پیمان ارض روم

در سال ۱۸۲۱ جنگی بین ایران و ترک درگرفت مرزهای ایران و ترک در آن هنگام مشخص نبود و نسبت به بعضی از مناطق مرزی, هر دو دولت ادعای مالکیت داشتند

در سال ۱۸۲۱ جنگی بین ایران و ترک درگرفت. مرزهای ایران و ترک در آن هنگام مشخص نبود و نسبت به بعضی از مناطق مرزی، هر دو دولت ادعای مالکیت داشتند.

عشایر مرزی بدون مانع از خاک ترکیه به ایران و بلعکس کوچ می‌کردند. در سال ۱۸۲۰ فرماندار ترک ارض روم به برخی از عشایر فراری ایران پناه داد و درخواست عباس‌میرزا مبنی بر بازگرداندن آنها به ایران را رد کرد. علاوه بر این در اثر شکایات زوار ایرانی درباره تعدیات و رشوه‌گیری‌های ماموران ترک در مکه، کربلا و نجف، بلندپایگان دولت ایران دارای روحیه‌ای ضدترک شدند.

همه این انگیزه‌ها باعث برخوردهای متناوب مرزی میان ایران و ترک می‌شدند. به ویژه اینکه تنفر دستگاه حاکم ایران نسبت به ترک‌ها از آنجا ناشی می‌شد که ماموران ترک، کاروان همراه یکی از زنان فتحعلی‌شاه را که عازم زیارت مکه بود با خشونت بازرسی کردند، بهانه آغاز جنگ ایران و ترک از همین جا نشات گرفت. شاه ایران بر آن شد از موقعیت دشوار سلطان ترک که سرگرم جنگ با قیام‌کنندگان یونانی و سرکوبی قیام بالکان بود، بهره ببرد. در پاییز ۱۸۲۱ عباس‌میرزا با ارتش‌اش از راه خوی و چالدران به سرزمین کردستان ترک حمله کرد، وان، بایزید و چند شهر دیگر را گرفت و ارض روم را به محاصره درآورد. قسمت دیگری از نیروهای ایرانی، سلیمانیه را گرفتند و سرتاسر خاک ارمنستان و کردستان عثمانی را تا دیار‌بکر اشغال کردند. سرانجام ارتش ایران به کرکوک و بغداد رسید و این شهرها را به محاصره درآورد.

دیری نپایید که مذاکرات صلح آغاز شد و به امضای پیمان صلح ارض روم میان ایران و ترک در ۲۸ ژوییه ۱۸۲۳ گرایید. با وجود اینکه در این جنگ، پیروزی از آن ایران بود ضمن پیمان برای ایران امتیازی اساسی منظور نشد. سرتاسر سرزمین‌هایی که ارتش ایران تصرف کرده بود به ترکیه پس داده شد. طرفین متعهد شدند در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند و به ویژه ایران تعهد کرد از دخالت در امور کردستان عثمانی خودداری کند و از یاری کسانی که علیه دولت عثمانی به پا می‌خیزند روی برتابد. ایران و ترکیه نیز متعهد شدند مرزهای موجود را که کاملا مشخص نبودند، نقض نکنند. بنابراین در جریان سده ۱۹ پس از پیمان، گاه‌گاهی ستیزهای مرزی میان ایران و ترک درمی‌گرفت.

دولت ترک متعهد شد که به زایران ایرانی فشار وارد نیاورد و از بازرگانان ایرانی هنگام عبور از خاک ترکیه بابت کالاهایی که همراه داشتند عوارض دیگری به جز چهار درصد بهای کالا دریافت نکند. طرفین متعهد شدند که عشایر یاغی یا شورشی کشور دیگر را به خاک خود راه ندهند و از آنها پشتیبانی نکنند. نرمش شاه ایران و نمایندگانش در زمینه عقد پیمان ارض روم به سال ۱۸۲۳، روشنگر آن بود که شاه می‌خواست خود را برای جنگ تازه‌ای علیه روسیه آماده کند و مایل نبود، روابط حسن هم‌جواریش را با ترک‌ها تیره کند. کامیابی‌های ارتش ایران در جنگ با ترک‌ها، روح انتقام‌جویانه دربار شاه را علیه روس‌ها هرچه بیشتر نیرو بخشید. دیپلماسی انگلستان به نوبه خود پیگیرانه تلاش می‌کرد که جنگ تازه‌ای را میان ایران و روس‌ برانگیزد و این‌گونه موقعیت روس‌ها را در خاور نزدیک و میانه ناتوان کند. در آن هنگام نفوذ انگلستان روی دربار شاه روزافزون بود. ماکدونالد، سفیر انگلستان در ایران با شیوه‌های نیرنگ‌بازانه‌ای، عملا سمت رایزنی شاه را به دست گرفت. مقداری توپ و تفنگ و مهمات از طریق بندرهای جنوب وارد ایران شد. عباس‌میرزا شمار بی‌شماری از ارتش ایران را در مرزهای ماورا قفقاز، ایران و روس متمرکز کرد.

در دربار شاه، روحانیون بلندپایه ایران، تبلیغات گسترده‌ای را به منظور جنگ علیه روس‌ها آغاز کردند، این اقدامات به‌رغم آمادگی دولت روس به منظور آغاز مذاکره صلح‌آمیز درباره تعیین دقیق مرزهای دو کشور، انجام می‌گرفت. در بهار ۱۸۲۶ انگلیس‌ها به پرداخت کمک مالی‌ای که به موجب پیمان ۱۸۱۴ باید هنگام جنگ به ایران می‌پرداختند، اقدام کردند.

دولت روس به منظور اجتناب از رویداد جنگ تازه‌ای با ایران، هیات نمایندگی ویژه‌ای تحت رهبری شاهزاده منشیکوف به ایران فرستاد. به او ماموریت داده شد که درباره موارد اختلاف مرزی در ناحیه طالش و منطقه دریاچه کئوک چای با شاه مذاکره کند. اما شاه اعزام منشیکوف و آمادگی او برای مذاکره را نشانه ناتوانی دولت روس انگاشت و حتی از پذیرفتن او روی برتافت. این‌گونه هیات منشیکوف با ناکامی به روسیه بازگشت.

در ۲۳ ژوئن ۱۸۲۶ مقام عالی روحانیت ایران، فتوای جهاد علیه روسیه را صادر کرد و در ژوییه ۱۸۲۶ ارتش ایران به گونه‌ای غافلگیرانه به نیروی روسی واقع در منطقه‌های ایروان، قره‌باغ و طالش حمله کرد. روس‌ها انتظار چنین حمله‌ای را نداشتند و برای نبرد آماده نبودند.

تانیا تجلی