مکتب ها و نظریه های تغذیه

لزوم سازگاری خوراک با مزاج

چه خوب بود اگر می‌توانستیم با قطعیت تمام و به دور از هرگونه لغزش و خطا، میزان و نوع تاثیرات مثبت حاصل از عمل به توصیه‌های عمومی دانش روز تغذیه و نتایج پیروی از دستورات موجود در جدیدترین هرم غذایی را برای همگان یکسان فرض کنیم. کما اینکه به عینه این قضیه توسط بسیاری از کارشناسان و دست‏اندرکاران حوزه سلامت در جوامع امروزی از جمله ایران، امری بدیهی دانسته می‌شود و اکثر دانش‏آموختگان سطوح مختلف پزشکی و پیراپزشکی، با توجه به آموخته‌های آکادمیک خود گمان می‏برند که با ارایه توصیه‌های کپی‏شده از آخرین منابع علمی دنیا درباره چگونگی تامین مقدار مورد نیاز روزانه انسان به فلان ویتامین یا ماده معدنی، می‌توانند از طریق پیشنهاد صرف وعده‌های مشخصی از میوه و سبزی یا لبنیات برای هر کسی که از سلامتی نسبی برخوردار است، مطمئن شوند که نیازهای مذکور تامین خواهند شد و فبهاالمراد. لیکن این‌طور نیست.

متاسفانه در تمامی متون مرجع، از جایی که سختی کار برای متعلم و مخاطب توصیه‌های ما نمود پیدا می‌کند، یعنی هنگامی که فرد اقدام به اجرای این دستورات می‌کند، مرحله مهم و اساسی پایش موفقیت مجری به دست فراموشی سپرده می‌شود و مشکلات احتمالی عمل به این دستورات کلی و همه‏شمول که بستگی تام و تمام به شرایط فردی و موقعیت خاص هر شخص دارد، تقریبا نادیده گرفته می‌شوند.

نخست اجازه دهید چند جمله‏ای را عینا از صفحات ۶۴، ۶۶ و ۱۱۵ کتاب «ادب‏الطبیب» اثر «اسحق‏‏ابن علی‏الرهاوی» که یک قرن قبل از نگارش قانون «ابن‏سینا» به رشته تحریر درآمده و امسال ترجمه منقحی از آن به همت انتشارات طب سنتی ایران به چاپ رسیده، در اینجا نقل کنیم: «بی‏گمان کسی که نه از مزاج بدن خویش وقوفی پیدا کرده است و نه از طبیعت انواع خوراکی‏ها و نوشیدنی‏ها شناختی دارد و نه از مقدار و حد طبع هر غذا بر بدن خویش آگاه است، نمی‌تواند تندرستی خود را با خوراک و نوشیدنی حفظ کند یا ارزیابی و سنجش درستی از چیزهای سازگار با خود یا دیگران داشته باشد... البته مبادا که آنچه از مزاج‏ها می‏بینی تو را به غلط اندازد. مثلا مزاج‏های گرم با چیزهای سرد و مزاج سرد با چیزهای گرم به صلاح می‏آیند... و هر یک از اشخاص مزاج‏های مختلفی دارند و تندرستی هر کدام از آنها مختص به مزاج خودشان خواهد بود و علامات و نشانه‌هایی دارد که ویژه خود اوست... عادات نیز در حفظ صحت تندرستان و در درمان بیماران نیرویی شگرف دارند چرا که ممکن است گروهی عادت داشته باشند چیزهایی را در زمان‏ها یا حالات خاصی به کار ببرند که این امر به خوی آنها تبدیل شده و با آن تندرست هستند و اگر عادت آنها دستخوش تغییر شد، بدن‏هایشان بیمار می‌شود...» ملاحظه فرمودید؟

در حداقل جملات و عبارات، مفهوم رعایت تغذیه اختصاصی برای هر فرد را با توجه به خصوصیات انحصاری که دارد، الزامی دانسته و نقش عادات تغذیه‏ای را هم که هر فرد به مرور زمان با آن اخت پیدا کرده یا به تجربه از آن منفعت دیده در این قضیه دخیل می‌داند. حال برای یافتن ردی از این موضوع حیاتی کمی در متون علمی نوین جست‏وجو می‌کنیم. معادل واژه مزاج در متون انگلیسی، کلمه «Temperament» است که در کتب مرجع پزشکی امروزی با معنای یادشده اثری از آن یافت نمی‌شود. اما ممکن است در پیشینه تاریخی مبحث شناسایی تیپ‏های شخصیتی و روانی یا در شاخه انسان‏شناسی عملی از دیدگاه روانشناسی، در سال‌های اولیه دسته‏بندی تیپ‏های شخصیتی در علوم روانشناسی به این اصطلاح برخورد کنیم. مثلا عبارت «Phlegmatic temperament» عینا معادل «بلغمی‏مزاج» بوده و به طور خلاصه برای اشخاصی به کار می‌رود که از نظر شخصیتی و خلقیات رفتاری با مشخصات افرادی که از دید طب بقراطی دارای طبع سرد و ‌تر هستند، همخوانی دارد. اما شاید بتوان نزدیک‏ترین اصطلاح در ترمینولوژی پزشکی امروز را که تا حدی بیانگر مقصود ما از نظر کاربرد لفظ «مزاج» در علم تغذیه است، کلمه «Idiosyncrasy» دانست. در توضیح ذیل این مدخل در فرهنگ پزشکی دورلند آمده: حالت، رفتار یا عکس‏العملی جسمانی به صورت اختصاصی و ویژه از سوی یک فرد خاص در برابر عامل خارجی است که می‌تواند دارو، غذا یا هر چیز دیگری باشد. در کتاب «تغذیه انسان» تالیف «آر.اف.موترام» از انتشارات جهاد دانشگاهی به ترجمه دکتر «مهشید لطفی» در صفحه ۲۴۵ از این لغت برای نسبی بودن توصیه‌های تغذیه‏ای در هنگام تجویز آنها به افراد گوناگون استفاده شده است. به این معنی که ممکن است توصیه یک ماده غذایی خاص برای فردی با مشخصات جسمانی خاص مطلوب باشد، در حالی‌که برای فردی دیگر با مشخصات جسمانی متفاوت، نامناسب باشد.

در ابتدای بحث هم این جملات آمده که عینا نقل می‌کنیم «مساله‏ای که ممکن است کارشناس دانش تغذیه را نگران کند، این است که کاربرد دانسته‌های این علم در تنظیم رژیم‌های غذایی مانند فیزیک یا شیمی دقیق نیست و باید این مساله را درک کرد که در عمل، هیچ قانون صددرصدی وجود ندارد که به کار بردن آن کاملا برای همه مشکل‏گشا باشد.» اما در ادامه بحث هیچ‌گونه راهکاری جهت برخورد کارشناس بلاتکلیف تغذیه برای برخورد با این معضل ارایه نداده است!

حمید خواجه‌پور