سرما و سوخت زمستانی

ایران ۲۷ تریلیون متر مكعب ذخیره گاز طبیعی دارد یعنی دومین كشور دارای گاز طبیعی دنیا با حوزه های بزرگ گازی پارس جنوبی, پارس شمالی, كنگان, نار و خانگیران

بنا به برآوردها، افزایش جمعیت، ازدیاد مصرف گاز طبیعی را در ایران به دنبال دارد. با این وجود هنوز ایران با توجه به حجم ذخایر خود می تواند گاز صادر كند، اما گاز رویه دیگری نیز دارد اینكه موقعیت ویژه كشور، از نظر برخورداری از گاز نباید ما را بفریبد. ایران در كنار صادرات گاز، از كشورهای آذربایجان و تركمنستان گاز طبیعی وارد می كند. دلیل آن هم، دور بودن مناطق شمالی ایران از ذخایر بزرگ گاز در جنوب كشور است كه استفاده از گاز همسایگان را منطقی تر از رساندن گاز از این سوی كشور به سوی دیگر می كند.از این همه كه بگذریم، انرژی سركش گاز كه در چاه های اولیه بی محابا شعله می كشد، هنگامی كه مهار می شود و راهی لوله های گاز شهری و روستایی یا به عبارتی خانگی می شود با مشكلات دیگری روبروست. مصارف انرژی گرمایی با سردی هوا و تغییرات فصلی.

زمستان ۸۳ چگونه گذشت؟

با گذشت حدود یك هفته از آغاز بحران سرما در كشور همچنان مردم بعضی از استان های كشور با مشكل قطع آب، برق و گاز روبرو هستند. برای چندمین روز پیاپی مدارس بیشتر شهرهای كشور از جمله پایتخت به دلیل كمبود سوخت و سردی هوا تعطیل بود. همچنان بعد از گذشت چند روز بحران ادامه دارد. بحران برف و كمبود امكانات برای مقابله با آن در دو روز گذشته اعتراض شهروندان چند شهر گرفتار در برف را همراه داشت. بیش از پنج روز است كه گاز مصرفی شهر ۱۸۵ هزار نفری مراغه قطع شده است و مردم این شهر با مشكلات عدیده ای چون تهیه مواد سوختی دست و پنجه نرم می كنند. جمعی از اهالی شهر مراغه در اعتراض به قطع ۶ روزه گاز مقابل ساختمان فرمانداری این شهر تجمع كردند و در نهایت این تجمع به درگیری كشیده شد اما با دخالت مأموران انتظامی پایان یافت. قطعی جریان گاز روز گذشته در حالی وارد ششمین روز متوالی خود شد كه در این مدت سرمای شدید كه دمای آن به ۱۷ درجه زیر صفر رسیده است این منطقه را فرا گرفته. ادامه قطعی گاز در مهاباد باعث شده تعدادی از مدارس سطح شهر كه سیستم حرارتی آنها گازسوز هستند با تغییر آن به سایر سوخت ها، پس از چندین روز تعطیلی دوباره دایر شوند. هر چند شعب و مراكز توزیع فرآورده های نفتی در این شهر اقدام به توزیع نفت سفید و گازوئیل در بین شهروندان كرده اند اما به لحاظ اینكه لوازم گرمایشی خانواده، اغلب به تجهیزات گاز شهری مجهز هستند، مردم در استفاده از سایر سوخت ها با مشكل روبرو شده اند. در همین باره نماینده مهاباد گفت من این موضوع را در صحن علنی مجلس متذكر شدم و كتبی به رئیس مجلس تقدیم كردم كه وزرای نیرو، كشور و نفت در مجلس حاضر شوند و توضیح دهند كه چرا كشور به این مشكل و بحران دچار شده است. وی گفت قطعی گاز مهاباد به علت افت فشار است. سیستم گازرسانی ما در كشور درست نیست و مخازن ذخیره گاز برای مواقع بحرانی نداریم. اگر فشار هم افت كند گاز در مخازن دچار یخ زدگی می شود. سرما، آب، برق و گاز منطقه را قطع كرده كه آب و برق وصل شد ولی گاز در این استان همچنان قطع است. فرماندار مهاباد گفت تا زمانی كه مصرف گاز شهری در سایر نقاط كشور كاهش پیدا نكند، افت فشار و قطعی گاز در این شهر و سایر شهرهای این استان ادامه خواهد داشت. گفت وگوهایی برای رفع این مشكل با مسؤولان شركت گاز انجام شده و امیدواریم این مشكل به زودی رفع شود. در ادامه با توافق با شركت نفت، توزیع نفت بین شهروندان در نقاط مختلف شهر آغاز شده.

پاییز ۸۴ و آغاز نگرانی ها

قطعی گاز در زمستان سال گذشته چنان مردم را آزرده كرد كه آغاز پاییز، آغاز نگرانی از سرماست. شركت ملی گاز ایران این تذكر را داده است كه مردم باید بدانند در اوج مصرف گاز، با بحران روبرو می شویم. این مسأله برای چند سال آینده هم وجود دارد. در تمام سال های گذشته همواره در زمستان مشكل گاز وجود داشته، به گفته مدیر گازرسانی شركت ملی گاز ایران خیلی وقت ها این مشكلات در درون گاز مانده و منتشر نشد و گاهی هم مانند سال گذشته همه از آن مطلع شده اند. براساس جلساتی كه با هواشناسی داشتیم پیش بینی می كنیم امسال هم سال سردی را پیش رو داشته باشیم.»

اوج مصرف خانگی گاز در زمستان سال ۸۱ ، ۱۸۶ میلیون متر مكعب در روز بوده كه این اندازه برای سال ۸۲ به ۲۰۷ میلیون متر مكعب رسید. سال گذشته رشد مصرف به طور غیرمنتظره ای افزایش یافت به طوری كه در روزهای اوج مصرف زمستانی، خانوارها ۲۶ میلیون متر مكعب در روز گاز مصرف كردند. به عبارتی رشد ۵۳ میلیون متر مكعبی مصرف گاز در روزهای سرد سال گذشته نسبت به سال ۸۲ است و به این ترتیب تولید و واردات گاز كفاف مردم را نداد و سرمای زمستانی سال گذشته با قطع ممتد و افت فشار گاز در شهرهای مختلف همراه شد. هر روز یك شهر از گاز محروم می شد و این روند چنان گسترش یافت كه پایتخت نشینان نیز قطعی گاز را تجربه كردند. به شكلی كه بار دیگر كرسی های خانگی در خانه های شمال تهران گسترده شد و همین بهانه ای شد تا یك بار دیگر تمام اعضای خانواده از سرمای اتاق های خانه در یك مكان دور هم جمع شوند.در حالی كه رشد توسعه مصرف و سرمای زمستان مانند سال پیش افزایش یابد اوج مصرف گاز در زمستان امسال به ۴۴۰ میلیون متر مكعب در روز می رسد. چنانچه رشد توسعه مصرف گاز و درصد سرما در زمستان امسال مانند رشد ۳۰ درصدی سال گذشته نسبت به سال ۸۲ باشد پیش بینی قطعی گاز در زمستان پیش رو چندان مشكل نمی نماید. شركت ملی گاز در برابر این گمانه می گوید: «در آن صورت در اوج مصرف روزانه ۲۰ میلیون متر مكعب كمبود گاز خواهیم داشت و چنانچه هر خانوار ۲۰ متر مكعب در ۲۴ ساعت مصرف گاز داشته باشد این میزان كمبود گاز می تواند ۲۰۰ هزار خانوار را دچار قطعی گاز كند. این یك هشدار جدی است و هیچ راه دیگری هم جز صرفه جویی در مصرف در حال حاضر وجود ندارد. چنانچه مردم بی محابا مصرف كنند ۲۰۰ هزار خانواده در زمستان امسال در سرما گاز نخواهند داشت.اعتقاد دیگری نیز وجود دارد اگر در پیك مصرف مردم ۱۰ درصد دمای خانه هایشان را پایین تر بیاورند روزانه ۲۰ میلیون متر مكعب گاز به دست می آوریم و هیچ مشكلی نخواهیم داشت. یكی از راه ها این است كه شبكه های گاز را توسعه ندهیم. مثل همین منطقه ۲۲ تهران كه باید گازرسانی شود. اما این درست نیست كه به خاطر ۷ هفته، مردم را از نعمت گاز محروم كنیم. در تمام دنیا برای حل بحران پیك مصرف، مخازن زیرزمینی در نظر گرفته می شود كه با ذخیره گاز در آن در روزهای كم مصرف می توان مشكل اوج مصرف را حل كرد. اما مسأله این است كه ما در این پروژه ها عقب هستیم.»در سال گذشته در تمام بخش های كشور ۳۸۳ میلیون متر مكعب تولید گاز داشتیم و ۲۸۳ میلیون متر مكعب در پیك، مصرف گاز از سویی در سال گذشته هنگام قطعی گاز بسیاری از مردم و گهگاه كارشناسان از اینكه با كمبود گاز، صادرات انجام می شود گله مند بودند.مدیر گازرسانی كشور در این باره می گوید در سال ۸۳ میانگین واردات گاز كشور روزانه ۱۶ میلیون متر مكعب بوده در حالی كه ۹‎/۶ میلیون متر مكعب در روز به طور متوسط صادر كرده ایم. در روزهای پیك مصرف زمستانه حتی گاز كمتری به كشور تركیه صادر می شود. با آذربایجان سوآپ گاز داریم. یعنی در طول ۲۰ سال از یك نقطه آذربایجان گاز را تحویل می گیریم و در نقطه ای دیگر در نخجوان تحویل می دهیم. قرار است به ازای هر متر مكعب گاز صادراتی به ارمنستان ۳ كیلووات ساعت برق از این كشور تحویل بگیریم.هم اكنون ۴۶۵ شهر كشور گاز دارند و ۲ هزار كیلومتر خطوط انتقال گاز احداث شده و ۴۲ میلیون نفر از نعمت گاز برخوردارند. این رقم در برنامه اول ۳‎/۶ میلیون خانوار بود. پس از برنامه دوم به ۶ میلیون خانوار رسید و هم اینك به ۱۰‎/۵ میلیون خانوار رسیده به شكلی كه هم اكنون ۵۷ درصد سهم انرژی كشور را گاز تشكیل داده است. اما تمام شركت های گاز استانی زیان ده هستند. آنها از محل قراردادهای بیع متقابل طرح ها انجام می شود وگرنه درآمدهای شركت ملی گاز بسیار كمتر از حجم سرمایه گذاری آن است.

با این حال قرار است در اوج مصرف زمستان مصرف ۱۰۰ میلیون مترمكعبی نیروگاه ها به ۵۰ میلیون متر مكعب در روز كاهش یافته تا بحران كمبود گاز خانگی پیش نیاید. اما آنچه در نهایت از دهان مسؤولان شركت ملی گاز شنیده می شود این است: تولید و مصرف گاز در روزهای سرد زمستان لب به لب است و اگر مردم صرفه جویی نكنند، امسال هم مانند سال گذشته باید با قطعی گاز روبرو باشند.

روستاها و داستان پیت نفت

اما داستان بی رمقی جریان گاز در لوله های احداث شده شركت گاز به این موارد ختم نمی شود. هنوز مناطق زیادی از كشور هستند كه آشنای قدیمی نفت در بشكه ها و پیت های كنار حیاط هستند. در حالی كه به گفته مسؤولان شركت ملی گاز مصرف هر مترمكعب گاز از مصرف یك لیتر نفت جلوگیری می كند. عمده این مناطق را روستاها تشكیل می دهند. شركت گاز موظف است بر اساس بودجه سال جاری ۹ هزار روستا را به شبكه گازرسانی متصل كند، ولی این شركت اجرای این پروژه در امسال را محال دانسته. كمیسیون عمران پیشنهاد برداشت از حساب ذخیره ارزی را داده، كمیسیون انرژی اما امكان پروژه را مشكل دانسته و در نهایت كمیسیون برنامه و بودجه معتقد است با بحث روز عدالت محوری، روستاییان هم باید بتوانند از امكانات بهره ببرند. اما داستان گازرسانی به كلیه شهرها و روستاهای كشور به ۹‎/۲ میلیارد دلار اعتبار نیاز دارد و این در حالی است كه سقف تعیین شده در برنامه چهارم ۳‎/۷ میلیارد دلار است. اما سهم روستاییان از منابع عظیم گاز چیست؟به گفته مقامات مسؤول تا پایان سال مازاد درآمد نفتی ایران به ۲۹ میلیارد دلار می رسد. علت تأخیر در آغاز گازرسانی به شهرها و روستاها در سال ۸۴ عدم تأمین اعتبارات لازم از طریق فاینانس برمی گردد. این مبلغ را باید شورای اقتصاد تصویب كند كه هنوز تشكیل جلسه نداده. در نهایت شركت گاز موظف است بر اساس بودجه سال جاری ۹ هزار روستا را به شبكه گازرسانی كشور متصل كند، در حالی كه همین شركت گفته تنها می تواند ۱۵۰۰ روستا را گازرسانی كند، زیرا تعیین تكلیف مجلس در تأمین فاینانس بدون ربا، مشكلات اجرایی طرح گازرسانی به ۹ هزار روستا را دوچندان كرده است.

گازرسانی به روستاها، بویژه روستاهایی كه به نوعی در مناطق سردسیر قرار دارند، اهمیت بیشتری دارد. یكی از راه های پیشنهادی برای كسری بودجه گازرسانی، استفاده از حساب مازاد درآمد نفتی است، اما كمیسیون انرژی معتقد است مسأله مهم ایجاد توازن بین توانایی وزارت نفت و مقدار پول موجود است. تأكید بر تأمین سرمایه نباید ما را غافل از این كند كه اگر هم این سرمایه موجود باشد، امكان اجرای پروژه وجود ندارد. اجرای گازرسانی تجهیزات و امكانات و نیروی متخصص خود را می خواهد و در این بخش به یك دستور اجرایی نیاز است كه بتواند ظرفیت كشور را در نظر بگیرد. چون اگر پول كافی هم باشد، پیمانكار برای اجرای این طرح نداریم. البته در صورتی كه امكان جذب این سرمایه هم وجود داشته باشد، از سویی پولی كه برای گازرسانی سرمایه گذاری می كنیم اشتغال موقت به همراه دارد و نه اشتغال دائم. استفاده از حساب ذخیره ارزی هم برای كارهای بخش خصوصی و بودجه كشور در نظر گرفته شده و دولت اجازه استفاده از این پول را برای گازرسانی نمی دهد. در نهایت برپایی كنتورهای گاز بر در خانه روستاییان چیزی است كه محول به بودجه سال آینده می شود.البته ایده مخالفی نیز وجود دارد كه سرمایه گذاری در گازرسانی را یك اشتغال موقت و محدود نمی داند. كمیسیون برنامه و بودجه می گوید چنانچه كل پروژه گازرسانی به كشور ۹ میلیارد دلار هزینه داشته باشد، امكان آن برای امسال نیست. اما انتظار این است كه در شرایط موجود كه بحث برابری مطرح است، توزیع امكانات به سمتی برود كه روستاییان هم بتوانند از این امكانات استفاده كنند. ما باید در بخش هایی سرمایه گذاری كنیم كه از سود آنها بتوانیم امكانات گازرسانی برای روستاییان را فراهم كنیم. هرچه هست، بودجه گازرسانی به روستاها اشكالاتی دارد كه در نهایت باید به صحن مجلس برود، هر چند انتقال گاز برای روستاییان دیگر به امسال وصال نخواهد داد.

گاز ایران به ذخیره سازی نمی رسد

اینك در بازگشت به لوله های گاز خانگی و در آستانه زمستان چه بسا كه بار دیگر همان سطور آغازین این نوشتار تكرار شود. برای كشوری كه انبار بزرگ ذخایر گاز است، بیش از هر چیز به استراتژی بلندمدتی در نگاه به چاه های عمیق این شراره های شعله ور نیازمند است، اما از سوی دیگر توان اجرایی، راه اندازی و سرویس دهی در یك كلام دستیابی به تكنولوژی سودمند گاز را نباید با مصرف زدگی اشتباه كرد. ابتدایی بودن نوع نگرش و از سوی دیگر توان تكنولوژیك در این بخش به همان معناست كه از همین روزهای معتدل پاییزی آستانه پایین فشار گاز بخصوص برای مناطق سردسیری محسوس تر است. مسأله اینجاست كه حتی اگر كرسی های خانگی و یا والورهای نفت سوز را طنز هم نگیریم، دیگر در پس صدای ممتد مته های مكانیكی و نوید كنتورهای جدید گاز امكان برگشت به شیوه های قدیم وجود ندارد، بگذریم از مباحث كلان بهینه سازی سوخت، سوخت پاك و كاهش ذخیره در چاه های نفتی.اما مسأله گاز این است كه بویژه در كشور ما در یك پروسه نهایی تولید، استخراج و توزیع قرار می گیرد. كشورهای مختلف دنیا از آنجا كه مثل ما ثروتمند (البته از نظر چاه های زمینی و زیرزمینی) نیستند، انگیزه بیشتری برای تأمل و تفكر در مورد راه های پیشگیری و ترمیم دارند. ایجاد مخازن ذخیره یكی از این راهكارهاست. اما چرا ذخیره سازی؟ ایجاد تعادل در مصارف و منابع گاز، ادامه جریان گاز مصرفی و تضمین گازرسانی به مصرف كننده بخصوص در فصل سرما و اوج مصرف. همچنین ذخیره سازی یك پشتوانه استراتژیك در مواقع بحرانی جنگ، زلزله و... و ایجاد تسهیلات و امكانات تجاری...

در كشور ما آنچه به عنوان ذخیره سازی و اوج زدایی مصرف استفاده می شود، دو حالت مستقیم ذخیره گاز در خطوط لوله در روزهای اوج مصرف و در حالت غیرمستقیم قطع گاز نیروگاه ها