شاعری بزرگ, انسانی بااخلاق

زنده یاد محمود شاهرخی از نگاه استاد مشفق کاشانی

پاییز اگرچه یکی از فصل‌های دوست‌داشتنی است، اما امسال فصل خوبی برای اهالی این سرزمین نیست، در این فصل خبرهای تلخ کم نشنیده‌ایم، از اساتیدی که رفتن به سرای باقی را به ماندن در دنیای فانی ترجیح داده‌اند بگیر تا هنرمندان و شاعرانی که راهی بیمارستان‌ها شده‌اند تا در بخش مراقبت‌های ویژه بستری شوند. پاییز امسال انگار فقط فصل خزان طبیعت نیست، امسال انگار خزان هنرمندان هم همراه با باد پاییزی طبیعت از راه رسیده است. تئاتر، سینما، شعر، موسیقی و عرصه هنرهای تجسمی طی این ماه‌ها چهره‌های بزرگی را از دست داده‌اند که جایشان حالا حالاها پر نمی‌شود.

محمود شاهرخی یکی از این هنرمندان است که هفته پیش با زندگی خداحافظی کرد. به همین بهانه سراغ مشفق کاشانی رفته‌ایم تا از زبان او بیشتر با هنر و شخصیت این شاعر آشنا شویم.

چند روز بیشتر از درگذشت محمود شاهرخی نگذشته است و شاید به همین خاطر است که صدای مشفق کاشانی حزن خاصی دارد. از آشنایی مشفق کاشانی با محمود شاهرخی چند دهه گذشته. آنها خاطرات مشترک زیادی دارند و شاید به پاس همین آشنایی دیرینه و خاطرات مشترک است که مشفق کاشانی با وجود بیماری‌اش می‌پذیرد که مصاحبه کند و از شاهرخی حرف بزند.

آخرین دیدار این دو نفر به یک هفته پیش از مرگ زنده‌یاد محمود شاهرخی بازمی‌گردد.

«یکشنبه هفته گذشته آخرین دیدار ما در جلسه شورای شعر بود. ایشان حال خوبی نداشتند و با ناراحتی به خانه رفتند و ظاهرا همین‌ که به خانه می‌رسند حالشان بد شده و به بیمارستان منتقل می‌شوند. بعد از اولین عمل جراحی حالشان بدتر شده و با دومین عمل جراحی به کما می‌روند و دیگر به هوش نمی‌آیند.» برای شروع گفتگو، اول از سابقه آشنایی مشفق کاشانی با زنده‌یاد شاهرخی می‌پرسم، آشنایی‌ای که به سال‌های اولیه انقلاب بازمیگردد.»

لطفا از سابقه آشنایی‌تان با مرحوم استاد شاهرخی بفرمایید.

سابقه آشنایی من با مرحوم استاد شاهرخی برمی‌گردد به سال‌های اولیه بعد از انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی ایران. در همان اوایل انقلاب در رادیو (صدای جمهوری اسلامی)‌ در واحد ویرایش که به ابتکار دکتر مهدی ارگانی شکل گرفت، در خدمت ایشان بودیم. در کنار فعالیت در واحد ویرایش رادیو، همزمان در مرکز موسیقی صدا و سیما هم عضویت داشتیم و از وجود ایشان و از علم و هنر ایشان بهره می‌بردیم. جدا از فعالیت در صدا و سیما که نزدیک به ۱۲ سال به درازا کشید، سال ۱۳۶۰ نیز فعالیتی را با استاد شاهرخی و دیگر دوستان شاعر در شورای عالی شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شروع کردیم که تا امروز هم ادامه دارد. در سال‌های اخیر که استاد شاهرخی مریض بودند و حدود ۸ ۷ سالی بود که از بیماری رنج می‌بردند، در شورای شعر ارشاد، هفته‌ای ۲ روز در خدمت ایشان بودیم و از محضر ایشان استفاده می‌کردیم که متاسفانه جهان فانی را وداع گفتند و برای همیشه ما را ترک کردند و دست ما و جامعه اسلامی ما برای همیشه از دامان علم و هنر و معرفت ایشان کوتاه شد.

● در رادیو و مرکز موسیقی صدا و سیما زنده‌یاد شاهرخی بیشتر در چه حوزه‌هایی فعالیت می‌کردند؟

دهه ۶۰ و بویژه در سال‌های آغازین این دهه، موسیقی به شکل امروزی از صدا و سیما پخش نمی‌شد؛ یعنی آنچه پخش می‌شد بیشتر سرود بود و آهنگ‌های انقلابی. بیشتر فعالیت ما هم در آن سال‌ها و روزها، تهیه همین سرودهای انقلابی بود. استاد حمید سبزواری که خود مبتکر این‌گونه سرودها بودند، در دوران ۸ سال دفاع مقدس از چهره‌های فعال در این عرصه بودند و صاحب بهترین سرودهای انقلابی و پس از ایشان استاد محمود شاهرخی در این زمینه فعالیت جدی و چشمگیری داشتند. بعد از آن دو بزرگوار هم من و خانم سپیده کاشانی سرودهایی می‌ساختیم که از صدا و سیما پخش می‌شد. مرکز موسیقی صدا و سیما با فعالیت‌ این اعضا، علاوه بر ساخت و تهیه این سرودها وظیفه دیگری هم داشت و آن بررسی و ویرایش سرودهایی بود که توسط مردم و هنرمندان ساخته و به این مرکز فرستاده می‌شد تا برای اجرا به واحد پخش صدا و سیما ارسال شود.

در واحد ویرایش رادیو نیز، علاوه بر ویرایش شعرهای ارسالی و مطالبی که نویسندگان جوان و مبتدی می‌نوشتند یا از روی کتاب‌‌های کتابخانه رادیو تهیه می‌کردند، وظیفه دیگری هم داشتیم. ما ناچار بودیم به علت کمبود برنامه خوب و مناسب، خودمان برنامه بنویسیم و به واحد پخش بفرستیم. معمولا ساخت برنامه‌های عرفانی مذهبی به عهده خودمان بود.

● زنده‌یاد شاهرخی به طور مشخص نویسنده چه برنامه‌هایی در آن مقطع بودند؟

از برنامه‌های عرفانی و پرمخاطبی که آن روزها تهیه و پخش می‌شد، برنامه‌های «تا به سرمنزل عنقا»، «تا به خلوتگه خورشید»، «پرواز به ملکوت اسرار»، «بهار در سخن عرفا»، «نقد حال»، «نوای نی»، «در آیینه نینوا» و «ضیافت الهی» را می‌توان نام برد که نویسنده همه آنها، عارف و شاعر فرهیخته استاد محمود شاهرخی بود. گویندگی آن برنامه‌ها هم به عهده آقای امیر نوری، خانم کنعانی و خانم امیرمعز بود، به همراه موسیقی‌ای به انتخاب آقای مهدی سدیفی که همگی از گویندگان و آهنگسازان توانمند، مشهور و صاحب ذوق و باسابقه رادیو بودند.

مرحوم شاهرخی آثار ارجمند و ارزشمندی در زمینه شعر اصیل فارسی و سروده‌های انقلابی ارائه کردند که واقعا زبانزد استاستاد شاهرخی یکی از چهره‌های شاخص ادبیات انقلاب بودند که نقشی بسزا در شکل‌گیری ادبیات متعهد کشورمان ایفا کردند، وقتی از استاد مشفقکاشانی درخصوص جایگاه شعری زنده‌یاد شاهرخی می‌پرسم، می‌گوید: «به طور خلاصه عرض می‌کنم؛ استاد شاهرخی اطلاعات عمیقی در عرفان اسلامی داشتند و این مشخصه در شعرهای ایشان همه نمود خاصی داشت. همچنین ایشان آثار ارجمند و ارزشمندی در زمینه شعر اصیل فارسی و سروده‌های انقلابی ارائه کردند که واقعا زبانزد بود، آثاری که جاودانه و ماندگار است و بیشتر آنها از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده است. استاد از برجسته‌ترین شاعران و نویسندگان معاصر و پس از انقلاب به شمار می‌آیند که سهم مهمی در پیشبرد اهداف انقلابی اسلامی در سال‌های اولیه پس از انقلاب داشتند.»

● ویژگی شعرهای استاد شاهرخی را در چه می‌دانید؟

آثار شعری ایشان زیبا، زلال و خالی از هرگونه هجو بود. مرحوم شاهرخی در تمام قالب‌های شعر فارسی استاد بودند بخصوص در قصیده و غزل.

اشعار استاد شاهرخی ویژگی‌های یک اثر خوب را داشت،‌ یک اثر خوب، اثری است که در طول تاریخ روز به روز درخشان‌تر می‌شود. چرا این‌قدر آثار شاعران بزرگی مثل مولانا، حافظ، سعدی و ... را می‌خوانیم و راجع به آن صحبت می‌کنیم؟ برای این‌که ماندگار است.

در زمان حاضر هم، یکی از شاعران و نویسندگان بزرگی که آثارش مورد توجه است و پایدار و ماندگار خواهد ماند، آثار و اشعار استاد شاهرخی است.

استاد شاهرخی در ۳ سبک خراسانی، عراقی و هندی تبحر ویژه‌ای داشت. غزل‌های استاد شاهرخی از نظر ظرافت و باریک‌بینی به سبک هندی بود و از نظر قالب و بیان مطلب به سبک عراقی،‌ یعنی زلال و سهل‌ و ممتنع؛ آن‌طور که برای همه قابل فهم باشد.

قصاید ایشان هم نزدیک به سبک فاخر و فخیم خراسانی بود. ویژگی‌های اخلاقی زنده‌یاد شاهرخی اما زبانزد اهالی ادبیات و ادب‌دوستان بود، ویژگی‌ای که مشفق کاشانی این‌گونه به آنها اشاره می‌کند: استاد شاهرخی علاوه بر توانمندی‌های خاصی که در زمینه شعر و ادب و هنر اسلامی عرفانی داشتند، از ویژگی‌های انسانی خاصی نیز برخوردار بودند.

یک ذره حسادت و یک ذره خودبزرگ‌بینی در وجود ایشان نبود. علاقه عجیب و زیادی به شاعران و نویسندگان جوان داشتند و همه را دوست داشتند.

یک موقع اگر جوانی به شورای شعر می‌آمد، باوجود بیماری‌ای که داشت گاهی ساعت‌ها کنار آن جوان شاعر می‌نشست و راهنمایی‌اش می‌کرد بدون هیچ ابراز خستگی و درد و رنجی.

این صفات منحصر به فردی که در وجود او بود، همه را مبهوت می‌کرد. مرگ و درگذشت او برای جامعه ادبی و برای دوستانش ضایعه و فاجعه‌ای دردناک است. من در حال حاضر بیش از این نمی‌توانم درباره ایشان بگویم چون خودم هم بیمار هستم و حال خوشی ندارم.

مرحوم شاهرخی جدا از همه اینها یک ویژگی اخلاقی دیگر هم داشت که مشفق کاشانی آن را این‌گونه یادآوری می‌کند: «یکی از کارها و فعالیت‌های ما در طول این ۳۰ سال، شرکت در شب‌شعر‌ها و کنگره‌های مختلف و متعدد شعری در شهرستان‌های گوناگون بود که اکثرا با استاد سبزواری و استاد شاهرخی همسفر بودیم. حتما می‌دانید در شب شعر‌ها و کنگره‌های شعری معمولا شاعران دوست دارند شعرشان را قرائت کنند و اگر به هر دلیلی فرصت و امکان آن پیش نیاید و از آن محروم شوند، ناراحت می‌شوند. اما نکته جالب درخصوص استاد شاهرخی این بود که اغلب اوقات وقت شعر خواندنشان را به دیگران می‌دادند بخصوص به جوانان و خودشان کناری می‌نشستند و فقط گوش می‌دادند. منظورم هم از نقل این خاطره توجه بیشتر به خصلت و مرام انسانی ایشان است. به هر حال مرحوم شاهرخی مردی بود مردستان، که فقدانش ضایعه‌ای غیرقابل جبران است.»

فاطمه مرادزاده