«بازار» ی که نباید فقط «خنده» بفروشد

محور اصلی مجموعه طنز «خنده بازار» شوخی با برنامه های جدی تلویزیونی است

«طنز» به سادگی قابل انتقال است، نیاز به فکر ندارد، خستگی به در می‌کند و می‌شود پا روی پا گذاشت و با دیدن آن قهقهه سر داد، پس شکی نیست که ساده‌ترین راه برای تاثیرگذاری روی ذهن مخاطب و تبدیل شدن به اولویت بینندگان برای پرکردن اوقات فراغت خود، انتخاب قالب طنز برای یک مجموعه تلویزیونی است.

مجموعه تلویزیونی «خنده بازار» نیز در اولین دوره خود به شب‌نشینی‌های بینندگان در تعطیلات نوروز ۹۰ چاشنی خنده اضافه کرد. آن روزها این مجموعه طنز مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت و هر کجا که بودیم صحبتی از یکی از آیتم‌های برنامه به میان می‌آمد و شاید به دلیل استقبال اولیه از این مجموعه بود که سازندگان آن تصمیم گرفتند که به ساخت آن ادامه دهند و سری دوم آن را در ماه رمضان و سری سوم آن را نیز در نیمه اول بهمن پخش کنند؛ اما پیش از آن که به نحوه مواجه شدن بینندگان و این‌ که خنده بازار چقدر موردپسند آنان و منتقدان قرار گرفت، بپردازیم باید در تعریف طنز کمی تامل کنیم. طنز در ادبیات‌ به‌ نوعی‌ شیوه‌ بیان‌ استنباطی‌ و غیرجدی‌ اطلاق‌ می‌شود.

به گفته بسیاری از صاحب‌نظران، در ظاهر طنز، خنده‌ و در باطن‌ آن‌ نوعی‌ تنبیه‌ خفیف‌ و آگاهی‌ نهفته‌ است‌. طنزپرداز با بزرگ‌نمایی‌ یک‌ عیب‌ یا نقیصه‌ قصد دارد صاحب‌ آن‌ عیب‌ را متوجه‌ نکته‌ای کند. بنا بر این تعریف، در واقع‌ یکی‌ از روش‌های‌ متوجه‌ کردن‌ دیگران‌ به‌ نکته‌هایی‌ که‌ از آن‌ غافل‌ مانده‌اند، طنز است‌. همچنین این شیوه بیان غیرجدی یکی از موفق‌ترین و البته پرمخاطب‌ترین شیوه‌های ارتباط برقرار کردن و بیان نکته یا موضوعی به مخاطبان است؛ چرا که اگر بخواهیم به شیوه تنبیه خفیف، آگاهی یا متوجه کردن دیگران از عیب خود، آن هم در قالب یکی از گونه‌های پرطرفدار تلویزیونی یعنی «کمدی» یا «طنز» بپردازیم باید به چند نکته اساسی توجه کنیم: تحلیل ساختاری مجموعه طنز تلویزیونی و شیوه پرداختن آن به موضوعات منتخب خود.

در تحلیل ساختاری خنده بازار می‌توان به این نکته سازندگان آن اشاره کرد. آنها مدعی شده‌اند این مجموعه در ابتدای امر با هدف نقد و آگاهی و تلنگر ساخته شده و برای اثبات ادعای خود هم از نقد همکاران خود در تلویزیون شروع کرده‌اند. اگر بخواهیم طنز را یکی از قالب‌های متعالی برای نقد و بهبود اوضاع یک جامعه بدانیم با این تعریف در مورد این مجموعه تلویزیونی دچار تناقض می‌شویم. چرا که در نگاه اول در اغلب آیتم‌های این برنامه شاهد تقلید و تیپ‌سازی هستیم تا ابداع شخصیت‌های مختلف. این در حالی است که کمترین میزان از مقوله نقد در این برنامه دیده می‌شود. خنده بازار بیشتر به تقلید رفتار و گفتار چهره‌هایی مانند عادل فردوسی‌پور، فریدون جیرانی و در اوج خود علی دایی می‌پردازد.

البته شاید در ابتدای امر انتخاب چنین سبکی برای نقد موضوعات مختلف، موردپسند خیلی‌ها قرار گرفت آن هم به دلیل شباهت عجیب چهره و رفتار بازیگران این مجموعه به شخصیت‌های اصلی مورد تقلید و قیاس این اصل و فرع با هم، بیننده را سرگرم می‌ساخت و موجبات بهت و خنده او را فراهم می‌کرد، اما بعد از گذشت چند قسمت به تدریج با تکرار این سبک، چیزی که باعث خنده مخاطب می‌شد برای او عادی شده و شاید حتی دیگر به آن نخندد.

اما در یک نگاه عمیق‌تر شاید نقد اساسی به مجموعه خنده‌بازار شیوه پرداختن آن به موضوعات مختلف باشد. به این صورت که تکرار و تقلید صرف از برخی از برنامه‌های تلویزیون مثل هفت، نود، هواشناسی و... به عنوان پربیننده‌ترین و پرمخاطب‌ترین برنامه‌های سیما و بزرگ کردن معایب و غلو در لحن مجریان، نحوه اجرا، مهمانان برنامه، موضوعات برنامه و حتی ویژگی‌های انتسابی و ذاتی مجریان این برنامه‌های جدی که قطعا با اهداف مختلفی به وجود آمده‌اند، در کمترین تاثیر‌گذاری خود، برخی از کارکردهای این برنامه‌ها را خنثی و در بیشترین تاثیر خود، بینندگان را نسبت به این برنامه‌ها بدبین و بعضا بی‌علاقه می‌کند. به دیگر بیان این نوع ادا درآوردن و تقلید بی‌چون و چرا از برنامه‌های جدی و پرطرفدار تلویزیون باعث می‌شود که بعضا جدیت این برنامه‌ها و به تبع آن نوع برخورد بینندگان با آنها تغییر کند و گاه حواس آنها هنگام تماشا کردن به جای توجه به محتوای برنامه به طور ناخودآگاه به سمت تقلید‌ها و تصاویر آنها در خنده بازار پرت شود و این شاید در نهایت به اپیدمی ناقصی تبدیل شود که کمترین تاثیر آن شاید فراگیری روحیه مسخره کردن و به طنز گرفتن برنامه‌های خوب تلویزیون در میان مردم باشد، چیزی که مسلما سازندگان این برنامه نیز خواهان آن نبوده‌اند.

حال اگر بخواهیم به تعریف طنز در ابتدای متن برگردیم این سوال مطرح می‌شود که مجموعه خنده بازار با بزرگنمایی کدام عیب و نقیصه در رفتار شخصیت‌های مورد تقلید خود، قصد نقد و بهبود چه چیزی را در آنها دارد و می‌خواهد کدام نکته را به آنها یادآوری کند و اگر قرار است نقدی صورت بگیرد با خنداندن مردم توسط ساختن نسخه بدلی چهره‌های مشهور به هدف خود خواهد رسید؟ چه خوب است که همواره اگر برنامه‌ای در قالب طنز به وجود می‌آید در پی نقدی باشد و اگر اعتراضی باشد به این اعتراض هنرمندانه و منصفانه پرداخته شود.

مهراوه فردوسی