج ۱۱ ص ۳۸۷ ح .۵

۱۷ ـ سوره توبه آیه .۱۰۵

۱۸ ـ بحارالانوار محمدباقر مجلسی ج ۶۶ ص .۳۱۶

۱۹ ـ کمال الدین و تمام النعمه باب ۳۱ ح .۲

منبع : پایگاه اطلاع رسانی مهدویت

آیا خیل عظیم مسلمانان نبودند که با وجود و ظهور امام حسین (ع ) در میانشان به دلیل نداشتن فهم صحیح دین او را تنها گذاشتند و جز اندکی در رکاب امام باقی نماندند

گویا صرف نظر از شایستگی و استحقاق مردم قانونی در جهان حکمفرماست که اساس آن اثر وضعی ایمان و عمل صالح می باشد و طبق این قانون حضور یک انسان صالح موجب رفع گرفتاریها و بلایا می گردد .