سرزمین عمر مختار

نگاهی به تاریخ سیاسی لیبی

نوشتار پیش‌رو در پی حوادث اخیر در کشورهای عربی و به طور مشخص لیبی می‌کوشد بعد از معرفی جغرافیای لیبی به موقعیت ژئوپلتیک آن اشاره کرده و سپس پرونده تاریخی سیاسی این کشور را پیش‌روی خوانندگان قرار دهد.

● نگاهی گذرا به جغرافیای لیبی

کشور لیبی در شمال آفریقا و ساحل جنوبی دریای مدیترانه جای گرفته و چهارمین کشور وسیع آفریقاست. این کشور از شمال به دریای مدیترانه از خاور به مصر از جنوب خاوری به سودان از جنوب به چاد ونیجر از غرب به الجزایر و از شمال غرب به تونس محدود می‌شود. وسعت آن یک میلیون و هفتصد هزار کیلومتر مربع و جمعیت آن شش و نیم میلیون نفر است. بافت جمعیتی آن ترکیب شده است از نژاد بربر و عرب و زبان آنها عربی و در بعضی از نقاط تحت تاثیر لهجه بربری قرار گرفته است. دین آنها اسلام است.

بربرها (berbers) مردمی هستند که به شیوه قبایلی در سراسر شمال آفریقا از بندر طنجه در مراکش تا طرابلس زندگی می‌کنند و در قرن بیستم عده‌ای از آنها جذب قطب‌های شهری و صنعتی شده‌اند. این قوم مردمانی شجاع و باغیرت می‌باشند. این بربرها را نباید با بربرهای ساکن در اروپای باستان که به صورت Barbarian می‌نوشتند و رومیان و یونانیان به اقوام غیر رومی و یونانی مانند ژرمن‌ها، واندال‌ها و قبایل گت و بربر که به معنی وحشی و غیرمتمدن است نام گذاشته بودند، اشتباه گرفت. خاستگاه بربرهای شمال آفریقا شهر «تیزی اوزو» در شمال شرقی الجزایر بوده که به تدریج به تمام خطوط ساحلی مدیترانه در شمال افریقا پراکنده شده‌اند. در دهه ۱۹۵۰ با پیداشدن نفت در لیبی، این کشور با جمعیت بسیار کم در ردیف چهارمین کشور صادرکننده نفت در خاور نزدیک قرار گرفت. در شمال و خط ساحلی لیبی انواع محصولات منطقه گرمسیری و معتدل کشت و زرع می‌شود و محصولات آن به ایتالیا، فرانسه و یونان صادر می‌شود. علاوه بر این در بندرهای بنغازی، مصرات، طرابلس، زواره، زاویه و طبرق به‌ویژه ساحل خلیج سرت مناطق مختلف گردشگری وجود دارد که توریست‌های اروپایی در بهار و زمستان به آنجا رفت و آمد می‌کنند. در جنوب منطقه خشک و صحرایی اما دارای منابع غنی نفت است که با خطوط لوله به پالایشگاه‌های مناطق شمالی در ساحل مدیترانه انتقال می‌یابد.

● موقعیت ژئوپلتیک لیبی

بعد از کشور تونس که نزدیک‌ترین فاصله را با جزیره سیسیل دارد، کشور لیبی است که با جزیره مالت و کرت کمترین فاصله را دارند. کلید تصرف و اشراف بر مناطق شرقی و غرب آفریقای شمالی و بالاخره کانال سوئز و خاورمیانه در گرو تسلط بر لیبی است،‌ چنانچه در جنگ دوم جهانی همه مورخان ملاحظه کرده‌اند که قوای مارشال رومل آلمانی در ۱۹۴۱ از طریق دریای مدیترانه و جزیره مالت در لیبی پیاده شدند و ضمن اشغال آن کشور از طریق بندر طبرق قوای آلمانی به منطقه «العلمین» واقع در یکصد کیلومتری بندر اسکندریه رسیدند ولی در ۱۹۴۲ قوای مارشال مونتگمری (Montgomery) انگلیسی، آلمانی‌ها را شکست داد. سواحل خلیج سرت اهمیت استراتژیک قابل‌توجهی دارد. زیرا چنانچه مارشال رومل می‌توانست همه خاک لیبی را تا خط مرزی چاد متصرف شود، شمال آفریقا کاملا نصف می‌شد و از آنجا می‌توانست به سمت شرق یعنی خاک مصر و سودان رسیده و به متحد آلمان یعنی ایتالیا در اتیوپی کمک رسانیده و از آنجا تمام منطقه عربستان و مناطق نفتی آن را تصرف کند و رابطه انگلستان را با کانال سوئز به کلی قطع کند. اما چون کشتی‌های حامل سوخت که آلمان‌ها از طریق مدیترانه برای تانک‌های مارشال رومل حمل می‌کردند به دستور چرچیل هدف بمباران هوایی واقع شد و تانک‌های مارشال رومل فاقد سوخت شدند، مارشال رومل به اهداف بالا نرسید.

در حال حاضر موقعیت ژئوپلتیک لیبی بیشتر از دوره جنگ جهانی دوم است زیرا اولا در چاد معادن غنی اورانیوم کشف شده و اروپاییان درصددند که از طریق نیجر و سودان وارد منطقه چاد شوند ثانیا، اروپا به نفت لیبی احتیاج مبرم دارد زیرا فاصله بنادر نفتی لیبی تا اروپا بسیار نزدیک است و کشتی‌ها از مناطق پرمخاطره عبور نمی‌کنند و هزینه حمل و نقل نفت لیبی به بازارهای اروپا و حتی آمریکا کمتر از هزینه انتقال نفت از خلیج فارس و تنگه هرمز است و علاوه بر آن در مسیر کشتی‌های حامل نفت به اروپا دیگر خبری از دزدان دریایی سومالیایی نیست که همواره مزاحم کشتی‌های نفتکشی هستند که از مبدا خلیج‌فارس می‌خواهند به بازارهای اروپایی نفت برسانند. نکته مهم این است که سه قطب جزیره کرت، جزیره مالت و خلیج سرت اهمیت استراتژیک لیبی را بیشتر کرده است.

● نگاهی به سیر تاریخی لیبی از دورترین زمان تا سلطه عثمانی

یونانیان قدیم نام لیبی را بر منطقه آفریقای شمالی به غیر از مصر اطلاق می‌کردند ، شاید شعبه‌ای از بربرها که «لبو» (Lebu) نام داشتند، در این سرزمین به شبانی و زراعت روزگار می‌گذرانیده‌اند و لفظ لیبی از آن گرفته شده، هم چنانکه نام مصر که همسایه شرقی لیبی است از قبط (کپت) گرفته شده که کلمه اجپت، خود از آن است. مسکن اقوام باستانی لیبی در منطقه «سیرناییک» در شرق این کشور قرار داشت، آنها بعدا به مناطق فزان در جنوب خلیج سرت و طرابلس غرب مهاجرت کردند (طرابلس شرق همان تریپولی در لبنان است).

در قرن پنجم میلادی واندال‌ها که شعبه‌ای از اقوام گت بودند و جزو همان بربرهای وحشی بودند که رومی‌ها همواره از آنها در هراس بودند بعد از غارت مردم وارد لیبی شدند ولی عاقبت «بلیزاریوس» سردار رومی آنها را از لیبی اخراج کرد و این کشور جزیی از امپراتوری روم شرقی شد. زمانی که عمر و عاص از جانب خلیفه اسلام حاکم مصر شد منطقه لیبی نیز به تصرف مسلمانان در آمد و امرای مسلمان در طی قرون متمادی بر لیبی حکومت کردند تا زمانی که نوبت به حکومت ممالیک رسید (قرن ۱۳ میلادی) (قرن ۷ هجری) در زمان آنها صلیبی‌ها به رهبری سن لویی پادشاه فرانسه وارد لیبی شدند ولی کاری از پیش نبردند. در قرن ۱۴ میلادی (۸ هجری) امرای مسلمان بنی‌حفص که مرکز حکومت آنها در تونس بود بر طرابلس که پایتخت فعلی لیبی است چیره شدند و مدت‌ها در آن منطقه حکومت کردند.

● از تسلط عثمانی بر لیبی تا استعمار ایتالیا

در قرن ۱۶ میلادی (نهم هجری) ترکان عثمانی آخرین گروه از حاکمان ممالیک را از لیبی به بیرون راندند و حاکمانی تحت عنوان بیک یا والی بر آن گماشتند. هنگامی که عثمانی تبدیل به بیمار اروپا شد متصرفاتش را در آن سوی تنگه‌های بسفور و داردانل از دست می‌داد، در منطقه بالکان نیز دچار ضعف شد به طوری که در ۱۹۱۲ با دولت ایتالیا بر سر تصرف لیبی وارد جنگ شده و از آن دولت شکست خورد و لیبی به دست دولت ایتالیا افتاد. در ۱۹۱۴ تمام خاک لیبی به جز منطقه فزان تحت اشغال ایتالیا درآمد ولی با روی کارآمدن حکومت موسولینی، همه خاک لیبی به تصرف ایتالیا درآمد. چون موسولینی می‌خواست که از اتیوپی تا لیبی را در تصرف خود داشته باشد و عظمت رم باستان را در گرفتن مستعمراتی در شمال آفریقا تجدید کند.

● جنبش‌های مقاومت مردم لیبی بر ضد استعمار ایتالیا تا استقلال

در زمان اشغال لیبی توسط ایتالیایی‌ها دو نهضت مقاومت به وجود آمدند:

۱) نهضت سیاسی- مذهبی امیرسیرناییک (برقه) به رهبری محمد ادریس السنوسی که از سال ۱۹۱۸ به امیری سیرناییک رسیده بود. او پیرو مشرب صوفیانه سنوسی‌ها بود.

۲) نهضت اسلامی- میهنی به رهبری عمر مختار.

عمر مختار (۱۹۳۱- ۱۸۵۸) پیکارگر و میهن‌پرست بزرگ لیبیایی، در ۱۹۱۲ علیه سلطه ایتالیایی‌ها در بنغازی قیام کرد و مدت ۲۰ سال در برابر اشغالگران بیگانه به مقاومت پرداخت. در سال ۱۹۳۱ ضربات کوبنده‌ای بر نیروهای مارشال گرازیاتی ایتالیایی وارد کرد ولی عاقبت محاصره و دستگیر شد و در ۱۶ سپتامبر ۱۹۳۱ در جلو چشم مردم به دار آویخته شد . قهرمانی و جوانمردی او زبانزد دوست و دشمن بود به طوری که بعد از ۳۰ سال از این واقعه، غربی‌ها فیلمی که حاکی از قهرمانی‌های او بود با هنرمندی آنتونی کوئین ساختند که نقش عمر مختار را به خوبی بازی کرد. اما ملک ادریس امیر سیرناییک به علت بیم از دستگیری توسط ایتالیایی‌ها به قاهره رفت و پس از اتمام جنگ دوم جهانی تحت حمایت انگلیسی‌ها به لیبی بازگشت. دولت ایتالیا پس از جنگ دوم جهانی، تعیین تکلیف لیبی را به سازمان ملل واگذار کرد و در کنفرانس‌های صلح، کلیه ادعاهای خود را نسبت به مستعمرات سابقش مانند اریتره، سومالی، اتیوپی و لیبی فسخ کرد. سازمان ملل در ۱۷ نوامبر ۱۹۵۱ قطعنامه‌ای را تصویب کرد که بر طبق آن لیبی از (۲۴ دسامبر ۱۹۵۱) به صورت یک کشور مستقل درآمد و ملک ادریس المهدی السنوسی که قبلا پادشاه برقه (سیرناییک) بود به پادشاهی تمام لیبی که شامل سه ایالت فزان، سیرناییک و طرابلس غرب (تریپولی) بود رسید.

● لیبی از استقلال تا کودتای معمر القذافی

پس از استقلال لیبی به علت آنکه در زمان جنگ دوم جهانی این کشور میدان جنگ متفقین و مارشال رومل آلمانی شده بود، خرابی‌های زیادی را متحمل شد. در ۱۹۵۱ وقتی که ملک ادریس به پادشاهی این کشور رسید، مملکت از هر جهت فقیر بود. این پادشاه با کمک‌های اقتصادی انگلستان و آمریکا کشور را اداره می‌کرد و با آنکه تا زمان کودتای سرگرد معمر القذافی دوازده کابینه تشکیل شد، ولی پادشاه همه اختیارات را در دست گرفته بود. بیشتر وزرای او با آنکه تحصیلکرده دانشگاه‌های اروپا و آمریکا بودند ولی بر اثر فقر عمومی کاری از پیش نمی‌بردند. کشف نفت در ۱۹۵۷ و صدور آن از ۱۹۵۹ روحی تازه در کالبد اقتصادی کشور لیبی دمید.

کمپانی‌های فرانسوی، انگلیسی و ایتالیایی در کشف و بهره‌برداری نفت دخالت داشتند. آمریکایی‌ها در عوض کمک اقتصادی به لیبی توانستند در منطقه دیلوس یک پایگاه هوایی ایجاد کنند. عده‌ای معتقدند که در جریان جنگ ژوئن ۱۹۶۷، این پایگاه فعال بوده است. کودتای روز دوشنبه ۱۰ شهریور ۱۳۴۸ (اول سپتامبر ۱۹۶۹) در حالی که ملک ادریس در ترکیه مشغول معالجه بود به عمر حکومت سلطنتی پایان داد و سرگرد معمر القذافی با ارتقاء به درجه سرهنگی و ریاست شورای فرماندهی انقلاب با کمک سرگرد عبدالسلام جلود سکاندار کشور لیبی شدند. آنها برای کسب مشروعیت، ابتدا محمود سلیمان‌المغربی فارغ‌التحصیل دانشگاه جورج واشنگتن که زمانی با ملک ادریس مخالفت کرده و زندانی شده بود را به نخست‌وزیری انتخاب کردند.

● کارنامه سرهنگ معمر القذافی

سرهنگ معمر القذافی که به عربی «العقید معمر القذافی» می‌گویند. در ۱۹۴۲ در یکی از روستاهای فزان متولد شد و دانشکده افسری تریپولی را گذرانید و سپس دوره تکمیلی نظامی را در انگلستان طی کرد. او در بازگشت در بامداد اول سپتامبر ۱۹۶۹ با درجه سرگردی در حالی که ۲۷ سال بیشتر نداشت به کمک سرگرد عبدالسلام جلود در غیاب ملک ادریس در طرابلس دست به کودتا زد و با دستگیری حسن‌الرضا ولیعهد و ژنرال شمس‌الدین رییس ستاد ارتش و ژنرال بوطالب رییس سازمان امنیت با یک کودتای بدون خون‌ریزی به سبک افسران آزاد مصر به ریاست جمهوری رسید و حکومت خود را جمهوری سوسیالیستی اعلام کرد. او از نظر شخصیتی می‌خواست که خود را با جمال عبدالناصر همانندسازی کند و هم‌چنان که ناصر تنها حزبی را که پایه‌ریزی کرده بود به نام «اتحاد الاشتراکی ‌العربی» (اتحاد سوسیالیست عربی) بود، او نیز خود را سوسیالیست خواند. در آن زمان هر رژیمی که خود را سوسیالیستی می‌خواند از نظر دیگران ضدارتجاعی و ترقی‌خواه معرفی می‌شد، چنین ژست‌ها برای کسب حیثیت بین کشورهای جهان‌سوم و در حال توسعه بود.

او که در نطق‌هایش اشتراکی‌ بودن و سوسیالیسم را همواره ورد زبان خود می‌کرد درجهت تعدیل ثروت در کشورش کاری نکرد. او چون شنیده بود که مثلا مائو در چین کتاب سرخ نوشته و انقلاب فرهنگی به راه انداخته و یا هیتلر ایدئولوژی خود را در محتوای کتاب نبرد من ارایه داده است، در ۱۹۷۳ اعلام داشت که انقلاب راستین لیبی از درون کتاب سبز که من آن را می‌نویسم محقق خواهد شد و ما شاهد کمیته‌های خلقی که مامور اجرای انقلاب فرهنگی می‌باشند، خواهیم بود. او بعد از اتمام نوشتن کتاب سبز در ۱۹۷۶ کشور لیبی را جماهیر عربی سوسیالیستی مردمی لیبی خواند. او در کتاب سبز خویش جمهوری نوین لیبی را بر سه اصل بنا نهاد، آزادی، سوسیالیسم، اتحاد عربی، این سه شعار درست همان شعار میشل غطق بعثی است که وحدت، آزادی، سوسیالیسم را وعده می‌داد.

او اهل معامله با هر دولتی بود، زمانی که در ۱۹۷۰ آمریکایی‌ها پایگاه دیلوس را تخلیه کردند دستور داد که شرکت نفت لیبی با هر یک از کمپانی‌های آمریکایی که در لیبی مشغل کار بودند قرارداد بسته و نفت را به قیمت بشکه‌ای ۵۳/۲ دلار فروخت. حتی اخیرا در زمان شعله‌ور شدن انقلاب مردم لیبی فاش شد که رییس دانشکده اقتصاد لندن به‌دلیل آنکه مبالغ زیادی پول از سیف‌الاسلام قذافی فرزند معمر القذافی دریافت داشته تا در مورد پایان‌نامه او اغماض کند با اعتراف به این خطا، استعفا کرده است. پول‌های خاندان قذافی که در نتیجه دلارهای نفتی در بانک‌های اروپایی و آمریکا به امانت گذاشته شده درحد ارقام نجومی است.

این پول‌های کلان متعلق به کسی است که ادعا می‌کند که انقلاب فرهنگی کرده و در راه سوسیالیسمی که در کتاب سبزش قلم‌فرسایی شده کوشش برای توده‌های پابرهنه لیبی کرده است. قذافی که اخیرا ادعا کرده است که شغلی ندارد تا استعفا کند، به‌عنوان رییس‌جمهور لیبی در کنفرانس‌های سازمان وحدت آفریقا و حتی اجلاس‌های غیرمتعهدها می‌رود و لباس محلی مردم بومی بربر و قبایل آن کشور را دربر کرده با چادری مجلل و شتر ماده‌‌ای که شیر آن را برای صبحانه می‌نوشد، خود را تبدیل به تیتر جنجالی مطبوعات بین‌المللی می‌کند. زمانی که به مناسبت پیروزی انقلاب اول سپتامبر ۱۹۶۹ در مراسم سان و رژه نظامی شرکت می‌کند، از بهترین و زیباترین یونیفورم‌های خوش‌دوخت به رنگ‌های آبی یا سفید و یا فورم نیروی زمینی با بهترین ملیله‌دوزی‌ها و سردوشی‌های یراق‌دوزی استفاده می‌کند و لباس‌هایی که بی‌گمان شبیه به لباس تشریفات پادشاهان است در بر می‌کند.

همیشه دوست دارد که او را با درجه‌اش در اخبار رادیو تلویزیون نام ببرند «العقید معمرالقذافی». العقید به معنی سرهنگ است و چرا به خودش مانند بیشتر نظامیان کودتاچی درجه ژنرالی نداد، این است که او می‌خواهد مانند جمال عبدالناصر تا آخر عمر سرهنگ بماند چون خود را شاگرد او می‌داند ولی باید دانست که ناصر وقتی فوت کرد دیناری پول نداشت.

سیروس غفاریان

منابع:

۱ – حکومتگران کشورهای اسلامی، تالیف سیروس غفاریان، انتشارات مدرسه تهران، ۱۳۸۴

۲ – تاریخ معاصر کشورهای اسلامی تالیف سیروس غفاریان، دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی درسی، ۱۳۷۲

۳ – تاریخ معاصر آفریقا از جنگ دوم جهانی تا امروز نوشته ماریان کورنون ترجمه ابراهیم صدقیانی، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۵

۴ – اطلاعات ۸۰ سال موسسه اطلاعات، ۱۳۸۹