زیارت اربعین

اربعین,چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السلام است که جان خود و یارانش رافدای دین کرد از آنجا که گرامیداشت خاطره شهید و احیاء اربعین وی,زنده نگهداشتن نام و یاد و راه اوست و زیارت,یکی از راههای یاد و احیاء خاطره است,زیارت امام حسین «ع »بویژه در روز بیستم ماه صفر که اربعین آن حضرت است,فضیلت بسیاردارد

اربعین،چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السلام است که جان خود و یارانش رافدای دین کرد.از آنجا که گرامیداشت‏خاطره شهید و احیاء اربعین وی،زنده نگهداشتن‏نام و یاد و راه اوست و زیارت،یکی از راههای یاد و احیاء خاطره است،زیارت‏امام حسین‏«ع‏»بویژه در روز بیستم ماه صفر که اربعین آن حضرت است،فضیلت بسیاردارد.

امام حسن عسکری‏«ع‏»در حدیثی علامتهای‏«مؤمن‏»را پنج چیز شمرده است:نمازپنجاه و یک رکعت،زیارت اربعین،انگشتر کردن در دست راست،پیشانی بر خاک نهادن‏و«بسم ا...»را در نماز،آشکارا گفتن:«علامات المؤمن خمس:صلاهٔ احدی و خمسین وزیارهٔ الاربعین...» (۱) زیارت اربعین که در این روز مستحب است،در کتب دعا آمده است‏و به اینگونه شروع می‏شود: «السلام علی ولی الله و حبیبه...»که این متن،از طریق‏صفوان جمال از امام ادق‏«ع‏»روایت‏شده است.زیارت دیگر آن است که جابر بن‏عبد الله انصاری در این روز خوانده است و متن زیارت بعنوان زیارتنامه آن امام در نیمه‏ماه رجب نقل شده و با جمله‏«السلام علیکم یا آل الله...»شروع می‏شود. (۲) مورخان نوشته‏اند که جابر بن عبد الله انصاری،همراه عطیه عوفی موفق شدند که درهمان اولین اربعین پس از عاشورا به زیارت امام حسین‏«ع‏»نائل آیند.

وی که آن هنگام‏نابینا شده بود،در فرات غسل کرد و خود را خوشبو ساخت و گامهای کوچک برداشت تاسر قبر حسین بن علی‏«ع‏»آمد و با راهنمایی عطیه،دست روی قبر نهاد و بیهوش شد،وقتی به هوش آمد،سه بار گفت:یا حسین!سپس گفت:«حبیب لا یجیب حبیبه...»آنگاه‏زیارتی خواند و روی به سایر شهدا کرد و آنان را هم زیارت نمود. (۳) زیارت پیاده آنچه در راه طلب خسته نگردد هرگز پای پر آبله و بادیه پیمای من است غیر از عشق و محبت،که پای زائر را پیاده به مرقد حسین‏«ع‏»می‏کشاند و رنج‏سفر وخوف و خطر را به جان می‏خرد،پیاده روی برای زیارت سید الشهدا،ثواب بسیار دارد ومورد تاکید پیشوایان دین است.اما صادق‏«ع‏»فرموده است:«من خرج من منزله یریدزیارهٔ قبر الحسین بن علی‏«ع‏»ان کان ماشیا کتبت له بکل خطوهٔ حسنهٔ و محا عنه سیئهٔ...» (۴) هر کس به قصد زیارت امام حسین‏«ع‏»،پیاده از خانه‏اش خارج شود،خداوند در مقابل هرگام،برای او حسنه‏ای می‏نویسد و گناهی از او می‏زداید. یکی از زائران همیشگی حسین‏«ع‏»که هر ماه آن حضرت را زیارت می‏کرده،بخاطرپیری و ناتوانی،یک بار نتوانست برود.نوبت بعد که پیاده پس از چند روز راهپیمایی به‏حرم می‏رسد و سلام می‏دهد و نماز زیارت می‏خواند،در خواب،آن حضرت را می‏بیندکه به وی می‏گوید:چرا به من جفا کردی،تو که نیکوکار بودی... (۵) این شدت عنایت ائمه‏را به زائر پیاده می‏رساند. معاویهٔ بن وهب(از اصحاب امام صادق علیه السلام)می‏گوید: خدمت آن حضرت رسیدم.در مصلای خود در خانه‏اش نشسته بود و پس از نماز باخداوند راز و نیاز می‏کرد.از جمله(در دعا نسبت به زائران قبر حسین‏«ع‏»)می‏گفت: «خدای زائران قبر حسین را بیامرز،اینان که در این راه،پول خرج می‏کنند،بدنهای خود رادر این راه در معرض قرار می‏دهند...خدایا رحمت کن بر چهره‏هایی که آفتاب،رنگ آنهارا تغییر داده،صورتهایی که متوجه قبر ابا عبد الله است،چشمهایی که در محبت ما اشک‏می‏ریزد... خدایا این جانها و بدنها را به تو می‏سپارم،تا کنار حوض کوثر به هم برسیم...» (۶) این سنت زیارت پیاده،از زمان ائمه بوده و تاکنون نیز ادامه دارد و اجر بیشماری برای‏آن نقل شده است.

فاضل دربندی می‏نویسد:این پیاده بودن،یا به جهت فقیر بودن زائراست که نشان می‏دهد این زیارت،برخاسته از شوق و محبت است،یا به جهت آنست که‏زائر،خود را در برابر سلطان اقلیم جوانمردی و خورشید سپهر عصمت و شهادت کوچک‏می‏شمارد و در راه او،رنج‏سفر پیاده را بر خود هموار می‏کند و هر دو ارزشمند است. (۷) در عراق،از سالها پیش چنین رسم است که هیئتها،دسته‏ها و کاروانهایی کوچک یابزرگ،در ایام خاصی از بصره،بغداد و عمدتا از نجف، برای زیارت کربلا پیاده حرکت‏می‏کنند.بویژه در ایام زیارتی خاص مثل نیمه شعبان،اول رجب،ایام عاشورا و اربعین‏بیشتر و پر شکوهتر است و اغلب،راه کنار ساحل فرات را انتخاب می‏کنند که از نجف تاکربلا ۱۸ فرسنگ است و چند روز طول می‏کشد.

در این کاروانهای زیارتی پیاده،علمای‏بزرگ هم شرکت می‏کردند،همچون میرزای نایینی،آیهٔ ا...کمپانی،سید محسن امین،وبسیاری از علمای معاصر.در این مسیر،دیدار با عشایر و فعالیتهای تبلیغی هم انجام‏می‏گرفت و شعارهایی هم مطرح می‏شد و روضه‏خوانی برگزار می‏گشت. در ایام حکومتها بعثیها،این پیاده رویهای پر شکوه،آن هم از طریق جاده غیر رسمی‏کنار فرات،رنگ مبارزه و مخالفت با رژیم عراق هم به خود می‏گرفت و یک بار هم در ایام‏اربعین حسینی در سال ۱۳۹۷ ق.به درگیریهای سخت میان نیروهای بعثی با انقلابیون‏شیعه و کاروانهای زیارتی در طول راه و در حرم ابا عبد الله الحسین‏«ع‏»انجامید و کشته‏ها ومجروحان بسیاری داد، (۸) و به‏«اربعین خونین‏»معروف شد. در کوی عشق،درد و بلا کم نمی‏شود از باغ خلد،برگ و نوا کم نمی‏شود تیغ شهادتست دل گرم را علاج این تشنگی به آب بقاء کم نمی‏شود قاصد،تسلی دل عاشق نمی‏دهد شوق حرم به قبله نما،کم نمی‏شود (۹) زیارت رجبیه زیارتنامه‏ای که با کیفیت‏خاص خطاب به حسین بن علی‏«ع‏»و شهدای کربلا در روزاول ماه رجب و نیمه شعبان خوانده می‏شود و متن آن در کتب دعا و زیارت آمده است. (۱۰) در ادامه این زیارتنامه،متنی خطاب به شهدای کربلا با ذکر نام آنها آمده است و شامل ۷۵اسم است.

منبع این زیارت،«اقبال‏»سید بن طاووس است و با زیارت ناحیه مقدسه که آن‏هم مشتمل بر اسامی شهدای کربلاست،نقاط مشترک و اسامی متفاوت دارد.در پایان این‏زیارتنامه،تعبیرهایی چون: ربانیون،برگزیدگان خدا،ویژگان الهی،شهدای در راه دعوت‏به حق،یاوران وفادار و جان نثار، سعادتمندان کامیاب و شرافتمندان آخرت،در باره‏اصحاب امام حسین‏«ع‏»به کار رفته است. این زیارت و زیارت ناحیه مقدسه،از منابع‏شناسایی نام آن اصحاب شهید به شمار می‏آیند. (۱۱) زیارت عاشورا از زمانهای بسیار مناسب و با فضیلت برای زیارت امام حسین‏«ع‏»،روز عاشوراست،چه به صورت حضوری و رفتن به دیدار مرقد سید الشهدا«ع‏»در کربلا و چه خواندن‏زیارتنامه از دور. امام صادق‏«ع‏»فرمود:«من زار الحسین‏«ع‏»یوم عاشورا وجبت له‏الجنهٔ‏». (۱۲)

کسی که حسین‏«ع‏»را روز عاشورا زیارت کند،بهشت برای او واجب است.درحدیث دیگری زیارت آن روز، مانند به خون خویش غلتیدن پیش روی آن حضرت‏به شمار آمده است:«من زار قبر الحسین یوم عاشورا کان کمن تشحط بدمه بین یدیه‏» (۱۳) . متن زیارتنامه‏ای هم که از سوی ائمه دستور به خواندن آن داده شده به‏«زیارت‏عاشورا»شهرت یافته است و خواندن همه وقت و همه روز آن،آثار و برکات زیادی دارد. این زیارت را امام باقر«ع‏»به علقمهٔ بن محمد حضرمی آموخته که هر گاه خواست از دور وبا اشاره آن امام را زیارت کند،پس از دو رکعت نماز زیارت،چنین بخواند:«السلام علیک‏یا ابا عبد الله،السلام علیک یابن رسول الله...» (۱۴) تا آخر،که در کتب زیارت آمده است.این‏زیارت،تجدید عهد همه روزه پیرو حسین بن علی‏«ع‏»با مولای خویش است که همراه با«تولی‏»و«تبری‏»است و خط فکری و سیاسی زائر را در برابر دوستان و دشمنان اسلام واهل بیت،ترسیم می‏کند و اعلام همبستگی و سلم و صلح با موافقان راه حسین‏«ع‏»و اعلان‏جنگ و مبارزه با دشمنان حق است.

«زیارت عاشورا»ولایت‏خون و برائت‏شمشیر است‏و تسلیم دل و یاری در صحنه است،تا عشق درونی به جهاد بیرونی بیانجامد و نفرت قلبی‏به برائت علی برسد.زیارت عاشورا، منشور«تولی‏»و«تبری‏»نسبت به جریان حق و باطل‏در همه جا و همه زمانهاست. زیارت کربلا از مقدسترین و با فضیلت‏ترین زیارتهایی که در فرهنگ دینی و روایات اسلامی بیان‏شده است، زیارت قبر سید الشهدا«ع‏»در کربلاست و برای زیارت هیچ امامی،حتی‏زیارت قبر رسول خدا«ص‏»به این اندازه سفارش و دستور نیست.در احادیث،گاهی‏زیارت امام حسین‏«ع‏»از زیارت کعبه هم برتر و بالاتر به حساب آمده و برای زیارت آن‏حضرت،پاداشی برابر دهها و صدها حج و عمره بیان شده است و لحن روایات،بگونه‏ای‏است که آن را برای یک شیعه در حد یک‏«فریضه‏»می‏شمارد و ترک آن را ناپسند می‏داند وهیچ عذر و بهانه و خوف و خطر را مانع از آن به حساب نمی‏آورد و ترک آن را جفامی‏داند.از امام صادق‏«ع‏»روایت است:«زیارهٔ الحسین بن علی واجبه علی کل من‏یقر للحسین بالامامهٔ من الله عز و جل‏» (۱۵) زیارت حسین بن علی‏«ع‏»،بر هر کس که او را ازسوی خداوند،«امام‏»می‏داند واجب است. میان عقیده به امامت و دیدار امام(چه در حال حیات و چه پس از مرگ)نوعی ملازمه‏است و در روایات،به این نکته اهمیت داده شده است.زیارت خائفانه سید الشهدا هم ارج‏بیشتر و ثواب افزونتری دارد.

این،هم نشانه تاثیر اجتماعی‏«زیارت‏»و هم میزان عشق وفداکاری‏«زائر»است.امام صادق‏«ع‏»به‏«ابن بکیر»که سخن از خوف و هراس در راه‏زیارت سید الشهدا می‏گفت،فرمود:آیا دوست نداری که خداوند،تو را در راه ما ترسان‏ببیند؟... (۱۶) و در حدیثی که زراره از امام باقر«ع‏»در باره زیارت خائفانه آن حضرت‏می‏پرسد،حضرت پاسخ می‏دهد:خداوند،از هراس قیامت،ایمنش می‏دارد. (۱۷) امام‏صادق‏«ع‏»نیز به‏«محمد بن مسلم‏»که با خوف و هراس به زیارت سید الشهدا می‏رفت،فرمود:هر چه مساله دشوارتر و پر مخاطره‏تر باشد،پاداش زیارت هم به اندازه آن است وهر کس خائفانه قبر آن حضرت را زیارت کند، خداوند،هراس او را در روز قیامت،ایمن‏می‏سازد:«ما کان من هذا اشد فالثواب فیه علی قدر الخوف و من خاف فی اتیانه آمن الله‏روعته یوم یقوم الناس لرب العالمین...» (۱۸) در حدیث مفصلی،امام صادق‏«ع‏»به ثوابهای آن‏اشاره کرده،می‏فرماید:کسی که هنگام زیارت آن حضرت، دچار ستم سلطانی شود و او رادر آنجا بکشند،با اولین قطره خونش،همه گناهانش بخشوده می‏شود و هر که در این راه‏به زندان افتد،در مقابل هر روزی که زندانی و اندوهگین گردد،در قیامت برایش یک شادی است،و اگر در راه زیارت،کتک بخورد،برای هر ضربه‏ای یک حوری بهشتی است‏و در برابر هر درد و رنجی که بر جسمش وارد می‏شود،یک‏«حسنه‏»برای اوست. (۱۹) ومی‏فرماید:«من اتی قبر الحسین عارفا بحقه غفر الله ما تقدم من ذنبه و ما تاخر». (۲۰) هر که‏عارفانه قبر سید الشهدا را زیارت کند،خداوند گناهان گذشته و آینده‏اش را می‏آمرزد.

آری...برای رسیدن به کربلا،باید اراده‏ای آهنین،قلبی شجاع،عشقی سوزان داشت ودر این سفر،باید رهتوشه‏ای از صبر و یقین،پاپوشی از«توکل‏»،سلاحی از«ایمان‏»ومرکبی از«جان‏»داشت تا به منزل رسید،چرا که راه کربلا،از«صحرای عشق‏»و«میدان‏فداکاری‏»و پیچ و خم خوف و خطر می‏گذرد.پاداشهای زیارت کربلا نیز شگفت است.ازقبیل:پاداش نبرد در رکاب پیامبر و امام عدل،اجر شهیدان بدر،ثواب حج و عمره مکرر،پاداش آزاد کردن هزار بنده و آماده کردن هزار اسب برای مجاهدان راه خدا و... (۲۱) البته‏تفاوت اجر و ثواب،به معرفت زائر و کیفیت زیارت و شرایط اجتماعی هم بستگی دارد. کربلا،از یک سو،سمبل مظلومیت اهل بیت و امامان شیعه است،از سویی دیگر مظهردفاع بزرگ آل علی و عترت پیامبر از اسلام و قرآن.توجه و روی آوردن به مزارسید الشهدا،در واقع تکرار همه روزه و همواره حق و یادآوری مظلومیت است.اگر کعبه وحج و نماز و جهادی هم باقی مانده است،به برکت‏شهید عاشوراست که احیاگر دین شد واسلام،تا همیشه مدیون‏«ثار الله‏»است.

پی‏نوشتها

۱-بحار الانوار،ج ۹۸،(بیروت)ص ۳۲۹،المزار،شیخ مفید،ص ۵۳.

۲-مفاتیح الجنان،زیارت اربعین.

۳-منتهی الآمال،ج ۱،حوادث اربعین،نفس المهموم ص ۳۲۲،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۳۲۸.

۴-بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۸،المزار،شیخ مفید،ص ۳۰.

۵-همان،ص ۱۶.

۶-همان،ص ۵۲ و ۸.

۷-اسرار الشهادهٔ،فاضل دربندی،ص ۱۳۶،(چاپ سنگی)

۸-شرح مبسوط ماجرا در کتاب‏«انتفاضهٔ صفر الاسلامیه‏»از رعد الموسوی آمده است.

۹-کلیات صائب تبریزی،غزل ۱۵۲۳.

۱۰-بحار الانوار،ج ۹۸(بیروت)ص ۳۳۶،مفاتیح الجنان،ص ۴۳۸.

۱۱-به بحث تحلیلی و مقایسه‏ای بین این دو متن،و نیز میزان صحت و استناد این دو زیارت در کتاب‏«انصار الحسین‏»،محمد مهدی شمس الدین،مراجعه کنید.

۱۲-کامل الزیارات،ص ۱۷۴،المزار،شیخ مفید،ص ۵۲.

۱۳-همان(کامل الزیارات).

۱۴-همان،ص ۱۷۶،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۹۱.

۱۵-وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۳۴۶،امالی صدوق،ص ۱۲۳.در«مزار»شیخ مفید،ص ۲۶ چنین است(از امام‏باقر«ع‏»):مروا شیعتنا بزیارهٔ قبر الحسین بن علی‏«ع‏»فان اتیانه مفترض علی کل مؤمن یقر للحسین علیه السلام بالامامهٔ‏من الله عز و جل.

۱۶-همان،۳۴۵،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۱۱.

۱۷-کامل الزیارات،ص ۱۲۵،وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۳۵۶.

۱۸-وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۳۵۷،بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۱۱،کامل الزیارات،ص ۱۲۷.

۱۹-کامل الزیارات،ص ۱۲۴(نقل به تلخیص).

۲۰-امالی صدوق،ص ۱۹۷.

۲۱-در منابعی همچون:کامل الزیارات،وسائل الشیعه،بحار الانوار،ثواب الاعمال و...احادیثش آمده است.

۲۲-وسائل الشیعه،ج ۱۰،ص ۴۱۴.

۲۳-بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۱۴۲.

۲۴-مشفقی دهلوی.

۲۵-برای تحقیق پیرامون سند این زیارت و صحت آن،ر.ک:«انصار الحسین‏»،ص ۱۴۶ تا ۱۶۲.در ضمن،در ج ۴۵،بحار الانوار،ص ۶۵ نیز این زیارت آمده است.

۲۶-برای مطالعه در تحلیل محتوایی زیارتنامه‏ها،ر.ک:مقالات زیارت در مجله‏«پیام انقلاب‏». سال ۱۳۶۵.از شماره‏۱۷۲ تا ۱۸۱ به قلم نگارنده.

۲۷-مفاتیح الجنان،ص ۴۲۷ به نقل از مصباح المتهجد،شیخ طوسی.

۲۸-چشمه خورشید(مجموعه مقالات کنگره امام خمینی و فرهنگ عاشورا)،ج ۱،ص ۹۷، مقاله‏«ادبیات عاشورا».

۲۹-از جمله در بحار الانوار،ج ۹۸،ص ۲۰۳ و ۲۰۸.

۳۰-تاریخ الاسلام،ذهبی،ج ۵،ص ۱۱۸.

۳۱-بحار الانوار،ج ۴۵،ص ۱۱۶،اثبات الهداهٔ،ج ۵،ص ۱۸۸.

۳۲-همان،ص ۱۲۵.

۳۳-برای شرح حال او ر.ک:اعیان الشیعه،ج ۷،ص ۸۷.

۳۴-انصار الحسین،ص ۷۳.

۳۵-بحار الانوار،ج ۴۵،ص ۴۰.

۳۶-اعیان الشیعه،ج ۱،ص ۶۳۵.

۳۷-حیاهٔ الامام زین العابدین،ص ۱۶۶.

۳۸-از جمله‏«الامام زین العابدین‏»،عبد الرزاق المقرم،«حیاهٔ الامام زین العابدین‏»،باقر شریف القرشی،«سیرهٔ‏الائمهٔ الاثنی عشر»هاشم معروف الحسنی،«بحار الانوار»ج ۴۶،«زندگانی زین العابدین‏»سید جعفر شهیدی و....

۳۹-الحسین فی طریقه الی الشهاده،ص ۶۵.

۴۰-درباره مقامات معنوی زینب و ویژگیهایش،ر.ک:«الخصائص الزینبیه‏»از سید نور الدین جزایری.

۴۱-درباره زندگینامه حضرت زینب،از جمله ر.ک:«بطلهٔ کربلا»عایشه بنت الشاطی،که با نام‏«زینب،بانوی قهرمان‏کربلا»به قلم حبیب الله چایچیان و مهدی آیت الله زاده ترجمه شده است.

۴۲-قادر طهماسبی(فرید.

۴۳-حیاهٔ الامام الحسین،ج ۳،ص ۲۹۸.

---