امانت داری, راهی برای کسب محبوبیت

امانت داری یکی از خصوصیات مهم اخلاقی است برخی آن را هم ردیف عدالت و صداقت قرار داده اند و در اهمیت این فضیلت بسیار گفته و نوشته اند چرا که نظام اجتماعی بر اموری قرار می گیرد که از مهمترین آنها می توان به این فضایل اخلاقی اشاره کرد

امانت داری یکی از خصوصیات مهم اخلاقی است. برخی آن را هم ردیف عدالت و صداقت قرار داده اند و در اهمیت این فضیلت بسیار گفته و نوشته اند؛ چرا که نظام اجتماعی بر اموری قرار می گیرد که از مهمترین آنها می توان به این فضایل اخلاقی اشاره کرد. از این رو نمی توان همه فضایل انسانی را هم سنگ دانست، بلکه آنها را باید باتوجه به کارکردهای آن در زندگی انسان، ارزش گذاری کرد. از نظر ارزشی، امانت در کنار اصول بسیار با ارزش و اهمیت اخلاقی دیگر قرار می گیرد و می توان آن را مبنای بسیاری از فضایل اخلاقی دیگر برشمرد.

آموزه های اسلامی بر امانت داری بسیار تاکید کرده است. از برجسته ترین صفات پیامبر(ص) در عصر جاهلیت، امانت داری وی بوده، بطوری که ایشان را به محمد امین(ص) می ستودند و می شناختند. نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا نقش و جایگاه و کارکردهای امانت داری را در زندگی انسان تبیین کند.

● امانت داری، از اصول پایه اخلاقی

هنگامی که به عقل و عقلا مراجعه می شود برخی از فضایل اخلاقی را به عنوان نخستین ها و برترین ها یاد می کنند؛ چرا که این فضایل در چنان جایگاهی از ارزش و اهمیت قرار گرفته اند که نمی توان از آنها غافل بود و در همان حال تحقق فضایل دیگر را چشم داشت؛ چرا که این فضایل اخلاقی در حکم اصول اخلاقی پایه قرار دارند و اساس بسیاری از فضایل اخلاقی دیگر است. کسی که این اصول پایه اخلاقی را نداشته باشد، نمی توان امید داشت که دارای فضایل اخلاقی دیگر است.

آموزه های قرآنی وجود برخی از صفات و فضایل در انسان را مقدمه و بستر تحقق فضایل دیگر دانسته است. به این معنا که اگر اینها تحقق نیابد نمی توان انتظار تحقق مراتب دیگر را داشت. به عنوان نمونه در آیات نخست سوره بقره سخن از تقوای عقلانی و عقلایی است؛ چرا که اگر چنین تقوایی در انسان نباشد، نمی توان امید داشت که به تقوای شرعی رو آورد؛ زیرا پایه دین و اخلاق همان عقل و عقلانیت است و اگر کسی به احکام عقل عملی خویش عمل نکند و پایبند اصول عقلانی و احکام مستقل عقل عملی نباشد، نمی توان از او انتظار دینداری و حیا و اخلاق داشت. از این رو در آموزه های اسلامی هنگامی که از جایگاه عقل و عقل عملی سخن به میان می آید، این نکته تاکید می شود که تنها انسان های خردورز هستند که دین دار و با حیا و اخلاق هستند و هر جایی که خردورزی باشد، آن دو نیز حضور خواهند داشت و اگر دین و حیا در شخصی نباشد، این خود مهم ترین و بهترین گواه بر بی خردی و سفاهت شخص است.(اصول کافی، ج۱، کتاب عقل و جهل)

کسی که از عقل عملی و احکام آن پیروی می کند، این زمینه را دارد که انسانی دین دار و متشرع و فردی اخلاقی و متخلق به فضایل اخلاقی باشد؛ اما کسی که از عقل عملی و احکام آن پیروی نمی کند نمی توان امیدی به دینداری و اخلاق او داشت.

در میان اصول و احکام عقل مستقل عملی می توان به عدالت و صداقت و امانت به عنوان مهمترین اصول اشاره کرد؛ چرا که این اصول پایه و بنیاد اصول اخلاقی دیگر است.

● معناشناسی امانت

امانت در لغت ضدخیانت و به معنای اعتماد نمودن است. (مجردالدین محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۴، ص۲۸۱و ۳۴۵) ابن منظور لغت شناس مشهور در لسان العرب می نویسد: «امن» به معنای «امان و الامانه» است که هر دو به یک معناست. والامن: ضد ترس است. و الامانه: ضد خیانت است. (ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص۲۲۳)

واژه امانت همچون واژه های امن، امان و ایمان، هر سه مصدر هستند و از ریشه «ام ن» در اصل، آرامش خاطر و آرامش نفس و از بین رفتن بیم و هراس است. (حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، ترجمه، سید غلامرضا خسروی حسینی، ج۱، ص۱۰۲ / سیدمحمد مرتضی الزییدی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: عبدالمنعم خلیل ابراهیم و سیدمحمد محمود، ص۱۰۶) و برای چیزهایی به کار می رود که به امانت نهاده شده اند. (فیومی، المصباح المنیر، ص۱۰)

در قاموس قرآن در بیان معنای امانت آمده که واژه «امانت» از ریشه «ام ن» به معنای ایمنی و آرامش قلب و خاطر جمع بودن است. امن و امانه و امان در اصل به یکی معنی اند. (سیدعلی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج۱و ۲، ص۱۲۳)

در اصطلاح فقها و علمای اخلاق «امانت» در همان معنای لغوی استعمال شده، ولی در موارد فراوانی به معنای زیر به کار رفته است. براساس این معنا، «امانت» دارایی و جنسی است که با اذن مالک آن یا به اذن شارع مقدس در اختیار غیرمالک آن قرار می گیرد. (محمدعلی انصاری، الموسوعه الفقهیه المسیره، مجمع الفکر اسلامی، قم، شریعت، چاپ اول، ۱۴۲۴ هـ.ق، ص۱۰۵و ۱۰۶) پس امانت، هر ودیعه و چیزی است که برای نگاهداشتن به کسی سپرده می شود تا به عنوان امین از آن نگه داری کند و پس از زمانی به مالک و صاحب آن بازگرداند.

در اصطلاح مفسران، امانت تکالیفی از عبادات و طاعات است که خدای متعال برخلق تعیین کرده است. (محمد معین، فرهنگ معین، ص۳۴۷) اما در اصطلاح متصوفان، امانت همان استعدادی است که خداوند برای کسب خیر و علم و عشق در دل انسان به ودیعت نهاده است. البته برخی ها امانت در اصطلاح تصوف را جامعیت اسماء و صفات یا هستی حق دانسته اند (علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ص۱۵۰)

البته باید به این نکته توجه داشت که واژه امانت گاه به معنای صفتی از صفات نفسانی انسان و در مقابل صفت خیانت به کار می رود. در این صورت به فرد متصف به این صفت، «امین» گفته می شود؛ و گاه به مالی اطلاق می گردد که نزد فردی به امانت گذاشته شده است، در فقه اسلامی از امانت در باب ودیعه، رهن، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، عاریه، اجاره، وکالت و لقطه سخن رفته است.امانت بر دو قسم است: ۱. امانت مالکی؛ ۲. امانت شرعی. امانت مالکی به مالی گفته می شود که مالک، آن را در اختیار دیگری گذاشته است و سبب آن یا عقدی است که امانت، موضوع اصلی آن است؛ مانند ودیعه و یا عقدی که امانت، در ضمن آن و به تبع مطرح است مانند اجاره، عاریه، مضاربه، وکالت، شرکت و رهن.

اما امانت شرعی به مالی اطلاق می شود که شارع، فردی را بر آن امین قرار داده است؛ خواه آن مال به طور قهری در اختیار وی قرار گرفته باشد- مانند آن که باد، لباس کسی را به خانه همسایه بیندازد- یا توسط مالک آن بدون اطلاع، تحویل گیرنده شده باشد- مانند آن که کسی کیف یا صندوقی را بخرد و در درون آن مالی ازفروشنده را که مورد معامله نبوده، بیابد و یا یکی از دوطرف معامله به اشتباه، کالای مورد معامله یا بهای آن را افزون بر استحقاق خویش دریافت کند- و یا آنکه به اذن شارع آن مال را بردارد مانند کسی که مال گمشده ای را پیدا کند یا مال محترمی را که در معرض تلف است، به قصد رساندن آن به صاحبش، بردارد.

● اهمیت و ارزش امانت

از آثاری که برای امانت بیان شده می توان اهمیت و ارزش امانت اخلاقی و فقهی را دانست. از نظر اسلام امانت از چنان اهمیتی در میان دیگر احکام اسلامی برخوردار است که امام صادق(ع) حفظ امانت قاتل امیرمؤمنان(ع) که اشقی الاشقیاء است را واجب و لازم می داند و می فرماید: تقوای الهی پیشه کنید و امانت را به کسی که شما را امین دانسته است، بازگردانید، زیرا حتی اگر قاتل امیرالمؤمنین(ع) امانتی را به من بسپرد حتما آن را به او برمی گردانم. (امالی صدوق، ص ۳۱۸)

آن حضرت همچنین امانت داری را جزو ده خصلت برتر اخلاقی می شمارد و می فرماید: مکارم ده تاست: اگر می توانی آنها را داشته باش...: استقامت در سختی ها، راستگویی، امانتداری، صله رحم، میهمان نوازی، اطعام نیازمند، جبران کردن نیکی ها، رعایت حق و حرمت همسایه، مراعات حق و حرمت رفیق و در رأس همه، حیا. (غررالحکم، ج۶، ص ۴۴۱، ح ۱۰۹۲۶)

رسول اکرم(ص) نیز امانت داری را جزو اعمالی می داند که رخصتی در ترک آن داده نشده است. ایشان می فرماید: سه چیز است که ترک آن برای هیچ کس جایز نیست: نیکی به پدر و مادر، مسلمان باشند یا کافر، وفای به عهد با مسلمان یا کافر و ادای امانت به مسلمان یا کافر. (جامع الصغیر، ج۲، ص۷۱۶، ح ۳۴۶۹)

امام علی(ع) در همین راستا در بیان ارزش و اهمیت امانت داری آن را جزو برترین خوبی ها و خیرها دانسته و می فرماید: اربع من اعطیهن فقد اعطی خیرالدنیا و الاخره صدق حدیث و اداء امانه و عفه بطن و حسن خلق؛ چهار چیز است که به هرکس داده شود خیر دنیا و آخرت به او داده شده است: راستگویی، اداء امانت، حلال خوری و خوش اخلاقی. (غررالحکم، ج۲، ص۱۵۱، ح ۲۱۴۲)

از نظر اسلام اصول اخلاقی و فضایل آن بخشی از ملزومات اسلام و ایمان شخص است؛ چرا که اصولا احکام و قوانین اسلام برای تعلیم و تزکیه انسان است (بقره، آیه ۱۵۱، جمعه، آیه۲) و پیامبر(ص) خود را مأمور دانسته تا مکارم اخلاقی را درمیان مردم تبلیغ و آنان را به سوی آن دعوت کند و برترین ها و پسندیده ترین های اخلاقی را در ایشان ایجاد کند. امام صادق(ع) می فرماید: خدای عزوجل هیچ پیامبری را نفرستاد، مگر با راستگویی، و برگرداندن امانت به نیکوکار و یا بدکار. (کافی، ج۲، ص۱۰۴، ح۱)

رسول اکرم(ص) عضویت در امت اسلام را در گرو امانت داری می داند و می فرماید: کسی که در دنیا به امانتی خیانت کند و آن را به صاحبش برنگرداند و آنگاه بمیرد بر دین من نمرده است و با خدا دیدار می کند در حالی که بر او خشمگین است. (امالی صدوق، ص ۵۱۶)

آن حضرت(ص) همچنین می فرماید: لیس منا من یحقرالامانه حتی یستهلکها اذا استودعها؛ از ما نیست کسی که امانت را کوچک بشمارد و از آن مواظبت نکند و درمعرض تلف شدن قرار بدهد. (بحارالانوار، ج ۷۵، ص۱۷۲، ح۱۳)

رسول اکرم(ص) خیانت را نشانه نفاق و خروج از اسلام و ایمان دانسته و می فرماید که از این طریق می توان انسان مؤمن را از منافق بازشناخت. آن حضرت(ص) می فرماید: ثلاث من کن فیه فهو منافق و ان صام و صلی و حج و اعتمر و قال «انی مسلم» من اذا حدث کذب و اذا وعد اخلف، و اذا ائتمن خان؛ سه چیز است که در هرکس باشد منافق است اگر چه روزه بگیرد و نماز بخواند و حج و عمره کند و بگوید من مسلمانم، کسی که هنگام سخن گفتن دروغ بگوید و وقتی که وعده دهد تخلف نماید و چون امانت بگیرد، خیانت کند.

(نهج الفصاحه، ح ۱۲۸۰)

رسول اکرم راه کسب محبت خود و خدا را امانت داری می داند که از مهم ترین صفات انسانی و فضیلت برتر است. آن حضرت(ص) می فرماید: اگر می خواهید که خدا و پیغمبر شما را دوست بدارند وقتی امانتی به شما سپردند رد کنید و چون سخن گویید راست گویید و با همسایگان خود به نیکی رفتار نمایید. (نهج الفصاحه، ح ۵۵۴)

آن حضرت در این باره می فرماید: نزدیک ترین شما به من در قیامت، راستگوترین، امانتدارترین، وفادارترین به عهد، خوش اخلاق ترین و نزدیک ترین شما به مردم است. (بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۹۴، ح۱۲)

در اهمیت و ارزش امانت داری همین بس که انسان در هر حالی می بایست امین باشد و در امانت خیانت نکند هر چند که دیگری در حق او خیانت کرده باشد. امام علی(ع) در این باره می فرماید: لا تخن من ائتمنک و ان خانک و لاتذع سره و ان أذاع سرک؛ به کسی که تو را امین قرار داده است خیانت مکن هر چند او به تو خیانت کرده باشد و راز او را فاش مساز اگر چه او راز تو را فاش ساخته باشد. (بحارالأنوار، ج ۷۷، ص ۲۰۸، ح۱)

● آثار و کارکردهای دنیوی و اخروی امانت

در آیات و روایات، کارکردها و آثار بسیاری برای امانت و امانت داری بیان شده است. از مهم ترین آثار فضیلت اخلاقی و عمل فقهی امانت و امانت داری کسب رضایت و محبت الهی است. (آل عمران، آیات ۷۵ و ۷۶؛ حج، ایه ۳۸) چنانکه گفته شد امانت موجب جلب محبت رسول الله(ص) و اهل بیت(ع) است. پس کسی که می خواهد مورد عنایت خداوند قرار گیرد (یوسف، آیات ۵۴ و ۵۶) و محبت خداوند را به دست آورد می بایست اهل امانت باشد.

رستگاری و سعادت دنیا و آخرت انسان نیز در گرو امانت و امانت داری و ادای امانت و پرهیز از خیانت در امانت است که در آیاتی چند از جمله آیات ۱و ۸ مؤمنون به آن اشاره شده است.

خداوند امانتداری را زمینه جلب اعتماد دیگران معرفی کرده است (یوسف، آیات ۵۴و ۵۵؛ قصص، آیه۲۶) پس از کارکردهای مهم اجتماعی و دنیوی امانت داری جلب اعتماد عمومی است که مهمترین سرمایه هر انسان و جامعه ای بشمار می رود.

اگر انسان می خواهد نیکوکار را بشناسد و از اهل احسان خبر گیرد، باید به امین و امانت دار بنگرد، چرا که یکی از مهمترین مصادیق نیکوکاری و احسان، امانت داری و پرهیز از خیانت در امانت است. (یوسف، آیات۵۴و ۵۶)

بهره مندی افراد و جامعه از آنچه به عنوان خیر شناخته می شود نیز در گرو امانت داری است. رسول اکرم(ص) می فرماید: لا تزال امتی بخیر ما تحابوا و تهادوا و أدوا الامانه ؛ امت من تا هنگامی که یکدیگر را دوست بدارند، به یکدیگر هدیه دهند و امانتداری کنند، در خیر و خوبی خواهند بود. (عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۳، ح۵۲)

کسب بسیاری از مقامات عالی انسانی نیز در گرو امانت داری انسان است. صادق(ع) می فرماید: بنگر علی(ع) چه چیز آن مقام را نزد پیامبر خدا(ص) پیدا کرد همان را پیروی کن. همانا علی(ع) آن مقام را نزد پیامبر با راستگویی و مانتداری بدست آورد.

(کافی، ج۲، ص۱۰۴، ح۵)

بهره مندی از خیر دنیا و آخرت در گرو امانت داری است. امام موسی کاظم(ع) بهره مندی انسان و جامعه از رزق و برکت الهی را در گرو آن دانسته و می فرماید: ادای امانت و راستگویی روزی را زیاد می کند و خیانت و دروغگویی باعث فقر و نفاق می شود. (بحارالأنوار، ج۸۷، ص۳۲۷)

● نشانه های امین و خائن

یکی از مشکلات انسان ها در زندگی اجتماعی تشخیص خوب و بد و انسان های خوب و بد است؛ زیرا بسیاری از مردم اهل نفاق هستند و برخلاف آن چه هستند می نمایند. از این رو انسان نمی داند به چه کسی اعتماد کند و امانتی را نزد او بگذارد. بارها داستان هایی را خوانده و یا شنیده اید که کسی که به ظاهر اهل نماز و روزه و حتی قاضی و معتمد محل و یا جامعه بوده اما خیانت ورزیده است و مالی را اختلاس یا ربوده و در امانت خیانت کرده است. از این رو باید ملاک و معیاری را به عنوان نشانه شناسی داشته باشیم تا بتوانیم انسان امین را از خائن بازشناسیم.

رسول اکرم(ص) به این نکته توجه می دهد که انسان در هنگام امانت گذاری نخست باید انسان امین را بشناسد و به کسی که نمی شناسد و یا خائن است اعتماد نکند تا در آینده سرزنش خود و دیگران را به دنبال نداشته باشد. آن حضرت می فرماید: هر کس به فردی غیرامین امانت بسپارد، خداوند ضامن او نیست، زیرا او را از امانت سپاری به غیر امین بازداشته است. (بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۷۹، ح ۳)

امام صادق(ع) به مردم هشدار می دهد که مسئله امانت و شناسایی امین خیلی مهم است و نمی توان تنها به ظاهر برخی ها حتی مسلمانان متظاهر به اسلام بسنده کرد و بر اساس آن قضاوت و داوری کرده و چیزی را در نزدشان امانت گذاشت. آن حضرت هشدار داده و می فرماید: فریب نماز و روزه مردم را نخورید، زیرا آدمی گاه چنان به نماز و روزه خو می کند که اگر آنها را ترک گوید، احساس ترس می کند، بلکه آنها را به راستگویی و امانتداری بیازمایید. (کافی، ج ۲، ص ۱۰۴، ح ۲)

امام علی(ع) در بیان نشانه شناسی امین از خائن می فرماید: لیس لکذوب امانه، و لالفجور صیانه؛ دروغگو امانتدار و بدکار، نگهدارنده اسرار نخواهد بود. (غررالحکم، ج ۵، ص ۵۸، ح ۷۵۰۶)

رسول اکرم(ص) نیز در این باره می فرماید: اذا رأیت من اخیک ثلاث خصال فارجه: الحیاء والامانه والصدق؛ هرگاه در برادر (دینی) خود سه صفت دیدی به او امیدوار باش: حیا، امانتداری و راستگویی. (نهج الفصاحه، ح ۲۰۵)

● امانت داری از نوعی دیگر

باید توجه داشت امانت داری تنها در مورد یک شیء مادی و جنسی و عینی نیست بلکه امور غیرمادی را نیز شامل می شود. مثلاً اگر کسی راز و یا سخنی را نزد کسی امانت سپرده او حق ندارد آن را فاش کند که در این صورت نسبت به صاحب آن راز خیانت کرده است.

همچنین کارمندان و کسانی که در ادارات دولتی و خصوصی وسایل و تجهیزات و امکاناتی را در اختیار دارند در واقع آنها را به عنوان امانت نزد خود دارند و چنانچه اگر از این امکانات و وسایل به درستی و در راستای وظایف محوله استفاده نکنند و یا از آنها استفاده شخصی بکنند این عمل مصداق خیانت در امانت خواهد بود. زیرا اداره مربوطه آنان را امین دانسته و آن امکانات را در اختیارشان قرارداده تا استفاده تعریف شده از آنها بکنند و اگر استفاده شخصی و یا نادرست بنمایند قطعاً نوعی خیانت در امانت مرتکب شده اند و نزد خدا مؤاخذه خواهند شد.

فرشته محیطی