با پیشرفت علوم آیا می توان برای دین قلمرویی ثابت ادعا کرد

دین دارای کاربردهای مختلفی است ابتدا باید روشن شود که مساله قلمرو دین مربوط به چه معنایی از دین است تا دچار مغالطه اشتراک لفظی نگردیم

با توجه به پیشرفت علوم و تأثیر پیش فرض‌ها در فهم دین، چگونه می‏توان برای دین قلمرویی ثابت و کامل ادعا کرد؟وظیفه احیاگران دینی در جهان جدید است که دینی متناسب با عقلانیت مدرن عرضه کنند؟

تبیین پرسش: در این سوال چندین ادعا مطرح شده است. اول اینکه قلمرو دین بحثی مربوط به حوزه معرفت‏شناسی دین است و به عبارت دیگر سوالی در باب معارف دینی است که آیا معارف دینی قلمرو ثابت و کاملی دارد یا خیر؟

دوم اینکه ادعا شده است علوم و سایر معارف غیر دینی در معرفت دینی تأثیر تام می‏گذارند و تحول آنها مایه تحول معارف دینی می‏گردد این ادعا همان نظریه قبض وبسط تئوریک شریعت است. سوم با توجه به دو ادعای گذشته باید احیاگران دینی، دینی متناسب با عقلانیت مدرن در جهان جدید ارائه دهند. با توجه به آنچه گفته شد مبنای اصلی این پرسش به نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت برمی‏گردد. نظریه‏ای که معتقد است معارف دینی به جهت وابستگی همه جانبه آنها با معارف بیرونی و بواسطه تحول معارف غیردینی که تحولی فراگیر و تکاملی است، دچار تحول و تکامل می‏گردند و از این رو عالمان دینی باید در هر عصری با فراگیری علوم عصر به ارائه معارف دینی متناسب با آن عصر اقدام نمایند و بدین جهت نمی‏توان از قلمرویی ثابت و کامل برای دین سخن گفت بلکه در هر عصری دین عرصه و قلمرویی متناسب با عقلانیت مدرن و علوم عصر خواهد داشت.

پاسخ پرسش: پس از تبیین پرسش مذکور اینک به پاسخ آن در ضمن چند محور به شرح ذیل می‏پردازیم:

محور اول: مقصود از دین در مباحث قلمرو دین‏

با توجه به آنکه دین دارای اطلاقات و کاربردهای مختلفی است ابتدا باید روشن شود که مساله قلمرو دین مربوط به چه معنایی از دین است. تا دچار مغالطه اشتراک لفظی نگردیم. در اینجا به معانی دین جهت تببین مساله اشاره می‏شود.

الف: معانی یا کاربردهای دین‏

هر چند واژه دین کاربردهای زیادی دارد ولی به اختصار می‏توان گفت دین در موارد ذیل به کار رفته است:

۱. دین به معنای شریعت آسمانی:

خداوند متعال در قرآن می‏فرماید: « هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی‏ وَدِینِ الْحَقِّ » ] توبه / ۳۳. [

(او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد) در اینجا دین به معنای شریعت آسمانی است که از جانب خداوند فرستاده می‏شود.

۲. دین به معنای متون دینی‏

خداوند متعال می‏فرماید: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً» ]مائده / ۳. [

(امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.)

اینجا اسلام به عنوان دین یاد شده است و اسلام عبارتست از مجموعه آنچه خداوند، پیامبر اسلام و اولو الامر یا ائمه اطهار فرموده‏اند و از اینرو در قرآن آمده است: «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأَمْرِ مِنْکُمْ» ]نساء/ ۵۹. [(ای کسانی که ایمان آورده‏اید اطاعت کنید خدا را؛ و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر [=اوصیای‏] پیامبر را»از اینرو برخی دین را عبارت دانسته‏اند از کتاب و سنت (پیشوایان دینی) ]عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص ۸۰ - ۷۹، تهران، انتشارات صراط، چاپ اول، ۱۳۷۰. [

این نوع کار برد را می‏توان دین در مقام منابع و مجاری حقائق دینی نامید.

۳. دین به معنای دینداری یا تدین‏

گاهی دین در معنای دینداری و تدین به کار می‏رود یعنی آن حالت و وضعیتی در دیندار که از آن به تسلیم و تعبد نام برده می‏شود. در قرآن آمده است: «إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ» ]آل عمران/ ۱۹. [ (دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است). علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه می‏فرماید: اسلام در این آیه شریفه به معنای تسلیم در برابر معارف و احکامی است که از مقام ربوبیت صادر گردیده و به وسیله رسولان بیان می‏شود. ]المیزان، محمد حسین طباطبایی، ذیل آیه شریفه ۱۹ سوره مبارک آل عمران. [امیرمومنان در حدیثی می‏فرماید: «الاسلام هوالتسلیم» ]میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، حدیث ۸۸۱۱. [

این نوع کاربرد را می‏توان دین در مقام پذیرش نامید.

۴. دین به معنای معارف دینی‏

گاهی مراد از دین، معارف دینی می‏باشد و مراد از معارف دینی تمامی فهم‏های ما از حقائق دینی است خواه از راه کتاب و سنت به عمل آمده باشد یا از منابع دیگری همچون عقل. ]معرفت دینی، صادق لاریجانی، ص ۱۲، مرکز ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۷۰، چ اول. [ این نوع کاربرد را می‏توان دین در مقام کشف نامید.

۵. دین به معنای حقائق دینی در عالم واقع‏

گاه مراد از دین، حقائق دینی است که توسط پیشوایان دینی به مردم ابلاغ می‏شوند و مردم را از آنها باخبر می‏سازند. به عبارت دیگر آنچه به صورت حقیقی، عینی و ثابت در علم الهی و مشیت خداوندی برای راهنمایی بشر به رستگاری وجود دارد و منبع و منشأ برای دینٍ فرستاده شده است و قرآن کریم از آن مرتبه که مرحله‏ای از علم الهی به شمار می‏رود به لوح محفوظ تعبیر می‏کند: «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» ]بروج/ ۲۱ و ۲۲. [ (آری، آن قرآنی ارجمند در لوح محفوظ است) یا می‏فرماید: «إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» ]زخرف/ ۴. [ (همانا آن، در کتاب اصلی [= لوح محفوظ ] نزد ما سخت والا و پرحکمت است). ]قرآن و قلمروشناسی دین، مصطفی ملکیان، ص ۴۴، مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۲. [

ب: تبیین مساله قلمرو دین‏

اکنون پس از تبیین کاربردهای مختلف دین باید بررسی کرد که در قلمرو دین چه معنایی از دین باید مورد نظر قرار گیرد؟ بدون شک مراد دین در عالم واقع نیست چرا که دین به معنای حقائق دینی تا انزال نشود و به مرحله ابلاغ نرسد بر انسان حجیت نمی‏یابد. همچنین دین به معنای معارف دینی مراد نیست زیرا فهم ما از دین به طور کلی و در هر شرایطی حجت بر ما نیست بلکه در صورتی که حاکی از حقایق دینی باشد حجت است همچنین دین به معنای تدین و دینداری نمی‏تواند مراد باشد زیرا تدین و دینداری پس از اثبات جایگاه دین ابلاغ شده است بنابراین مراد از دین آن دسته از حقائق دینی است که بر بشر ابلاغ شده است و در متون دینی یعنی کتاب و سنت آمده است.

نتیجه اینکه مراد از دین در بحث قلمرو دین باید دین به معنای متون دینی باشد یعنی دین ابلاغ شده از سوی خدا و پیشوایان دینی. در این صورت طرح بحث قلمرو دین در معارف دینی و فهم ما از دین، نادرست است و با توجه به آنچه گذشت مساله قلمرو دین در حوزه متون دینی ودین ابلاغ شده باید مورد بررسی قرار گیرد.

---