اخلاق مهاری بر سرکشی بازار

هر کدام از عرصه ها و بخش های مختلف جامعه دارای یک سری اصول و قوانین خاص خود است, اصول حاکم بر عرصه اجتماعی با قوانین حاکم بر بخش اقتصادی و سیاسی متفاوت می باشد ولی نکته و وجه اشتراک تمامی عرصه های مختلف جامعه اسلامی بودن و رعایت اصول و احکام دینی و الهی بر جنبه های آن است

هر کدام از عرصه ها و بخش های مختلف جامعه دارای یک سری اصول و قوانین خاص خود است، اصول حاکم بر عرصه اجتماعی با قوانین حاکم بر بخش اقتصادی و سیاسی متفاوت می باشد ولی نکته و وجه اشتراک تمامی عرصه های مختلف جامعه اسلامی بودن و رعایت اصول و احکام دینی و الهی بر جنبه‌های آن است. تجارت به عنوان یکی از اساسی‌ترین فعالیت های اقتصادی یک سری آداب و رسومی دارد که در احادیث و روایات آمده است.

بخش گسترده ای از آموزه های اخلاقی، اقتصادی اسلام مربوط به زمان انجام دادوستد است. مهمترین آنها عبارتند از:

▪ یاد خدا: یکی از حالات روحی که انسان را به انجام اعمال صالح تشویق کرده و از انجام گناه باز می‌دارد یاد خدا در قلب و روح آدمی است. یاد خدا، ارزشمندترین گوهر جان و روان آدمی و موثرترین عامل صفای دل و پاکسازی اندیشه و رفتار او از آلودگی ها و ناراستی هاست و غفلت کمینگاه شیطان و پرتگاه سقوط و تباهی. به یاد خدا در هر حال و بی هیچ حد و مرزی تاکید فراوان شده است. از سوی دیگر، بازار زمینه ساز غفلت آدمی است چرا که تجلی زیب و زیور دنیا و مکان سودخواهی و فزون طلبی است، که می تواند انسان را سخت به خود سرگرم دارد و او را از ارزش های انسانی تهی سازد. با وجود این جامعه بدون فعالیت بازار نمی تواند به زندگی خود ادامه دهد. برای به حداقل رسانیدن آسیب های اخلاقی و رفتاری در بازار به آموزه های دینی بر یاد خدا به هنگام دادوستد تاکیدی دو چندان شده است. این تاکید گاه در توجه دادن به ذات پاک الهی و کاستن از لحظه های غفلت نمود می یابد و گاه با نمایاندن اهمیت نماز به منزله بارزترین مصداق ذکر خدا و دیگر گاه در قالب دعاها و اذکاری که با مفاهیم سازنده خود یادآور ارزش هایی معنوی به هنگام دادوستد هستند. در اقتصاد قرآنی اقامه نماز به هنگام فرارسیدن زمان آن بر خرید و فروش مقدم است. فروشنده و خریدار تربیت شده در مکتب اقتصادی اسلام، افزون بر ارتباط پیوسته و دمادم با خدا به یاد محرومان جامعه نیز هستند و زکات مال خویش را می پردازند.‏

▪ راستی: راستی و درستی فرد در عمل و گفتار نشان از خلوص ایمان و اعتقاد اوست. راستگویی در نظام ارزشگذاری اسلام جایگاهی بس والا دارد، به

گونه‌ای که نشانه ایمان و معیار ارزیابی افراد دانسته شده است، چه در صحنه تعارض و چالش میان منافع شخص با ایمان و ارزشهای معنوی است که راستی و راستگویی می تواند نشان دهنده چیرگی و سرشتگی ارزش ها در روح و جان آدمی باشد. از سوی دیگر تجارت و بازار گستره رقابت برای به دست آوردن سود فزونتر و درآمد بیشتر است و این امر زمینه ساز به کارگیری شیوه های نادرستی همچون دروغگویی برای رسیدن به سود بیشتر می شود. از مهمترین ویژگی های اخلاقی تاجر مسلمان پایبندی به راستی و راستگویی است، چنان که امام صادق (ع) فرمود: "اذا التّاجران صدقا بورک لهما". هر گاه دو بازرگان (فروشنده و خریدار) راستگو باشند (تجارت) آنان بابرکت می شود. بررسی این نکته چندان پیچیده و دشوار نیست؛ صداقت و راستی فروشنده در بازار اقبال همگانی و جذب مشتریان بیشتر و در نتیجه رونق فعالیت های تجاری وی را به دنبال دارد. در مقابل توسل به دروغ برای انجام دادوستدهای بیشتر و کسب درآمد فزونتر مایه سقوط معنوی و از دست دادن برکت مادی از فروشنده می شود. در روایات بر راستگویی در مواردی که به زیان مصالح و سود انسان است، تاکید شده است. بنابراین توسل به دروغ برای مصلحت شخصی به هیچ روی روا نیست.‏

▪ نظم و میانه روی: داشتن نظم و انضباط در کارها و رعایت اعتدال و میانه روی در تمامی اعمال و فعالیت های انسان، موفقیت و رسیدن به هدف را تسریع می دهد. نقش نظم در ساماندهی کارها و بهره مندی درست از فرصت ها و امکانات بر کسی پوشیده نیست. نظم بدون برنامه ریزی و مدیریت زمانمند انجام نمی گیرد. چنان که در روایات بر بخش بندی زمان بر اساس منافع جسمی و روحی انسان تاکید شده است؛ امام کاظم (ع) می فرمایند: تلاش کنید تا زمان خود را به چهار بخش تقسیم کنید: بخشی برای نیایش با خدا، بخشی برای تامین زندگی، بخشی برای دیدار با برادران و بخشی برای تفریح و بهره گیری از لذت های حلال. بنابراین پرداختن به فعالیت های اقتصادی برای برآوردن هزینه زندگی باید بخشی از زمان را به خود اختصاص دهد و از هر گونه زیاده روی و کوتاهی پرهیز شود. به دیگر سخن، برایند رعایت نظم، تحقق میانه‌روی در امور زندگی و از جمله کارهای اقتصادی است که همواره در آموزه های دینی بر آن تاکید می شود. میانه روی در تلاش های اقتصادی، یک اصل است. امام صادق (ع) با اشاره به این مطلب، می‌فرمایند: باید تلاش تو برای زندگی از حد تباه‌گر بالاتر و از جستجوی آزمند دنیا خواه کمتر باشد. بلکه خود به سان میانه روی خویشتندار قرار ده تا از جایگاه سست و ناتوان فراتر آیی و نیازمندی هایت را تامین کنی. رعایت انضباط و میانه روی در کار آثار خجسته ای در زندگی دارد که حفظ تندرستی، شادابی روحی، ایجاد فرصت برای رسیدگی به امور معنوی و توجه به خانواده و جامعه واحساس لذت و خشنودی از زندگی از آن جمله اند. تقویت انضباط و تحقق اصل میانه روی نیازمند اصلاح اخلاقی و باورهای افراد و نهادینه ساختن ارزش های دینی در فرهنگ عمومی است.

▪ پرهیز از فریب در دادوستد: فریب و خیانت در هر کاری چه معاملات تجاری و غیر تجاری در احادیث و روایات مذموم شمرده شده است. از مهمترین اخلاق دادوستد که در آموزه های دینی بسیار به آن توجه می شود پرهیز از فریب و خیانت در دادوستد است تا آنجا که خیانتکار خارج از جرگه مسلمانان شمرده می شود. پیامبر اکرم (ص) به مردی که خرما می فروخت فرمود: "أما علمت أنّه من المسلمین منّ غشّهم". در روایات دیگر نیز، دوری از مهر و رحمت خدا، بی برکت شدن روزی و گرفتار آمدن به خیانت دیگران از پیامدهای این کار به شمار رفته است. یک فروشنده در معامله و فروش محصولات و کالاهای خود باید اصل راستی و اخلاص را رعایت نماید.‏

▪ نفی گران فروشی: در تجارت و دادوستد باید از گران‌فروشی پرهیز کرده و سعی نمود که تعادل قیمت‌ها در بازار جهت دسترسی تمامی اقشار جامعه به کالاهای مورد نیاز خود حفظ شود. از اهداف مهم دادوستد درآمد زایی است. امیر مومنان (ع) در این باره می فرمایند: "ولیکن البیع بیعاً سمحاً بموازین عدلٍ وأسعار لا تجحف بالفریقین". بنابراین ملاک ستم نکردن است و هر‌گاه مقدار سود، ستم به فروشنده یا خریدار باشد، گونه ای از اکل کال به باطل و ممنوع خواهد بود.‏

▪ دخالت نکردن در دادوستد دیگران: در روایات و گفتار فقیهان، دخالت در معامله دیگران، نکوهش شده است، یعنی فروشنده و خریدار سرگرم گفتگو هستند و به معامله راضی شده یا در آستانه رضایتند، ولی شخص دیگری همان کالا را به قیمتی کمتر یا به همان قیمت به مشتری پیشنهاد و تلاش کند نظر مشتری را به سوی خود کشاند و یا در طرف مقابل شخصی قیمت بالاتری را برای خرید آن کالا به فروشنده پیشنهاد کند و بدین گونه خود را طرف معامله نهد. یا هر عمل و دخالتی که باعث ایجاد اختلاف بین آنها و به نفع خود شخص باشد. این کار در روایات نهی شده است چنان که

امام صادق(ع) می فرمایند: "نهی أن یدخل الرّجل فی سوم أخیه المسلم". بیشتر فقیهان این نهی را به معنای کراهت دانسته اند و شماری بر پایه ظاهر حدیث حکم به حرمت کرده اند. ‏

▪ نفی احتکار: از مهمترین پایبندی های دادوستد در بینش اسلامی پرهیز از احتکار است. احتکار فقط اختصاص به خوراک یا برخی انواع آن ندارد بلکه به گونه مطلق یا نسبت به همه کالاها نهی شده است. حکم احتکار ویژه مورد خاصی نیست و هر کالایی را در بر می گیرد که مردم به آن نیازمند باشند. گردآوری و حبس کالا چه در زمان فراوانی و چه در زمان کمبود و نیاز مردم به آن با قصد افزایش قیمت آن یا هر قصد دیگر جایز نیست.‏

▪ برخورد مناسب با طرف معامله: نیکی و خوشرویی با خریداران و آسان گیری در دادوستد دارایی اثرات مثبت اقتصادی و اخلاقی است که آموزه های دینی بر آن انگشت نهاده اند. نیکی و خوشرویی عامل کسب درآمد بیشتر و برکت است. روشن است که اخلاق خوب، باعث جذب مشتری و رونق دادوستد می شود؛ بویژه آن گاه که با پرهیز از دروغ و خیانت باشد. تاثیر رفتار نیک و احسان بر افزایش درآمد یک تاثیر ملموس و تجربی است و نیازی نیست آن را منحصر به امور غیبی بدانیم. در روایات بر رفتار یکسان و دادگرانه فروشنده با خریداران تاکید می شود. نیک رفتاری و خوبرویی علاوه بر گفتار باید در عمل فرد نیز دیده شود. از مهمترین نمودهای رفتار نیکی و آسان گیری فراهم ساختن تسهیلات مناسب برای خریداران بی بضاعت در قالب قرض، نسیه و

مهلت‌دهی در بازپرداخت بدهی آنان است.‏

▪ پرهیز از دادوستد با افرادی خاص: در آموزه های دینی، دادوستد و بویژه همکاری های بازرگانی با برخی افراد که از نظر مادی یا معنوی برای آدمی زیانبار است، نهی شده است. از جمله معامله با فرومایگان: امام صادق (ع) می فرمایند: "ایّاک و مخالطه السّفله، فانّ السّفله لایوول الی خیرٍ".

▪ معامله با افراد تازه به دوران رسیده: امام صادق (ع) می فرمایند: "معاشرت و معامله نکنید مگر با آن کس که در بستر نیکی بالیده باشد." بیشتر کسانی که پس از روزگاری محرومیت یکباره به مال و جایگاه چشمگیری دست می یابند، از گنجایش روحی بالایی برخوردار نیستند و معامله با آنان مناسب نیست.

چنین افرادی باعث زیان مالی و ضرر تجاری فرد می گردند.‏

یعقوب نعمتی وروجنی

منابع:

ارزش کار و نفی اصالت سود در آموزه های قرآنی، دکتر محمد امامی، مجموعه مقالات همایش قرآن و اقتصاد، تهران، ۱۳۸۵.

نظام اقتصادی و اجتماعی اسلام، تألیف انور اقبال قرشی، ترجمه دکتر سید علی اصغر هدایتی، نشر دانشکده علوم بانکی، تهران ۱۳۶۹