اسلام بهتر است یا مسلمان

اموری هستند که غربی ها بهتر از مسلمانان آنها را به انجام می رسانند

اموری هستند که غربی‏ها بهتر از مسلمانان آنها را به انجام می‏رسانند. بدیهی است که بدون این اعتراف، مسلمانان بر دردهای خودشان غلبه نخواهند کرد و همان خطاهایی را که به دلایل مختلف آنان را پائین‏تر از غرب قرار داده، تکرار خواهند کرد. راستی چرا؟ وقتی یکی از باورهای بنیادین اسلام این است که خداوند، راه کامل زندگی را به ما هدیه کرده است که ثمره‏اش سعادت است، چگونه ما می‏توانیم از یک الگوی غیراسلامی یا غربی، ‏بهره ببریم؟ پاسخ از میان بررسی تمایزهای راهی که خداوند آن را اسلام نامیده و آن چه مسلمانان را از این راه دور کرده است، به دست می‏آید. همچنین مشخص می‏شود که برخی اعمال غرب به اجرای اسلام، نزدیک‌تر است؛ تا مسلمانان؛ همان گونه که سید جمال‌الدین اسدآبادی، پس از بازگشت‏ از اروپا، گفت: «من اسلام را دیدم؛ گرچه در میان مسلمانان نبودم و وقتی بازگشتم، گرچه مسلمان می‏دیدم، اما اسلام نمی‏دیدم»!

یک تصور نادرست این است که غرب، همه چیزهای خوب مسلمانان را از طریق تجاوز به دست آورده است و اگر روزی غرب محو شود، همه مسائل مسلمانان حل خواهد شد! این مسئله، تنها به خاطر غلبه این نگرش تاریخی شکل گرفته که جهان غرب، همواره در حکمرانی بر مسلمانان - که رهبری هیچ غیرمسلمانی را نمی‏پذیرند - شکست خورده است. ما به خوبی‏ درک کرده‏ایم که چگونه قدرت غرب صرف مقابله با اسلام و مسلمانان می‏شود؛ ولی در پس این مسائل، کمین‏های دیگری نیز برای ضدیت با اسلام هست! ما دشمن را دیده‏ایم؛ دشمن خود ما هستیم!

بنابراین تحلیل، باید دید آن اموری که غرب آنها را بهتر انجام می‏دهد، چه می‌باشند. از منظر بررسی مزایای جامعه شناختی، ما شاهدیم که جوامع پایین‏تر، بیشتر به روابط شخصی افراد وابسته‌اند؛ ولی کسانی که می‏دانند به چه می‏خواهند برسند – مانند جوامع پیشرفته‏تر- به این نتیجه رسیده‌اند که سامان‌دهی ارزش‌ها و قوانین، به نحو بهتری برای رسیدن به جامعه‌ای کارا و منظم، به همه افراد جامعه، سود می‏رساند. بله، جوامع مسلمان در تلاش برای رسیدن به موفقیت‏های مشابه، قوانینی را اجرا کرده‌اند که اغلب با تقلید از غرب بوده است؛ اما همچنان فاصله بسیاری با آنها دارند! سامان‌بخشی و تبعیت از ارزش‌ها و قوانین، یکی از ویژگی‌های مردمان غربی ‏و بخشی از هویت آنهاست. نمی‏توان گفت که جامعه آنها با یک پلیس قوی حکومتی اداره می‌شود و مجبور به تبعیت هستند؛ بلکه کاملا برعکس، غربی‏ها اغلب بر ضد روش‌هایی که احساس کنند ستم پیشه‌اند، شورش می‏کنند و یا از گسترش آنها جلوگیری می‏نمایند؛ مشخصه‌ای که به نظر می‏رسد در جهان اسلام نیست!

نظم، بخشی از آن چیزی است که غربی‏ها دارا هستند. تبعیت از قانون برای آنها، یک امر اجباری نمی‏باشد. این مسئله به راحتی می‏تواند با مقایسه وضعیت زباله‏ها، ‏ترافیک، روش رانندگی یا حتی رعایت نوبت - وقتی در صفی ایستاده‌اند - اثبات شود! بنابراین، معلوم می‏شود که وقتی مشخصه خودمحوری عموم مسلمانان، حتی در یک مثال ساده، مانند ایستادن در صف، می‏تواند نمایان گردد، غرب رشد می‏کند!

غرب، همیشه در این سطح از موقعیت پیشرفته‏اش در جهان قرار نداشته و زمانی جهان اسلام، خیلی پیشرفته‏تر از غرب بوده است. مشابه جهان اسلام، غرب نیز زمانی به صورت فردی، سیاسی و اجتماعی، مبتنی بر عقاید خود - عقاید مسیحی - گردانده شده است. دین، منظر غالب در زندگی اروپایی‏ها بوده که به خاطر برخی نگرش‌های کلیسا به جهان پیرامون، مانع توسعه نیز بوده است. عیوب مسیحیت به وضوح‏ آشکار شد و سپس آن جامعه بی‏پروا، مانند فلسفه رنه دکارت، در طول سکولاریزاسیون مداوم خود، نقشی حاشیه‌ای به دین داد؛ تا این که حتی فلسفه‌ای کفرآمیز، ادعای جایگاهی الهی کرد! مسیحیت برخلاف اسلام، نقایص بسیاری داشت و فقدان مبانی ناب، امکان اصلاح خویشتن و بازگشتی متناسب با واقعیات جهان را به آن نمی‏داد. ما در طول زمان، شاهد تغییر مسیحیت، متناسب با شرایط متفاوت جوامع بوده‏ایم؛ به جای این که جوامع، متناسب با دین تغییر کنند؛ به عنوان مثال، مسیحیت، مشابه اسلام، زمانی گرایش به جواز چند همسری را تجربه کرد؛ ولی اینک تغییر کرده است.

ما شاهد روند این تغییرات بوده‏ایم؛ تا جایی که امروز در حد وسیعی، همجنس‌بازی نیز توسط کلیساها در غرب پذیرفته شده است! بنابراین، جوامع غربی، ‏مبتنی بر عقل‌گرایی و عناصر علمی، مدیریت شده‌اند؛ در حالی که آن دین، تجربه‌ای تاریخی و بسته بود و به یکشنبه‏ها و دیوارهای کلیسا، محدود می‏شد! از اینها گذشته، الهیات غربی ‏به طور گسترده‌ای به سوی مفاهیم نامناسب فردگرایی و آزادی، راه باز کرده است. سعادت، امری منحصرا فردی شده که فقط به معنای موفقیت تجاری و صنعتی در زندگی است و به دستاوردهای فردی، نسبت داده می‏شود. اینها به روشنی، رفتارهای گناه آلودی هستند که به خاطر این که مزاحم سعادت دیگران دیده شدند، با آنها مدارا شد و بالاتر از این، در جوامع فوق فردگرای غربی، ‏مانند آمریکا، فاصله‏های فاحش میان فقیر و غنی و توزیع به شدت بی‏قواره ثروت، حتی در عناصر اصلی مسیحیت، پذیرفته شده است!

به هر حال، جهان غرب با افزایش تمایل برای دست‌یابی‏ به رشد و رسیدن به کارایی، سود برد و در غیبت دین، تفکر عقلانی و استدلالی به آنان اجازه داد تا در فهم نقایص جوامع خویش، ‏اشتراک یافته و راه‌‌حل‌هایی را که توسط عناصر محافظه‌کار مخالف زیر سؤال بردن قوانین، محدود نشده‌اند یا جاهایی را که تجربه دینی‌شان غلط از آب در آمده، گسترش دهند. در واقع، بخشی از تجربه غرب از این سؤال برخاسته که چگونه همه چیز می‏تواند کارایی بیشتری داشته باشد؛ در حالی که مسلمانان، اغلب جوامع فعلی خود را پذیرفته‌اند و برای عدم پذیرش نقص خودشان، دیگران را مقصر می‏شناسند. درباره مرض غرب - گرچه آنها دید بازی برای پرسش از همه چیز دارند - ‏ترسیم افق‌هایی که منحصرا بر نظریات انسان محور بنا شده‌اند به نسبت وحشتناکی رشد یافته، تا جایی که غرب را به وضعیت بی‏دینی کشانده است! در قرآن آمده است: «هر کس برخلاف آنچه خداوند فرستاده حکم کند از کافران خواهد بود».۱مسلمانان معمولاً حتی وقتی به مفاهیمی غیر از آموزه‏های اسلامی اقدام می‏ورزند، اعمال خود را صحیح می‏پندارند؛ زیرا به شدت با عادات فرهنگی و برداشت‌های اسلامی که نباید مورد سوال قرار گیرند، محدود شده‌اند و در نتیجه، این مشکل به وجود می‏آید که با وجود زیبایی اسلام، ‏اشتباهات مسلمانان، در مقابل زیبایی این حقیقت قرار می‏گیرد! در حقیقت، این مسئله، بیان‌گر خارج بودن این آداب از اسلام است؛ همان طور که خداوند بارها و بارها در قرآن، ‏اشتباهات را بر عهده کسانی که سنجش، تفکر، پرسش و استدلال ندارند، می‏داند و می‌فرماید: «ما آیات را برای شما بیان کردیم؛ اگر تعقل کنید».۲

در نبود عقل، این هدیه الهی – به عنوان توان استدلال - چگونه خواهیم توانست تفاوت‏های نیک و بد و عقب‌ماندگی و پیشرفت را درک کنیم؟ در این حال، خطا بسیار است و تفاوتی بنیادین، مشابه تفاوت جهان اسلام و غرب، میان توسعه جوامع وجود دارد که در روش نگاهشان به پیشرفت و پرسش‏های اساسی آن، بروز دارد. این مسئله باید فهمیده شود که مشکل جدی مسلمانان، تلاش برای تطبیق خود با غرب و ‏تردید در بنیادهای اسلامی است! رهبرانی چون کمال آتاتورک یا رضا شاه، تلاش کردند تا روش‌های سکولاری را که هرگز قابل تطبیق با آموزه‏های اسلامی نبودند، به اجرا در آورند. فقط دین کاملی مانند اسلام است که می‏تواند در حد کمال، جامعه دینی و امت را شکل دهد.

هنوز هم جهان اسلام، درگیر مسائلی مانند بی‏سوادی، فقر، تحصیلات، فساد و تکیه بر روابط شخصی است که اولویت‌های اصلی عرصه عمل می‏باشند. این عوامل و نیز قوانین دست و پاگیر اداری جوامع را مریض و بی‌ثمر ساخته است و جمعیت‏های تحصیل ‌کرده آنها، مانند ربات بوده، توان تفکر و حل مسائل را ندارند. اغلب مسلمانان – مانند غربیان - موفقیت را برابر با ثروت مادی و راحتی می‏دانند و می‏گویند: با منابع فراوان و پول بسیار، می‏توان مانند غرب توانا شد؛ اما مسئله این نیست؛ زیرا ما شاهدیم که کشورهای ثروتمند عربی ‏خلیج فارس، قادرند دستاوردهای فراوان غربی - ‏مانند تکنولوژی‏هایی را که می‏توانند پایتخت‏هایشان را زیبا کنند، تهیه می‌کنند؛ امّا آنها همچنان در توسعه اجتماعی، اثربخشی و ساماندهی عمومی، با غرب، تفاوت فاحش دارند.

آرزوی جوامع مسلمان برای پیشرفت و رسیدن به سطحی کارآمد و پیشرفته، هرگز در آینده‌ای نزدیک، قابل دست‌یابی‏ نیست. در حال حاضر، اغلب توده‏های مسلمان، فاقد تجربه ساماندهی، کارایی و تبعیت از قانون، به عنوان بخشی از هویت فردی خود هستند؛ تا تفاوت میان آن چه همواره آنان را در سختی نگاه داشته است و غرب را مدیریت می‏کند، بفهمند. با این کمبود تجربه، می‏توان گفت که اکثریت مطلق مسلمانان، اینک فقط توانی خیالی، درباره تجربه صحیح اسلام – آن گونه که آن را می‌بینند - خواهند داشت. علاوه بر این، در یک سطح شخصی، به این خاطر که اکثر جوانان مسلمان به صورت متفکران عمل‌زده، بتن‌ریزی شده‌اند - بدین معنا که فقط آن چیزهایی را که می‏بینند، می‏فهمند – و تنها تعداد اندکی، دارای تفکر انتزاعی هستند - داشتن توان تصور و فهم چیزهایی که تجربه نشده‌اند - امت ما، تعداد کمی متفکر تنها خواهد داشت؛ متفکری که قادر به دیدن نقاط مثبت هر دو، شرق و غرب، در تجربه آینده اسلام باشد.

تا زمانی که گفته می‏شود مسلمانان ویژگی‌هایی دارند که به خاطر آنها از غرب عقب مانده‌اند، نباید انتظار داشت که غربی‌ها در برخی امور، مثل جرایم خشن، مسائل زناشویی و روابط خانوادگی که آنها از آن در عذابند به شرق نیازمند شوند. مسلمانان باید دریابند که وضعیت آنان، نتیجه عدم آگاهی، فراموشی و تصمیمات متناقض با آموزه‏های اسلامی است و این که تنها راهی که خداوند برای بشریت خواسته – یعنی اسلام - می‏تواند حل کننده همه مشکلاتی باشد که غرب و جوامع مسلمان دارند؛ روشی که بهتر از تجربه غربی ‏است و ما نیز به سهم خود می‏توانیم از جهان خودمان درباره پیشرفت و کارآمدی، پرسش کنیم؛ البته نه مشابه غرب! ما می‌دانیم که بر اساس یک معیار مشترک (فطرت) خلق شده‏ایم و می‏دانیم که هیچ خدایی، جز او نیست و او، تنها منبع درستی و حقیقت است و خداوند، منشأ همه چیز است و همه چیز به وسیله او وجود یافته، به سوی او باز خواهد گشت.

پی‌نوشت:

۱. مائده، آیه ۴۴.

۲. آل عمران، آیه ۱۱۸.

محمد مهدی دی مترویچ از آمریکا

ترجمه: علیرضا کمیلی