مقدمه ای بر تکنولوژی و معماری

فرم عبارت از هندسه و شکل اثر می باشد و عملکرد, شامل کاربری ها و بهره گیری ها در فضای معماری است تکنولوژی شامل فرآیند ساخت, تفکر پیرامون نحوه ساخت و مصالح, تکنیک ها و سیستم های ساختمانی می باشد

معماری را می‌توان از چهار بخش اصلی متشکل دانست: ‌

الف) فرم‌،

ب) عملکرد،

ج ) تکنولوژی،

د) فرهنگ و محتوا

فرم عبارت از هندسه و شکل اثر می‌باشد و عملکرد، شامل کاربری‌ها و بهره‌گیری‌ها در فضای معماری است. تکنولوژی شامل فرآیند ساخت، تفکر پیرامون نحوه ساخت و مصالح، تکنیک‌ها و سیستم‌های ساختمانی می‌باشد. فرهنگ و محتوا نیز در و نمایه غیرفیزیکی شامل مفاهیم و معانی مطرح شده در اجزا و کل اثر می‌باشد که از فرهنگ، تاریخ، اعتقادات و مبانی فلسفی جامعه و معمار نشأت می‌گیرد. بنابراین یکی از اصلی‌ترین عناصر برپاکننده هر اثر معماری، تکنولوژی است. <معماری در گذشته و حال از دوگونه تکنولوژی بهره جسته است، تکنولوژی سنتی و تکنولوژی مدرن، تکنولوژی‌های سنتی به‌ندرت تدوین شده‌اند ولی تکنولوژی‌های مدرن همیشه مدرن بوده‌اند. روش‌ها در تکنولوژی‌های سنتی می‌توانند تشریح شوند، اما فرموله نیستند به مانند اصولی که برای نیازهای متعدد و بسیاری به کار گرفته می‌شدند. اما تئوری‌های اساسی تکنولوژی‌های مدرن وابسته به نیاز‌هایشان هستند.>۱۹۸۶۶ )Porter-

تکنولوژی سنتی به طریقی براساس رویش خوب فرهنگ بومی ترسیم و فکر شده است و تکنولوژی مدرن علا‌مت بینش علمی جدیدی از جامعه است. تکنولوژی سنتی تنها از طریق تداوم سیستم استادشاگردی که ارتباط با استادکاران را می‌طلبد تضمین می‌شود ولی تکنولوژی مدرن از طریق سازمان‌های صنعتی و انستیتوهای آموزشی توسعه و پیشرفت یافته است.

اما علا‌وه بر تفاوت‌های مذکور، نحوه به‌کارگیری و دخالت تکنولوژی‌های سنتی و مدرن در معماری نیز دگرگون شده و تکنولوژی مدرن زمینه‌ساز تغییراتی در هویت و محتوای فضاها و عناصر معماری گردیده است. <تکنولوژی در فرهنگ لغات، ابزاری تکنیکی برای رسیدن به اهداف عملی است. تعاریف جدیدتر از تکنولوژی به این امر اشاره می‌کند که نباید تکنولوژی را محدود کرد و آن را با ابزار و ماشین یکی دانست.>(وود وارد: ۱۲۵)

در نگاه اول، تکنولوژی ابزارها و ماشین‌آلا‌ت به‌نظر می‌آید ولی با تعمق در متون علمی و فلسفی پیرامون تکنولوژی مشخص می‌گردد که تکنولوژی دامنه وسیع‌تری را در بر می‌گیرد، از جمله شیوه تفکر و نگرش به موضوع، فرآیند و شیوه و روش انجام امری و نتیجه و اثر نهایی می‌باشد که در معماری، تفکر و مبانی نظری، شیوه و فرآیند طراحی و ساخت، مصالح، ابزارها و ماشین‌‌آلا‌ت و سرانجام اثر نهایی را در بر می‌گیرد. لذا هم شامل عناصر مادی می‌گردد و هم فعالیت‌های انسانی را در برمی‌گیرد، مجموعه این دو سبب ایجاد و احداث آثار معماری می‌گردند. همانگونه که در علوم رفتاری و روانشناسی به اثبات رسیده است محیط و عناصر و اجزای آن بر رفتارها، کنش‌ها و واکنش‌های آدمی تأثیر گذارده و بخشی از هویت آدمی را شکل می‌دهند، لذا تکنولوژی و عناصر آن نیز به عنوان عناصری محیطی بر آدمی تأثیر گذاشته و بر شکل‌گیری هویت او تأثیر می‌گذارند. ‌

تکنولوژی در معماری سنتی، در سیری تدریجی و تداومی همراه با معماری، فرهنگ و شرایط اجتماعی و اقتصادی رشد نموده و به‌صورتی ذوب شده در معماری به‌کار گرفته می‌شد و عملا‌ً تفکیکی میان معماری و تکنولوژی نمی‌توان در آن متصور بود.

اما بعد از انقلا‌ب صنعتی در غرب و پیشرفت سریع علوم و تکنولوژی، و سازگاری جامعه غربی و تکنولوژی مدرن و به تبع آن هماهنگی معماری با تکنولوژی و فرهنگ حاکم بر غرب، معماری غرب در شرایط مناسبی با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، قرارگرفته است. اما در ایران با توجه به عقب ماندگی‌های بسیار علمی، اقتصادی و تکنولوژیکی و ...، ایران را به کشوری واردکننده علوم و تکنولوژی جدید از غرب تبدیل نموده است، همجواری فرهنگ و معماری ایرانی با تکنولوژی مدرن آن‌هم به‌صورت ابتدایی و ناقص، ناهنجاری‌هایی را در عرصه معماری و فرهنگ سبب گردیده است. علی‌رغم آن، با توجه به نیازهای امروزی جامعه ایرانی که باید با استفاده از تکنولوژی نوین و پیچیده‌ای مرتفع گردد بایستی به بستر فکری و فلسفی تکنولوژی مدرن و همچنین تأثیراتی که در فضای معماری به‌وجود می‌آورد توجه نمود.

برای طراحی و احداث هر اثر معماری بهره‌گیری از تکنولوژی اجتناب‌ناپذیر است، اما تکنولوژی چیست؟ رابطه آن با انسان چگونه است و چه تأثیراتی بر یکدیگر می‌گذارند؟ و چه رابطه درونی با معماری دارد؟ تعاریف و تبیین‌های انجام گرفته پیرامون سوالا‌ت فوق، بسیار متعدد و مختلف است. بنابر تصور متعارف، تکنولوژی تنها ابزارهای دست ساخت بشر می‌باشد و پیشرفت و توسعه آن، ما را به سوی آرمانشهر هدایت می‌کند اما ظاهراً سر از ویرانشهر در آوردیم.

بر خلا‌ف تصور اولیه و رایج از تکنولوژی به مثابه ابزار، تکنولوژی می‌تواند ابزار صرف نباشد همانگونه که برخی تکنولوژی را در عرصه‌هایی مختلف همچون تفکر، فرآیند انجام و سرانجام، اثر و نتیجه گسترش داده‌اند و برخی دیگر برای آن ماهیتی متصور شده‌اند که با خود تکنولوژی متفاوت است. رابطه انسان با تکنولوژی در گذشته و حال از مباحث عمده‌ای است که در این عرصه مطرح می‌باشد. در نظر برخی فلا‌سفه، تکنولوژی دارای ارزشی خنثی بوده و بسته به اینکه چگونه به کار گرفته شود دارای ارزش‌های متفاوتی می‌گردد یعنی برای آن ارزش ماهوی قائل نیستند و صرفاً عوامل فاعلی را در ارزش‌گذاری روی آثار تکنولوژی دخیل می‌دانند. در مقابل اینان گروه دیگری قرار دارند که برای تکنولوژی ارزش ماهوی قائل بوده و برخی از عیوب و نارسایی‌ها را به ذات تکنولوژی نسبت می‌دهند.

نیل پستمن، هیدگر و ژاک الول از این دسته فلا‌سفه هستند که هر یک برخی نقاط مبهم و تاریک تکنولوژی جدید را بیان کرده و راه‌حل‌هایی را برای روشن شدن ماهیت تکنولوژی و چگونگی رهایی از معایب آن پیشنهاد می‌نمایند.

حضور تکنولوژی در عرصه‌های مختلف از شکل‌گیری تفکر اولیه، فرآیند تکامل تفکر، فرآیند طراحی و ساخت تا بهره‌برداری از اثر به اشکال مختلفی می‌باشد و با این حضور تأثیرات مختلفی را بر معماری می‌گذارد. امروزه نگاه به تکنولوژی در معماری ایران تنها از زاویه کمی و فیزیکی می‌باشد و معمولا‌ً از ابعاد غیرفیزیکی آن غفلت می‌گردد. تکنولوژی را برخی، ابزار صرف پنداشته که خنثی وبی اثر می‌باشد و تأثیری را از جانب آن بر آثار و محیط پیرامونی آن متصور می‌باشند. این در حالی است که از ‌ طرفی تفکر تکنولوژیکی انسان معاصر که برآمده از تغییرات صورت گرفته در عرصه‌های نظری و عملی بعد از انقلا‌ب صنعتی می‌باشد تمام حوزه‌های زندگی انسان معاصر را تحت تأثیر خود قرارداده و دگرگون ساخته است و از طرف دیگر همانگونه که در روانشناسی محیطی به اثبات رسیده است کلیه عناصر محیطی و پیرامونی روی انسان تأثیر می‌گذارند لذا حضور تفکر، فرآیند و آثار تکنولوژیکی در محیط نیز بی‌تأثیر بر انسان نمی‌باشد.

معماری که آمده از تفکرات، آرمان‌ها و نیازهای انسان می‌باشد در صورت تغییر در بینش، ارزش ونیازهای انسان دگرگون می‌گردد که این دگرگونی را در طول حیات آدمی بسیار می‌توان دید. اما آیا این دگرگونی ها همواره تکاملی و مثبت بوده است؟ بالا‌خص اگر مبانی فکری و نظری متضاد با مبانی معماری موجود در آن بکار گرفته شود نتیجه دگرگونی‌ها چه خواهد بود؟ آیا تکنولوژی مدرن در مقایسه با تکنولوژی سنتی دارای چنین موقعیتی است؟ آیا این‌دو تکنولوژی برمبانی متفاوتی استوار بوده و ارزش‌های مختلفی را با خود منتقل می‌نمایند؟ با توجه به نقش بسیار مهم تکنولوژی در معماری، آیا نوع و چگونگی به‌کارگیری آن بر محتوا و هویت آثار معماری تأثیر می‌گذارد؟ آیا ارزش‌های معماری تحت تأثیر تکنولوژی بوده ونوع و چگونگی به‌کارگیری تکنولوژی بر آنها تأثیر می‌گذارند؟

تکنولوژی مدرن در عرصه‌های مختلف معماری معاصر ایران، از تفکر گرفته تا فرآیند طراحی و ساخت و در نهایت در اثر نهایی حضور جدی دارد و آثار خود را در فضاها و اشکال معماری معاصر نمایان ساخته، اما از تأثیرات آن غفلت شده و بدان به‌مثابه ابزاری خنثی و بی‌اثر نگریسته شده و این درحالی است که اثر تفکر تکنولوژی مدرن حتی بر شیوه آموزش معماری نیز آشکار است. لذا مباحثی که پیرامون تکنولوژی و سازه مناسب در برخی از آثار، بالا‌خص در معماری معاصر غرب مطرح می‌گردد دلیلی بر پذیرش مبانی نظری آن نبوده بلکه تأکیدی بر چگونگی هم‌آوایی تکنولوژی و سازه با معماری در راستای مبانی مورد نظرشان می‌باشد و هدف، یافتن شیوه دست یافتن به چنین مقصودی می‌باشد.

عباسعلی شاهرودی

دکتر محمود گلا‌بچی