مراتب عبودیت و بندگی نفس

اگر اعضا و جوارح, غرایز و دیگر قوای بدنی به قصد تقرب به فرمان حق درآیند عبودیت و بندگی در مراتب جسمانی و حیوانی تحقق پیدا می کند و زمینه جهت تعالی روح انسانی به وجود می آید

اگر اعضا و جوارح، غرایز و دیگر قوای بدنی به قصد تقرب به فرمان حق درآیند عبودیت و بندگی در مراتب جسمانی و حیوانی تحقق پیدا می‌کند و زمینه جهت تعالی روح انسانی به وجود می‌آید. انسان وابستگی ذاتی و وجودی به خداوند متعال دارد و به همین جهت در تمام مراتب وجودی و استعدادها حقیقتی وابسته است. طبق قاعده هماهنگی خُلق با خَلق، باید در مرحله خُلق به خدای بزرگ وابسته باشد. وابستگی آدمیان در مراتب جسمانی و حیوانی خلق اقتضا می‌کند که نحوه به کارگیری و بهره‌مندی از آنها مطابق با خواست خداوند باشد، اگر مراتب نازل نفس ظرف صفات فضیلت نیستند، ولی رفتارها درآن مراتب می‌توانند از رنگ انسانی و فضیلت برخوردار باشند. با توجه به این مقدمه عبودیت و بندگی نفس در دو مرتبه جسمانی و حیوانی وسیله‌ای برای رشد و کمال انسانی است.هر موجودی در نظام هستی در پی ظهور و نمایاندن خود است، خود نمایی، هر موجودی وابسته به مرتبه هستی و شأن وجودی و اقتضای ذاتی اوست و بیش از این توانایی ظهور ندارد. خودنمایی مراتب جسمانی و حیوانی در ظهور فعلی رشد، نمو، جذب و دفع و توانمندیهای غریزی و ارضای آنها ممکن می‌شود، اما ظهورفعلی مرتبه انسانی و وصولش به هستی برتر و کمال مطلوب جز در شعاع عبودیت و بندگی خداوند امکان پذیر نیست.

به همین جهت بندگی یا وابستگی خاص ارادی به خداوند، خاص مرتبه انسانی است و به نحوه غیر مستقیم با مراتب جسمانی و حیوانی در ارتباط است و بر اساس قاعده هماهنگی خُلق با خَلق، عبودیت در مراتب نازل ابزار و راه برای ظهور کامل بندگی در مرتبه انسانی است.چنانکه در مرحله خَلق وجود آن مراتب وسیله‌ای برای ظهور وجود انسانی است.رویش بعد جسمانی و حیوانی انسان از غذاهای حلال و پیدایش زمینه‌های مثبت اخلاقی در واقع به اصلاح در آوردن آنها در مرحله تکوین است، اما پاسخگویی به خواسته‌های غریزی و جسمانی و به کارگیری اعضای قوا و استعدادها در محدوده قوانین دین و عقل به اصلاح درآوردن آن ابعاد به نحو اختیاری و ارادی است. همانگونه که به اصلاح در آوردن تکوینی ابعاد جسمانی و حیوانی شرط قبولی عبادات است به اصلاح در آوردن ارادی آنها شرط وجود عبادت و ظهور فعلی عبودیت در مرتبه انسانی می‌باشد.برای وضوح مطلب باید گفت اگر دست به دردی و خیانت دراز شود، چشم به نگاههای حرام و شهوانی مبتلا گردد، پا در راه ظلم و ستم قدم بر دارد، زبان غیبت و تهمت زند، گوش صداهای باطل و فریب خلق بشنود و... آیا می‌توانیم نفس را در مرتبه انسانی به صداقت، عفت، عدالت، احسان و امانتداری، حلم، عزت نفس، شرف آدمی‌وسلامت و اندیشه و...توصیف کنیم.

اما آنگاه که اعضا و جوارح، غرایز و دیگر قوای بدنی به قصد تقرب به فرمان حق درآیند. عبودیت و بندگی در مراتب جسمانی و حیوانی تحقق پیدا می‌کند و زمینه جهت تعالی روح انسانی به وجود می‌آید.غلبه هوای نفسانی در مراتب نازل نفس و تبعیت اعضا و جوارح و غرایز از آنها سبب می‌شود که انسان از توجه به خدا و پرستش او لذت نبرد و آن را امری تحمیل شده ملاحظه کند. حضرت علی(ع) می‌فرماید: کسی که خود را از هواهای نفسانی باز نداشته، چگونه لذت عبادت و پرستش خدا را می‌یابد. برای غلبه بر هواهای نفسانی و به اصلاح درآوردن مراتب جسمانی و حیوانی، باید عقل را به کمک طلبید و در مقابل انحراف‌های نفسانی ایستادگی کرد. حضرت علی همچنین می‌فرماید: اصلاح هر کاری وابسته به عقل است.این که به وسیله عقل باید با فساد نفس مجاهده کرد علتش این است که ریشه فساد و انحراف نفس، جهل است. هر شری به وسیله جهل و نادانی بر انگیخته می‌شود و آنگاه که عقل امور مراتب نازل نفس را بدست گیرد کمال انسانی وجود پیدا می‌کند. کمال نفس مرتبه انسانی به وسیله حاکمیت و نظارت عقل بر خواسته‌های جسمانی و حیوانی است.به اصلاح در آوردن مرتبه جسمانی و مرتبه حیوانی مکمل اصلاح تکوینی آنهاست. هر کدام بدون دیگری ناقص بوده و آنگاه که با هم باشند، سبب ظهور فعلی حسن خلق در مرتبه انسانی می‌گردند.