آثار سلام در فرهنگ اسلامی

هرگاه به آبادی رسیدی در کنار آب فرود آی و وارد خانه کسی مشو با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن تا در میان شان قرار گیری به آنها سلام کن و در سلام و تعارف و مهربانی کوتاهی نکن

ایجاد ارتباط دوگانه از ویژگی های ذاتی بشر است که بدون آن نمی توان تعریف روشنی از زندگی اجتماعی او ارائه کرد. سازگاری و همزیستی براساس «ارتباط ماندگار» یک باور زیرساختی در علم اجتماع است که اندیشمندان ایده های گوناگونی پیرامون آن را به حوزه علوم انسانی عرضه داشته اند.برقراری رابطه در فرهنگ های سرزمینی مختلف و فراملی و نیز جوامع معتقد به ادیان آسمانی نیازمند پیش زمینه و نوعی ایجاب بوده که با وجود آنها نخستین حلقه های زندگی جمعی شکل می گیرد. این ارتباط ممکن است با یک اشاره و نگاه زیرچشمی در سایه تصادف یا رخداد ناخودآگاه درخواست و طلب و یا با لفظی کوتاه آغاز می شود. معمولاً در زندگی روزمره خود در موقعیت های متفاوت با وجود یکی از عوامل مذکور میان ما و دهها فرد دیگر روابطی برقرار شده است.

در رشته جامعه شناسی هرچقدر عامل ارتباط دهنده مبتنی بر مفاهیم ژرف. عاشقانه و محبت آمیز و نیز برگرفته از باورهای پایدار و متناسب با نظام خلقت و فطرت باشد در شکل دادن به روابط مستحکم میان اعضای یک مجموعه بشری مؤثرتر و کارآمدتر خواهد بود.

در جوامع گوناگون و با زیرساخت های تمدنی مختلف جهت رسیدن به زندگی جمعی و ارتباط فعال و مستمر، مفاهیم و مبانی متفاوتی وجود دارد که با مطالعه فرهنگ ها، آداب و رسوم حاکم در هر جامعه ای می توان به این عناصر دست یافت. البته عامل رابطه در برخی محافل اجتماعی بشری فاقد مفهوم و رسالت اجتماعی مترقی است. در این نوشتار نویسنده در مقام تبیین آثار و کارکرد سلام در ابعاد مختلف روابط اجتماعی است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● اسلام دین رابطه

«عامل رابطه» از آغاز آفرینش و حضور انسان عاقل در عرصه گیتی و تشکیل زندگی جمعی تاکنون شکل های گوناگونی به خود دیده است. اما تا پیش از اسلام این عامل یک واژه خشک، بی معنا و صرفاً بهانه برای شروع گفتگوها و معاملات روزمره بشری بود. لیک با آمدن اسلام بعنوان مکتب کامل الهی و مبتنی بر فطرت پاک انسانی کلیه مفاهیم زندگی دگرگون و فرم نوینی یافت، زیرا که اسلام:

▪ اولاً: آخرین و کامل ترین دین آسمانی است که به همه زوایای زندگی انسان پرداخته لذا بطور قطع این دین برای ساماندهی حیات جمعی بشر باید عنصر سازنده ای در جهت تقویت مبانی دوستی و عاطفی میان افراد جامعه دینی بعنوان آلترناتیو کارآمد ارائه نماید.

▪ ثانیاً: اسلام به اجتماع، وحدت و یگانگی مردم بر محور واحد و یکسان باتوجه به اصل اعتقادی توحید اهمیت ویژه ای قائل شد. پس برای تحقق این مهم و رسیدن به وحدت و یگانگی و شکل گیری جمع ها و جماعت ها با ملات اجتماعی چسبناکتر عرضه کرد تا جامعه دینی با روابط پایدارتری به حیات خود ادامه دهد. لذا عامل ارتباط با هدف شکل دهی به زندگی یکپارچه و همگرا و یگانگی بر محور توحید عملی تحت عنوان «سلام» از سوی دین اسلام و پیامبر بزرگ آن تقدیم جامعه بشری شد.

● سلام پیش از اسلام

پیش از اسلام واژه همانند یا با محتوای کامل «سلام» وجود نداشت. مثلاً در بین تبار عرب واژه تحیت رایج بود که حتی در قرآن نیز بعنوان مفهوم ارتباط جمعی به آن اشاره شده است. البته الفاظ و عبارت هایی چون «حیاک» «اهلاوسهلا» «صباح الخیر» «مساءالخیر» «نعیمه» برای برقراری روابط روزمره و آغاز گفتگوها و نیز ابراز علاقه در قالب تحیت میان اعراب جاری بود. در میان ایرانیان نیز عبارت هایی چون «اغربخیر» «هی» و یا برخی از واژه های ندایی برای ارتباط دوگانه معمول بود. اروپاییان بیشتر از واژه هلو (Hello) بهره می گرفتند. این عبارت تنبیهی بوده که بیشتر شبیه اشاره است. متأسفانه مترجمان فارسی و عربی به اشتباه سلام را معادل آن قرار داده اند درحالی که می توان معادل «هی» در فارسی باشد. در فرهنگ عمومی بسیاری از اقوام و ملل عامل ارتباط اشاره و تحذیری است گرچه در قالب الفاظ و واژگان ظاهری رخ می نمایاند.

● سلام عامل ارتباط در اسلام

سلام همانگونه که اشاره شد علاوه بر واژه بودن در درون خود بیانگر فرهنگ، باور و نگرش عمیق و کلی نسبت به جهان هستی و زندگی می باشد. سلام در فلسفه یعنی حرکت از کثرت بسوی وحدت که در جامعه دینی برخوردار از مفاهیم ذیل است.

«سلام» یکی از نام های جلاله خداست. یعنی خدا عامل ارتباط انسان هاست و روابط را باید بر مبنای اعتقاد و ابراز محبت به او شکل داد و رابطه ای ارزشمند است که با خداوند نسبت داشته باشد. در قرآن یکی از آیات کریمه به این مفهوم اشاره دارد:

هو الله الذی لا اله الا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن...( سوره حشر آیه۲۳).

پس در جامعه توحیدی باید کلیه روابط بر مبنای یگانگی خدا باشد ما با سلام ارتباط برقرار می کنیم و این ارتباط کثرت جامعه توحیدی را به وحدت تبدیل می کند و نقطه اتصال کثرت خداوند متعال است.

از دلایل مهم دیگر پیرامون جایگاه سلام در روابط اجتماعی اینست که انسان ها باید گفتگوها و عواطف روزانه خویش را با نام و یاد خدا برقرار نمایند تا ضمن پایداری استمرار یابد. زیرا هر رابطه ای که برای خدا نباشد به تفرقه و جدایی منجر خواهد شد.

● پیام های «سلام»

۱) سلام یعنی پیام آرامش، صلح و امنیت

در عصر معاصر بسیاری از قدرتمندان به ظاهر متمدن جهان سخن از صلح می رانند و شعار آرامش و امنیت می دهند اما در عمل به هیچکدام از قواعد آن پایبند نبوده و نمی باشند چون صلح و آرامش واقعی نیازمند باور پایدار و برگرفته از فطرت الهی و مبتنی بر نظام آفرینش و مشروعیت یافته از قانون آفریدگار ازلی می باشد تا بتواند از درون افراد را ملزم به رعایت حدود و مرزهای صلح و آرامش کند.

اسلام جهت حاکم ساختن صلح و آرامش در جامعه انسانی و نفی کدورت ها و کینه توزی ها و سالم سازی محیط زندگی انسانها یک شعار عملی و کاربردی را طراحی و به افراد بشریت هدیه می کند تا در روابط دوگانه و چندگانه خویش آنرا مبادله کنند.

پس سلام یعنی پیام افراد جامعه بشری به یکدیگر است و معنی آن این است که شما از دست من ایمن هستید. حضرت امام علی(ع) می فرمایند: «والسلام أمانا من المخاوف»سلام برای امنیت از ترس ها. (نهج البلاغه حکمت ۲۵۲)

در اندیشه دینی سلام به مفهوم ارسال پیام صلح و آرامش است که افراد را به هم مطمئن می سازد تا به یکدیگر ضرر و زیانی از بعد جانی، مالی و زبانی و غیره نرسانند. پیامبر گرامی اسلام(ص) در توضیح و تبیین زیرساخت این باور می فرماید:

المسلم من سلم الناس من یده و لسانه

مسلمان کسی است که مردم از دست و زبان او در امان باشند.

لذا می توان اینگونه به نتیجه رسید که سلام نشانه مسلمانی است و مسلمان واقعی را بوسیله سلام و رابطه سالم و بدور از ضرر و زیان به دیگران می توان شناخت حال هرکس برخلاف این فرمول عمل کند بدون تردید خارج از دایره مسلمانی است. امروز در عرصه سیاسی جهان اسلام با پشتیبانی ابرقدرت ها و نظام سلطه شاهد شکل گیری جریان های افراطی است که با ارائه چهره توأم با خشونت از اسلام و نفی مظاهر مهرورزی و سلام قصد تخریب چهره دین و تزلزل پایه های اعتقادی آن در حریم ذهن هواخواهان پاک سیرت جوامع بشری و دینداران جوان را دارند که بر مبنای روایت فوق الاشاره از رسول اکرم(ص) می توان به ادعای مسلمانی آنان مشکوک بود.

۲) سلام جزئی از حقوق مسلمانی

حضرت علی(ع) در بخشنامه ای به تمامی فرمانداران و کارگزاران حکومت اسلامی در بیان منشور حقوقی مسلمانان و اشاره به عنصر مهرورزی در نظام دینی می فرماید:

هرگاه به آبادی رسیدی در کنار آب فرود آی و وارد خانه کسی مشو با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن تا در میان شان قرار گیری به آنها سلام کن و در سلام و تعارف و مهربانی کوتاهی نکن.

یعنی ما برای احترام به مسلمانان و حفظ حرمت آنها مکلف به ادای سلام هستیم تا کرامت آنها را ارج بنهیم. پیامبر مکرم(ص) می فرماید:

مسلمان بر برادر مسلمان خود پنج حق دارد. تا او را دیدار نماید به او سلام کند... (نهج الفصاحه ص۲۵۰) حرمت و حریم انسان در قاموس الهی از آنچنان عظمت و اهمیتی برخوردار است که هیچکس حق تنزل و یا تجاوز به آن را ندارد و بارها در تعالیم دینی تأکید شده که حرمت مسلمان از قداست کعبه نیز بیشتر است. لذا اسلام برای حفظ بزرگی، منزلت و کرامت انسانها مسلمانان را مکلف به ادای سلام با کلیه جوانب و لوازم آن می کند.

۳) سلام اجازه ورود به حریم ها با گفتن ایجاب و شنیدن قبول

بدون ادای سلام نمی توان اذن ورود به حریم خصوصی افراد بویژه منازل و محل های استراحت دیگران را یافت. حضرت رسول گرامی اسلام در این خصوص به مسلمانان سفارش می فرمایند:

فأذا دخلتم بیوتا فسلموا

اگر در حریم خانه کسی وارد شدید سلام کنید.

البته منظور این حدیث یک فرمان عام تکلیفی در سیره نبوی است که فرد مسلمان حتی در هنگام ورود به خانه خود نیز باید به اهل بیت سلام کند. کما اینکه رسول معظم(ص) در هنگام ورود به منزل حضرت فاطمه زهرا(س). ام سلمه و یا امام علی(ع) خود را موظف به ادای سلام می نمود. در واقع در اینجا تحیت دو جنبه پیدا می کند هم عاملی برای کسب اذن دخول و هم عبارتی جهت ادای احترام به صاحب خانه. مطابق روایت سلام بنوعی عقد رابطه ای دوجانبه است که مستلزم ایجاب و قبول می باشد یعنی بدون شنیدن پاسخ مثبت و قبول امکان ورود به حریم منزل کسی را نداریم و این فرایند نشان از اهمیت بالای حریم و شأن افراد و محیط خانواده در فرهنگ عمومی اسلام دارد.

۴) سلام آهنگ بهشتی در دنیای خاکی

سلام بعنوان مؤثرترین ابزار ارتباط نه فقط در این دنیا دارای کارآیی است بلکه در جهان آخرت نیز خداوند مهربان برای آرامش بخشیدن به قلب بندگان مؤمن بهشتی و برگزیده خود «پیام سلام» را به آنان هدیه می کند. بهشتیان با شنیدن صلای دلکش سلام طمأنینه و آرامش می یابند خداوند در قرآن چندین بار به این امر اشاره نموده است که نمونه های آن عبارتند از:

▪ لایسمعون فیها لغوا الا سلاما و لهم رزقهم فیها بکره و عشیا

در آن کلام بیهوده ای جز سلام را نمی شنوند و برای آنها روزی است در صبح و شام (سوره مریم آیه۹۲)

▪ سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار

به آنان می گویند سلام خدا بر شما باد که صبر پیشه کردید و چه زیبا است عاقبت و جایگاه شما

۵) سلام مهمترین عنصر احترام بزرگان بویژه عالمان

در تعالیم اخلاقی اسلام بزرگداشت بزرگان و نخبگان شایسته همواره از بنیادی ترین سفارش ها بوده و این امر علاوه بر اینکه در راستای نهادینه کردن ارزش گذاری به عنصر علم و دانش نیز قداست ها و حرمت ها از سویی عامل ارتباط جامعه با فرهیختگان و قله های رفیع علم و معنویت از رهگذر هنجارهای محترمانه است. نخستین کسی که از این رفتار و گفتار نیک در تکریم برگزیدگان بهره جست خداوند متعال بود که نمونه های فراوانی را برای آن می توان در قرآن یافت. در آیه ۱۲۰ سوره صافات خداوند در یاد نیک حضرت موسی می فرماید:

وسلام علی موسی و هارون

سلام بر موسی و هارون که از بندگان بردبار بودند.

همچنین در بزرگداشت منزلت حضرت عیسی(ع) در سوره مریم(س) می فرماید:

سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیا

درود خدا بر او باد آن هنگامی که زاده شد و روزی که بمیرد و روزی که زنده برانگیخته خواهد شد

در فرهنگ شیعه به نسبت سایر مذاهب مساله سلام به بزرگان علم و دین از برجستگی خاصی برخوردار می باشد که می توان نمودهای بارز آن را در زیارت نامه ها و آداب ورود به اماکن و مضاجع مقدس جستجو کرد.

السلام علیک یا ایها النبی و رحمه الله و برکاته (در نماز روزانه)

و سلام علی آل یاسین (زیارت آل یاسین)

السلام علیک یا امین الله و یا وصی رسول الله (زیارت امین الله)

السلام علیک یا فاطمه الزهراء یا سیده نساء العالمین (زیارت حضرت فاطمه)

السلام علیکم یا اهل بیت النبوه و معدن الرساله و مهبط الوحی و مختلف الملائکه (زیارت جامعه)

السلام علیک یا اباعبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک (زیارت امام حسین)

السلام علیک یا مولای یا صاحب الزمان (زیارت امام زمان)

(مفاتیح الجنان)

● پیامدها و نتایج سلام

«سلام» بعنوان زیباترین، پرمحتواترین و موثرترین عامل ارتباط جمعی در میان انسان ها دارای پیامدها و ثمرات ارزشمند و بسیار گسترده ای در جامعه می باشد. برای فهم و درک درست این نتایج نگاهی گذرا به روایات نقل شده از رسول گرامی اسلام(ص) می اندازیم. ایشان که این گونه پیامدهای سلام را برمی شمرد:

۱) ایجاد محبت و تقویت روابط عاطفی

سه چیز محبت دوست را خالص می کند سلامش کنی وقتی او را دیدی در مجلس جای او را باز کنی و او را به بهترین نام هایش بخوانی (نهج الفصاحه ص ۳۸۴)

۲) ایجادکننده امنیت و آرامش:

سلام درود ملت و حافظ امنیت ذمه ماست (نهج الفصاحه ص ۳۸۴)

۳) تضمین بهشت برای سلام کننده واقعی

سلام را فاش کنید و اطعام کنید با خویشاوندان الفت بگیرید و شب در حالی که مردم در خوابند نماز شب بخوانید تا به سلامتی وارد بهشت شوید. (نهج الفصاحه ص ۳۸۳)

۴) باعث آمرزش گناهان و بدی ها

از جمله عوامل آمرزش گناهان ادای سلام و نیکو سخن گفتن است. (نهج الفصاحه ص ۳۸۳)

۵) نگهدارنده جمع امت اسلامی (عنصر اعتمادساز)

سلام درود ملت و حافظ جمع ماست

۶) سبب پاکیزگی از خصلت زشت تکبر

آغازکننده سلام از تکبر بدور است (نهج الفصاحه ص ۳۸۴)

۷) عامل زدودن بیماری حسادت و کینه توزی در جامعه

مرض امت های پیشین در شما نفوذ کرده است حسد و دشمنی که سترنده است اما نه سترنده مو بلکه سترنده (تیغ زدن) دین است بخدایی که جان محمد بکف اوست به بهشت نمی روید تا مومن شوید و مومن نشوید تا یکدیگر را دوست داشته باشید آیا می خواهید شما را به چیزی خبر دهم که اگر انجام دهید یکدیگر را دوست می دارید. به همدیگر سلام کنید. (نهج الفصاحه ص ۳۸۴)

۸) کامل کننده ایمان فرد مسلمان

تا سه صفت در بنده ای نباشد ایمان وی کامل نشود صدقه دادن در تنگ دستی و انصاف دادن به ضرر خود و سلام بسیار کردن. (نهج الفصاحه ص۳۸۴)

۹) سبب صله ارحام و رابطه با خویشاوندان

به خویشان نزدیکی جوئید اگرچه بوسیله ی سلام (نهج الفصاحه ص ۳۸۳)

آداب و چگونگی سلام کردن

سلام بمثابه فرمول روابط جمعی و نیز عامل همگرایی جامعه اسلامی (در بعد روحی و اخلاقی) با داشتن آثار گسترده یقینا بدون توجه به لوازم و رسم آن نمی توان به نتایج مطلوب و دلخواه رسید.

بزرگان دین بویژه پیامبر گرامی اسلام در خصوص آداب سلام کردن نکات مختلفی را بیان داشته که ما در این مقوله مختصر با گردآوری و کنار هم نهادن این سفارش ها در صدد بیان فرمول منسجم آداب سلام کردن می باشیم. نمونه هایی از این نکات ذیلا با بهره گیری از روایات تقدیم می گردد.

▪ به همگان سلام کردن و همراه ساختن آن با مصافحه

دیلمی در کتاب ارشاد القلوب روایت کرده است رسول خدا(ص) با فقیر و غنی یکسان مصافحه می کرد و دست خود را نمی کشید تا طرف دست خود را بکشد و به هر کس که می رسید سلام می کرد (ارشاد القلوب باب۳۲)

▪ سبقت گرفتن در سلام

حضرت امام صادق(ع) می فرماید: برای آغازگر سلام هفتاد ثواب است

▪ افشای سلام و اظهار علنی آن (گفتن با صدای بلند)

سلام از جمله عوامل نفی نفاق و دورویی و کینه در روابط اجتماعی است لذا همواره از بزرگان دین به ما سفارش شده که سلام را به صدای بلند اظهار کنیم. رسول خدا در این زمینه می فرماید:

سلام را آشکار کنید تا رشته دوستی شما استوار گردد (نهج الفصاحه ص۳۸۳)

سلام را آشکار کنید تا سلامت باشید (نهج الفصاحه ص۳۸۳)

▪ بدون گفتن سلام وارد مکان نشدن

شیخ صدوق در کتاب فقیه از حضرت امیرالمؤمنین(ع) پیرامون سنت رسول خدا(ص) می فرماید:

پیامبر برای ورود به منزل دیگران سه بار سلام می داد اگر جواب می شنید داخل می شد وگرنه برمی گشت (کتاب الفقیه صدوق ص۸۸)

▪ سلام قبل از طرح هر خواسته ای

سلام بر سؤال مقدم است هر که پیش از سلام سؤال آغاز کرد جواب ندهید. (نهج الفصاحه ص۳۸۳)

● ثواب و منزلت سلام کننده

در بیان اهمیت و جایگاه سلام و در راستای تشویق مسلمانان به انجام این امر مهم و برای تقویت ساختار روابط عاطفی آنان اسلام از رهگذر فرمایشات پیشوایان دین به بیان ثواب و پاداش سلام نیز اشاره می کند تا دینداران را در اجرای مسابقه خیرات تشویق و ترغیب نماید. در زمینه توضیح ثواب سلام حضرت امام حسین(ع) می فرماید:

سلام هفتاد حسنه دارد شصت و نه تا برای آغاز کننده و یک حسنه برای پاسخگو است. پیامبر اکرم(ص) در وجوب و استحباب قبول و ایجاب سلام می فرماید:سلام کردن به دلخواه است و جواب آن واجب است. (نهج الفصاحه ص۳۸۳) همچنین ایشان در بیان وجوب پاسخ دادن به سلام دیگران می گوید:

سلام را جواب دهید و از محارم چشم پوشید و سخن نیکو بگویید (نهج الفصاحه ص۳۸۳)

در حدیثی دیگر حضرت محمد(ص). بخیل ترین آدم ها را کسانی می داند که در ادای سلام دچار بخل شده اند و می فرماید:بخیل ترین مردم آنکس است که از سلام دادن بخل می ورزد. (نهج الفصاحه ص۳۸۴) پاسخ سلام باید چگونه باشد:

قرآن کریم به عموم مسلمانان تأکید می کند اگر کسی به شما سلام داد باید به شیوه و شکل بهتری او را پاسخ گویید تا بر این اساس مسلمانان را به تعمیق روابط اجتماعی ترغیب نماید.

هرگاه کسی به شما سلام و تحیت گفت شما نیز باید تحیتی بهتر از آن و یا نظیر آن را پاسخ دهید زیرا خدا به حساب هر نیک و بدی کاملا خواهد رسید. (نساء-۸۵)

فاطمه حمیدی