بازماندگان تاریخ

گزارشی از موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه«س»

از خیابان آستانه می‌گذرم، زائران داخلی و خارجی از کشور‌های همسایه به سوی حرم حضرت معصومه«س» می‌روند، لحظاتی توقف می‌کنند، تعظیم‌کنان سلام می‌دهند و باز به راهشان ادامه می‌دهند و من که ازمقابلشان عبور می‌کنم، مراقبم با آنها برخورد نکنم.

می‌ایستم. سردری با کاشی‌‌های آبی رنگ می‌بینم که روی آن نوشته شده است «موزه آستانه مقدسه»، پایین آن کمی کوچک‌تر تاریخ بنای جدید را به سال ۱۳۶۱ نوشته است.

اما این تاریخ مربوط به بنای جدید موزه است ولی زمان احداث آن به سال ۱۳۱۴ شمسی برمی‌گردد که به گفته کارشناسان از ۱۲۵موزه احداث شده در کشور جزو قدیمی‌ترین موزه‌‌های ایران به‌شمار می‌رود.

وارد موزه می‌شوم که به نسبت خیابان آستانه شلوغ است و عابران و زائرانش سو‌هان و عطر و انگشتر می‌خرند یا زیر سایه درختان نخل نشسته‌اند و به فواره‌‌های حوض خیره شده‌اند منزوی است و از سر کسالت خمیازه می‌کشد در این موزه کاشی‌ها، مسکوکات، پارچه‌ها، فرش‌ها، در‌‌ها و... در کنار هم مسالمت‌آمیز زندگی می‌کنند وجه مشترکشان تاریخ است آنان پیرند و باید با یکدیگر با احترام رفتار کنند وگرنه می‌شکنند، مانند سنگ قبر شعاع‌السلطنه پسر مظفرالدین شاه قاجار که شکستگی آن صورت و بینی و سبیل او را نصف کرده و خط سرخ رنگ مرمت، زخمی را ـ انگار از جنگی قدیمی ـ روی صورت او باقی گذاشته است.

اولین چیزی که بیننده به محض ورود می‌بیند تکه‌‌ای از پرده سیاه کعبه است که با الیاف نقره و طلا آیات ۲۸ و ۲۹ سوره حج روی آن برجسته دوزی شده است. این پرده کعبه هدیه پادشاه عربستان به امام خمینی «ره» است که ایشان سال ۱۳۵۸ به این موزه تقدیم کرد‌ه‌اند.

سمت چپ آن سنگ قبر محمد شاه قاجار از جنس مرمر است که دست به کمر با عصای سلطنتی در دست ایستاده و انگار فرشته‌‌های بالای سرش جرات نزدیک شدن به او و نشستن روی شانه‌اش را ندارند.

در کنار سنگ قبر محمدشاه متوفی سنگ قبر فتحعلی شاه قاجار هم هست که عبدالله‌خان نقاش‌باشی اصفهانی در ۱۲۵۰ هجری قمری روی سنگ مرمر‌های معادن آذربایجان نقش برجسته او را حک کرده است.

این سنگ قبر‌‌ها از روی مقبره محمدشاه و فتحعلی شاه قاجار که در صحن حرم دفن‌اند به موزه آورده شده است.

انگار این پادشا‌هان در مراسم کفن و دفن خویش از هیچ چیز کم نگذاشته‌اند تا بیشتر از عاقبت رفتگان خود، موزه‌‌ها را رونق دهند زیرا از قالی ابریشمی روقبری با نقوش گل و بوته‌‌های اسلیمی متعلق به مقبره شاه عباس دوم صفوی گرفته تا سنگ قبر‌های پادشا‌هان قاجار که شاهکار‌های هنر سنگ‌تراشی است و قرآن‌‌های خطی اهدایی که با زیباترین خطاطی‌‌های عصر خویش مقبره‌هایشان را تزئین کرده‌اند، در این موزه یافت می‌‌شود.

در گوشه‌ای از دیوار موزه، در خاتم‌کاری شد‌ه‌ای دیده می‌شود که روزگاری عزت‌الدوله همسر امیرکبیر و خواهر ناصرالدین شاه قاجار آن را وقف آستان حضرت معصومه کرده بود و حال بعد از گذر قرنی از عمرش برای رفع خستگی از باز و بسته شدن مدام به موزه آورده شده است. سراسر این در را ابیاتی با خط نستعلیق استخوانی خطاطی کرده‌اند، با خود فکر می‌کنم که چقدر خواندن این خط برای نسل امروز سخت است.

در کنار آن در چوبی دیگری هم اهدایی فتحعلی‌خان قاجار به حرم مطهر دیده می‌شود که سراسر با طلا و نقره مزین شده است، می‌گویند این در بین ضریح و ایوان طلا قرار داشته است.

بر می‌گردم پشت سرم روی بوم پارچه‌ای تصویر رنگ و روغن فتحعلی‌خان قاجار را می‌بینم که با لباس مجلل زرشکی و کرم با ابروان به هم پیوسته قاجاری‌اش و ریش سیاه بلندی که متر از تخمین زدن اندازه آن عاجز است مغرورانه نشسته و از پس قرن‌‌ها به بینندگان زل زده است و نابخردی‌هایش را اصلا به روی مبارک نمی‌آورد.

بازدیدکنندگان که از پله‌‌ها پایین می‌روند در مسیر خود با کاسه‌‌های سفالین زمان صفوی مواجه می‌شوند که با لعاب سفید و آبی فیروز‌ه‌ای منقش شده‌ است و هوس آش ریختن در این کاسه‌‌های دلباز را در دل بیننده‌هایش بیدار می‌کند.

در وسط سالن نگاهم به زوج توریستی می‌افتد که سرشان را به شیشه‌ای چسبانده‌اند که داخل آن شمشیر‌های فولادی با غلاف صورتی و نگین‌‌های رنگارنگ نگهداری می‌شود. نام کشورشان را که می‌پرسم مرد متفکر ـ انگار هنوز در فکر شمشیر‌هاست ـ به طرفم برمی‌گردد و می‌گوید که از عراق آمد‌ه‌اند.

مراقب سالن نزدیک می‌شود و می‌گوید که این روز‌ها بازدید عراقی‌‌ها از موزه زیاد شده است البته گردشگران دیگری هم از کشور‌هایی چون آلمان و ترکیه به این موزه سر می‌زنند و کاروان‌‌های توریستی کویت هم که همیشه بازدید از این موزه را در برنامه سفرشان دارند.

وقتی می‌پرسم کدام یک از اشیای موزه بیشتر توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند، جواب می‌دهد:

آنها بیشتر به قرآن‌‌های خطی اهمیت می‌دهند اما سنگ قبر‌های پادشا‌هان و رجال قاجاری به دلیل این‌که مدفنشان در حرم مطهر است بیشتر توجه بازدیدکنندگان داخلی را به خود جلب می‌کند.

دانشجویان هم به‌دلیل کار‌های تحقیقاتی اغلب کاشی‌‌ها را ترجیح می‌دهند.

اما آثار تاریخی برای جلب توجه در مخزن بسیار است و روز به روز هم برتعداد آن‌ها افزوده می‌شود چون بازدیدکنندگانی که آثار ارزشمند تاریخی دارد بسیار علاقه‌مندند میراث خود را وقف موزه حضرت معصومه «س» کنند اما متاسفانه به‌دلیل کمبود فضا، این آثار درمخزن نگهداری و به صورت نوبتی به نمایش گذاشته می‌شود و برای رفع این مشکل آستانه مقدسه در فکر تدارک مکانی وسیع‌تر است.

سراغ قرآن‌‌ها می‌روم که تعدادی‌شان متعلق به قرن دوم هجری‌ و با خط کوفی کتابت شده‌ است. سپس قرآن‌‌های دوران صفوی که هرکدام شاهکار‌های خطی عصر خود است و توسط کسانی چون شاه سلطان صفی و مادرش وقف آستان مقدسه شد‌ه‌ است.

اما در این موزه آثار هنری متعلق به دوران معاصر یا کلکسیون‌‌های کم‌نظیر چون کلکسیون صدف‌‌ها و مرجان‌‌های نادر دریای خزر و خلیج فارس نیز مشاهده می‌شود که توسط هنرمندان از سراسر ایران به موزه حضرت معصومه«س» اهدا شده است. موز‌ه‌ای که به‌دلیل مجاورت با حرم حضرت معصومه «س» سالانه صدهزار بازدیدکننده دارد و آثار هنری و تاریخی اهدایی اش همیشه روندی روبه رشد داشته است.

می‌روم تا باساکنان موزه خداحافظی کنم، محمدخان چرت می‌زند و انگار حوصله‌اش از این همه سکوت سر رفته است فرش‌‌ها و پارچه‌‌های ابریشمی دوران صفوی چون عروس طنازی آراسته نشسته‌اند و از این همه تحسین ذوق می‌کنند، سکه‌‌ها که یا روی زردند یا روی سیاه و دلشان برای داد و ستد تنگ شده است، می‌گویند که سلامشان را به بازار برسانم.

سفالینه‌‌ها دلشکسته‌اند و با قدم‌‌های هر بازدیدکننده‌‌ای به خود می‌لرزند تا مبادا چینی نازک تن‌هایی‌شان ترک بردارد. با همه‌شان خداحافظی می‌کنم، هیچ‌کدامشان جوابم را نمی‌دهند، آن‌قدر مست شکوه خویشند که صدایم را نمی‌شنوند، با خاطرات یک تمدن از موزه بیرون می‌آیم و در هیاهوی شهر گم می‌شوم.

فرشته اثنی عشری