آیا حریص بودن ارثی است

بعضی وقت ها بزرگ و با ارزش بودن بعضی چیزها برای ما به خاطر آن است که ما تا نوک بینی به آن چیز چسبیده ایم, اما تصور کنید آنقدر از این گوی غلتان آبی فاصله گرفته اید که عرض آزادراه ها از عرض یک نخ باریک تر شده است و ماشین های بزرگ آنقدر کوچک که اسباب بازی های کنترلی کودکان در برابر آنها غول پیکرتر به نظر می رسد

بعضی وقت‌ها بزرگ و با ارزش‌بودن بعضی چیزها برای ما به خاطر آن است که ما تا نوک بینی به آن چیز چسبیده‌ایم، اما تصور کنید آنقدر از این گوی غلتان آبی فاصله گرفته‌اید که عرض آزادراه‌ها از عرض یک نخ باریک‌تر شده‌ است و ماشین‌های بزرگ آنقدر کوچک که اسباب‌بازی‌های کنترلی کودکان در برابر آنها غول‌پیکرتر به نظر می‌رسد.

وقتی از آن بالا به روابط آدم‌ها با همدیگر نگاه می‌کنید بسیاری چیزها ممکن است توخالی به نظر آید و اقتدار همیشگی‌اش را در ذهن‌تان از دست دهد از جمله شتاب‌هایی که بر دایره حرص می‌چرخند. از آن بالا متوجه پوچ بودن حرص‌ورزی‌هایمان خواهیم شد، این که گاهی اصرار داریم با اندوختن و اندوختن و اندوختن، روز به روز بیشتر بین خود و دیگران، فرق و فاصله ایجاد کنیم در حالی که از آن بالا همه آن فرق و فاصله‌ها کنار می‌رود و چندان به چشم نمی‌آید.‌ راستی! چرا ذهن ما در تله حرص می‌افتد؟ چرا ذهن ما در دام قیاس‌های ویرانگر، پویایی و طراوتش را از دست می‌دهد؟ چرا آنها که دائم حرص می‌ورزند با یک ترس همیشگی زندگی می‌کنند؛ ترس از دست دادن و نابود شدن، ترس از کم آوردن و ترس از محتاج‌شدن؟ چرا چشم بعضی‌ها هیچ وقت سیر نمی‌شود؟

حریص بودن را به ارث می‌بریم یا یاد می‌گیریم؟

برخی ویژگی‌های شخصیتی وجود دارد که تأثیر محیط و تربیت بر روند شکل‌گیری آنها بیشتر از ژنتیک و وراثت است. در واقع، محیطی که افراد در آن زندگی می‌کنند و فضای حاکم بر آن می‌تواند در پرورش یک خصیصه شخصیتی حائز اهمیت باشد. اگر این ویژگی مورد پسند جامعه واقع شود با تشویق اطرافیان می‌تواند تقویت شده و به بهترین شکل ممکن خود را نشان دهد، اما در مورد رفتارهای ناپسند باید کمی محتاطانه اقدام کرد. به‌طوری که از همان دوران طفولیت والدین باید با رفتار نامناسب فرزند برخورد موثری کنند تا از پیشرفت آن جلوگیری به عمل آید.

دکتر حکیمه آقایی، روان‌شناس عمومی معتقد است در شکل‌گیری ویژگی شخصیتی افراد حریص، نقش محیط و تربیت بسیار پررنگ‌تر از ژنتیک است. محیط در هفت سال اول زندگی بیشترین تأثیر خود را بر شالوده شخصیت آدمی می‌گذارد. ذهن و روح و روان کودک مانند لوح سفیدی است که از والدین یا مراقبت‌کنندگان اولیه یاد می‌گیرد و عین همان رفتار را تقلید می‌کند.

بچه‌ها مانند بزرگسالان با مفهوم حرص و آز و طمع آشنا نیستند، اما گاهی در رفتار و گفتار آنها شکلی از این عادت ناپسند دیده می‌شود. به طور مثال، کودکی که در اتاق خود اسباب‌بازی‌های زیاد و متنوعی دارد و وقتی کودک دیگری وارد اتاق او می‌شود، اجازه نمی‌دهد آن کودک به اسباب‌بازی‌هایش نزدیک شود، آنها را لمس و با آن اسباب‌بازی‌ها بازی کند. حتی ممکن است آن کودک رفتارهای پرخاشگرانه و خودخواهانه‌ای را از خود به نمایش می‌گذارد. برعکس این مثال را هم زیاد دیده‌ایم؛ کودکی که دست بخشندگی او حیرت اطرافیان را به دنبال آورده یعنی حتی از وسایل مورد علاقه خود گذشته و آنها را به کودک دیگری داده یا در لذت بردن از آن وسیله با دوست خود شریک شده است. این موارد می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که کودک در چه بستری از خانواده و برخورد اطرافیان با او به سر می‌برد. والدین می‌توانند با زبان خود کودک، بخشندگی و عطوفت و گذشت را به او بیاموزند و هنگامی که شرایط مناسب برای یاد دادن این مفاهیم فراهم آمد از آن به درستی استفاده نمایند. در غیر این صورت مطمئنا در بزرگسالی هم نمی‌توان انتظار داشت افراد دندان حرص و آز به روی یکدیگر باز نکنند.

رابطه تک‌فرزندی و بخشندگی

تک‌فرزندی گرچه گاه امتیازات و محاسنی را برای والدین به دنبال می‌آورد، اما نمی‌توان از معایب و محدودیت‌های آن هم بسادگی گذشت. یکی از معایب تک‌فرزندی، شکل‌گیری رفتارهای خودخواهانه در کودک است. حضور خواهر یا برادر باعث می‌شود فرزند یاد بگیرد چطور می‌تواند با دیگران در شرایط مختلف اجتماعی برخورد کند و سهیم شود. کودکان تک‌فرزند معمولا خودخواهانه‌تر رفتار می‌کنند، چون کسی را ندارند که بخواهند وسایل خود را با او به اشتراک بگذارند. حضور کودک دیگر می‌تواند به او بیاموزد آنچه را ‌ داری و دوستش می‌داری با دیگران سهیم شو و از بخشندگی خود لذت ببر.

عشق به اشیا و ترس از دست دادن آنها

عوامل مختلفی در جامعه دست به دست هم می‌دهد تا روند شکل‌گیری یک رفتار ناپسند را ترویج دهد. گاه عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با همپوشانی روی همدیگر بستری ‌فراهم می‌آورند که حرص و آز و طمع افراد رو به فزونی بگذارد. دکتر آقایی می‌گوید: گاهی این احساس در ما یه وجود می‌آید که رگه‌های طمع‌ورزی در جامعه ما روز به روز پررنگ‌تر شود. دیده می‌شود لایه‌هایی از مردم انگار سیری‌ناپذیرند و با تمام داشته‌های خود باز هم خوشحال نیستند. به نظر می‌رسد ما در دورانی گرفتار شده‌ایم که به جای عشق‌ورزیدن به یکدیگر خود را با اشیا دلخوش می‌کنیم و چون این لذت‌ها آنی و زود گذر است و نمی‌توان این حس شادی را به پایدارتر تجربه کرد در نهایت از درون به یک آشفتگی می‌رسیم. عشق به اشیا می‌تواند ترس از دست دادن آنها را هم به دنبال آورد و این ترس، خود مشکلات روحی بزرگی‌ به بار می‌آورد. متاسفانه ترس از تورم و گرانی در برخی مقاطع زمانی باعث می‌شود بعضی‌ها دست به احتکار بزنند.

این جمع‌کردن‌ها خود ناامنی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را به دنبال می‌آورد. رفتار ناپسند طمع، نه‌تنها در بحث‌های مالی و اقتصادی، بلکه در زمینه علمی هم دیده می‌شود. به طور مثال، فردی که برای نوشتن یک کتاب یا مقاله زحمت فراوان کشیده، اما فرد دیگری آن را به نام خودش تمام می‌کند. ‌تنها به خاطر این‌که پایه و رتبه علمی خود را بالا ببرد یا استاد دانشگاهی که دوست ندارد اطلاعات مفیدی را بیش از یک مقدار مشخص در اختیار دانشجویانش قرار دهد، زیرا می‌ترسد با دادن اطلاعات، دانشجو از او پیشی بگیرد. این متاسفانه نشانی از فقر فکری و فرهنگی ماست که نه‌تنها به خود فرد، بلکه به دیگران هم صدمه وارد می‌‌کند.

خانواده‌های آشفته،‌ کودکان حریص بار می‌آورند

سبک‌های مختلف فرزندپروری در خانواده‌ها تأثیرات متفاوتی بر گسترش و پرورش شخصیت یک کودک می‌گذارد که ادامه آن در بزرگسالی ناشی از همان سبک تربیتی است. خانواده سهلگیر، سختگیر و مستبد و خانواده‌های مقتدر از آن جمله‌اند. دکتر آقایی معتقد است: بهترین نوع خانواده‌ها آنهایی هستند که در برپایی قانون‌های حاکم در یک خانواده، مقتدرانه و در عین حال مهربانانه رفتار کنند. قواعدی که بر پایه هنجارهای اجتماعی است و از لحاظ روان‌شناسی مناسب می‌نماید، باید از طرف خانواده‌ها به شکل قانونی قابل اجرا درآید؛ قانونی که انعطاف‌پذیری لازم را در جهت مثبت از خود نشان دهد. در چنین خانواده‌هایی مطمئنا رفتارهای ناپسند همچون حرص و آز کمتر دیده می‌شود. خانواده‌هایی که آشفتگی در آنها زیاد دیده می‌شود، فرزندانی حریص تحویل جامعه می‌دهند که از ویژگی این فرزندان می‌توان به دروغگویی، فریبکاری و حتی صادق‌نبودن با خود را اشاره کرد. این افراد خانواده‌هایی نابسامان داشته و با دوستان خود رابطه دوستی خوبی برقرار نمی‌کنند. آنها مدام خود را با دیگران قیاس می‌کنند و از آنچه هستند رضایت کافی ندارند. استرس و ترس ناشی از دست‌دادن مال و دارایی همواره آنها را در رنج و درد قرار می‌دهد و آرامش روحی ـ روانی را از آنها سلب می‌کند. نسبت به دیگران پرتوقع و متقابلا انتظار کمی از خود دارند. پنهانکاری و فزونخواهی یکی دیگر از خصلت‌های آنهاست که نه‌تنها به خود صدمه می‌زنند، بلکه دیگران را هم متوجه عواقب بدرفتاری خود می‌کنند.

وقتی رنگ و لعاب بازار وسوسه می‌کند

یکی از ماه‌های زیبای خداوند ماه رمضان است؛ ماهی که در آن درس‌های بزرگی از جمله بخشش، گذشت و همدردی نهفته است، اما به راستی به چه میزان افراد یک جامعه به حقیقت و جوهره این ماه دست پیدا می‌کنند؟ چند درصد از انسان‌ها به خلوص این ماه رسیده و با دل و جان، لذت بخشش را می‌چشند؟ متأسفانه هر سال شاهد آنیم که قبل از فرارسیدن این ماه مبارک مردم در شور خرید غوطه‌ور می‌شوند. انگار که قرار است قحطی بزرگی دامنگیرمان شود. یخچال‌هایمان را پر از خوراکی‌های مختلف می‌کنیم، بدون این که متوجه شویم خداوند این ماه را برای چه و از چه جهت میان ماه‌های دیگر ممتاز و ویژه قرار داده است، اما این حرص و طمع به خاطر چیست؟

دکتر آقایی معتقد است: متاسفانه توقعات مردم ما بسیار بالا رفته است. از خرید‌های ابتدایی یک خانه گرفته تا خریدهای بزرگ و مفصل‌تر مثل جهاز و برپایی مراسم‌ و جشن‌های مختلف، گسترش دایره این حرص‌ها و طمع‌ورزی‌ها را می‌توان دید. چند وقت پیش مراجعه‌کننده‌ای داشتم. زوجین دو سال بود ‌ با یکدیگر زندگی می‌کردند. آقای خانواده، شاکی از آن بود که همسرش طی این دو سال مبلمان خانه را مرتب عوض می‌کند و این رفتار او باعث شده ناراحتی و پریشانی در فضای خانه حاکم شود. وقتی از خود دختر خانم پرسیدم به چه دلیل این نیاز را در خود می‌بیند که دکوراسیون را با هزینه بسیار بالا و به صورت مرتب عوض کند، گفت چون هر دفعه بازار می‌روم، طرح‌های زیباتری می‌بینم که وسوسه‌ام می‌کند. دوست دارم از آن مدل را هم در خانه داشته باشم. این خانم اشاره کرد که من حتی در دوران کودکی هم به همین شکل بودم و هر چیزی که جلوی چشمم بود و چشمم را می‌گرفت، می‌پسندیدم و دوست داشتم با خود به خانه‌ام بیاورم.

متاسفانه ریشه‌ها و بن‌مایه‌های این حرص و آز از همان دوران کودکی در ما دوانده می‌شود. در همان دوران مدارس شاهدیم که بچه‌ها نسبت به وسایل یکدیگر چشم و همچشمی می‌کنند و به آنچه والدینشان در اختیارشان می‌گذارند، راضی نیستند. وقتی به خانه برمی‌گردند مدام شاکی‌ هستند که ما فلان وسیله را نداریم و شما باید برای ما تهیه‌اش کنید. ما باید بدانیم با این نوع رفتار چه چیزی را فدای چه چیز می‌کنیم. مدام چشم و گوش و فکرمان در جاهای دیگری می‌چرخد، اما نگاهی به خود نمی‌اندازیم ببینیم من چه دارم و آنچه دارم مرا به هدفی که ابتدا داشتم نزدیک کرده است یا نه؟

خساست فقط در مال نیست

خساست یکی از تبعات ناخوشایند طمع‌ورزی و حریص‌بودن است. وقتی بیش از نیاز خود چیزی را در اختیار داشته باشی و از طرفی از دراختیارگذاشتن آن نسبت به دیگران امتناع ‌کنی در واقع نشانه‌ای از خساست است. به طور مثال، نجاری با تمام تبحر و استادبودنش، همه فوت و فن کار را به کارگرش آموزش نمی‌دهد، چون طمع آن دارد همه مواهب آن حرفه را خودش به دست آورد و ترس از آن که مبادا شاگردش با آموزش بیشتر به جایی برسد و از او پیشی بگیرد در واقع خساست ذهن و روحش را به نمایش می‌گذارد.

حکایت شنیدنی‌ سعدی‌ درباره‌ آن‌ بازرگان‌ حریص

سعدی در باب سوم گلستان حکایتی شنیدنی دارد از رابطه دور و دراز شدن آرزوهای آدمی با حرص ورزیدن‌هایش که شنیدنی است. این که آدمی وقتی در ورطه بخشی از وجود خود ـ توجه افراطی به دنیا ـ می‌غلتد و می‌افتد با آن که ظاهرا از رفاه و آسایش هم برخوردار است، اما در قحطسالی آرامش می‌زید و آشفتگی‌اش را نمی‌تواند درمان کند: بازرگانی را شنیدم که ۱۵۰ شتر بار داشت و ۴۰ بنده خدمتکار، شبی در جزیره کیش مرا به حجره خویش درآورد . همه شب نیارمید از سخن‌های پریشان گفتن که فلان انبازم به ترکستان و فلان بضاعت به هندوستان است و این قباله فلان زمین است و فلان چیز را فلان ضمین، گاه گفتی خاطر اسکندری دارم که هوایی خوش‌است باز گفتی نه که دریای مغرب مشوش‌است سعدیا سفری دیگرم در پیش‌است اگر آن کرده شود بقیت عمر خویش به گوشه بنشینم. گفتم آن کدام سفرست؟ گفت گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسه چینی به روم آرم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینه حلبی به یمن و برد یمانی به پارس و زان پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنشینم.

شکوفه شیبانی