عوامل اجتماعی موثر بر سلامت

تأمین سلامت و برخورداری از زندگی سالم, از حقوق مسلم شهروندی است و از شاخصه های اصلی جامعه ایده آل, داشتن وضعیت سلامت مطلوب است اگرچه تامین این حق شهروندی از وظایف غیر قابل تردید دولت است

تأمین سلامت و برخورداری از زندگی سالم، از حقوق مسلم شهروندی است و از شاخصه‌های اصلی جامعه ایده‌آل، داشتن وضعیت سلامت مطلوب است. اگرچه تامین این حق شهروندی از وظایف غیر قابل تردید دولت است.

همچنین بهره‌مندی و برخورداری از سلا‌مت، مصون ماندن از بیماری‌ها و دستیابی به مراقبت‌های بهداشتی، یکی از حقوق انسانی به شمار می‌آید که در بسیاری از قطعنامه‌های سازمان ملل متحد و کنوانسیون‌های بین‌المللی بر آن تاکید شده است.

کنفرانس آگماتا در سال ۱۹۷۸ به عنوان یکی از نقاط عطف در ارائه خدمات سلامت در دنیا محسوب می‌شود. در این کنفرانس که بیشتر کشورهای دنیا در آن حضور داشتند، تاکید بر انجام اقدامات پیشگیری بر درمان به عنوان یکی از مهم‌ترین راه‌های تامین سلامت تعیین شد.

بر همین اساس، نظام مراقبت‌های اولیه بر اساس ۴ رکن اساسی عدالت، همکاری بین بخشی، مشارکت مردمی و استفاده از تکنولوژی مناسب شکل گرفت. در چند سال گذشته سیر تحولات سلامت در دنیا و در ایران باعث توجه هر چه بیشتر به مقوله‌های اجتماعی شده است.

مشکلاتی نظیر بیکاری، فقر، اعتیاد و رفتارهای پرخطر اینقدر برای همه ما ملموس و مشکل‌ساز هستند که گاهی از مؤثر بودن مداخله‌ها در مقابل آنها مایوس می‌شویم؛ بعلاوه به صورت روزمره با مباحث جدیدی روبه‌رو می‌شویم که در حیطه قبلی دانش قبلی ما قرار ندارند، ولی اگر می‌خواهیم برای سلامت جامعه اقدام مؤثری انجام دهیم بدون توجه به ریشه‌های اصلی آن، اقداماتمان گذرا و علامتی خواهند بود.

عوامل اجتماعی موثر بر سلامت سال‌هاست مورد توجه سازمان بهداشت جهانی بود و حتی در اهداف توسعه هزاره سوم که ایران نیز آن را امضا کرده است به این مساله اشاره شده، ولی در کشور ما هنوز این مساله مورد توجه کافی قرار نگرفته است.

در حقیقت مهم‌ترین عامل مؤثر بر سلامت در جوامع، عوامل اجتماعی است ۵۰‌ درصد عوامل مؤثر بر سلامت، عوامل اجتماعی است. ژن و عوامل بیولوژیک ۱۵ درصد، عوامل پزشکی ۲۵ درصد ، عوامل رفتار فردی و اجتماعی ۱۰ درصد در این خصوص نقش دارند.

به بیان دیگر حدود ۲۵ درصد شامل مواردی است که ارتباط مستقیم با بهداشت و درمان دارد. این مساله ضرورت توجه مسوولان و برنامه ریزان کشور برای حل معضلات اجتماعی و انجام تحقیقات در این زمینه را نشان می‌دهد.

درآمد، دسترسی به خدمات پزشکی، مهارت‌های پزشکی، روند رشد کودکان، امنیت غذایی، مسکن، سواد، اشتغال از جمله عوامل اجتماعی به شمار می‌روند که به علت گستردگی این عوامل، باید قبل از اجرا و نهایی شدن، تاثیر آنها بر سلامت ارزیابی شود تا چنانچه هر عامل نقش مخربی دارد، کنار گذاشته شود.

بسیاری از فاکتورهای رفتاری نیز بر سلامت تاثیرگذارند که عمدتا مربوط به عوامل فرهنگی و آداب و رسوم بومی، میزان مشارکت پذیری عموم مردم و سطح دانش و آگاهی آنهاست.

به عبارت دیگر حداقل ۵۰ درصد سطح سلامت جامعه مستقیم به رفتار و باور و نوع نگاه مردم به مقوله بهداشت و سلامت وابسته است. یک رفتار پرخطر و غیربهداشتی، یک باور اشتباه و ناصواب یا تلقی ناصحیح از مسائل بهداشتی می‌تواند سلامت و بهداشت جامعه را بشدت به مخاطره انداخته یا اقدامات ارزشمند و مؤثر مدیریت بهداشتی جامعه را بی‌نتیجه و عقیم کند.

مصرف دخانیات، رفتارهای پرخطر، بی‌توجهی به بهداشت فردی، اعتیاد، بی‌توجهی به ایمنی در محیط زندگی و کار، حوادث مرگبار جاده‌ای ، مصرف غذاهای آماده، عدم مراجعه بموقع بیماران برای درمان، مصرف خودسرانه دارو، بی‌اعتنایی به توصیه‌های پزشکی، عدم ارائه اطلاعات صحیح و حتی گاهی ارائه اطلاعات ناصحیح به مراکز ذی ربط و... برخی مصادیق رفتاری و اعتقادی افرادند که نه تنها باعث افت سطح سلامت جامعه می‌شود بلکه باعث می‌شوند بخش قابل توجهی از بودجه بهداشتی جامعه و نیز توانمندی‌ها و پتانسیل‌های مراکز بهداشتی و درمانی را به خود اختصاص می‌دهند و رسیدن به اهداف بلند بهداشتی را به تاخیر می‌اندازند.

واقعیت این است که براساس رویکردی منطقی و قضاوتی علمی، اگرچه دستیابی به آخرین فناوری و امکانات تشخیصی و درمانی، گسترش فضاهای درمانی، تجهیز مراکز موجود و... در ارتقای سطح سلامت جامعه بطور جدی مؤثرند، وی باید در کنار اقدامات ضروری فوق، نظام راهبری و مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی دولت با جلب مشارکت مردم و بسیج عمومی به سمتی معطوف شود که علاوه بر کاهش بیماری‌های ارثی و ژنتیکی و حذف عوامل محیطی مخرب، عوامل اجتماعی مؤثر بر وضعیت بهداشت و سلامت جامعه، شناسایی و با تغییر الگوی رفتاری جامعه و بهبود فرهنگ بهداشت مردم و فرهنگ سازی و نیز ارتقای دانش و آگاهی‌های عمومی، در راه نیل به جامعه‌ای سالم قدم برداشته شود.

به عبارت دیگر و خلاصه آن‌که داشتن جامعه‌ای سالم و بهداشتی نه تنها باید به یک خواست و مطالبه عمومی تبدیل شود، بلکه باید به یک اراده و همت ملی منتهی شده و مردم بیش و پیش از آنکه دیگران را مسوول سلامت جامعه بدانند، خود را مکلف به حفظ و ارتقای سلامت جامعه ببینند.

متاسفانه علی‌رغم اهتمام جهانی و کشوری به این مقوله و بخصوص وجود برنامه‌های چشم‌انداز بیست ساله کشور و نیز برنامه توسعه اقتصادی ‌ اجتماعی، متاسفانه شیوه‌های عملی‌سازی این راهکارها بخوبی تبیین نشده است.

از بعد دیگر پزشکان نیز در برخورد با بیمار باید به بعد اجتماعی مؤثر بر سلامت واقف باشد. چنانچه پزشکان با تاثیرگذاری عوامل اجتماعی بر سلامت آشنا نباشند، در شناخت بیماری ناتوان بوده و به دنبال آن درمان‌ها نیز ناقص خواهند بود.

متاسفانه تاکنون برنامه‌ریزی‌های در وزارت بهداشت بیشتر معطوف به مسائل حوزه سلامت و خدمات بهداشتی ‌ درمانی بوده، در حالی این عوامل در بهترین شرایط حداکثر ۲۵ درصد در تامین سلامت هر فرد نقش دارد.

در پایان باز هم تاکید می‌کنیم سلامت مقوله‌ای است که بدون عزم ملی، همکاری بین‌بخشی و مشارکت مردمی، دستیابی به اهداف عالی آن تامین نمی‌شود.

عوامل تعیین کننده و تاثیرگذار بر سلامت تنها در چارچوب وظایف یک سازمان (از جمله وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی) و حیطه اختیارات آن قرار ندارد بلکه لازم است نگاهی سلامت محور در همه افراد و تصمیم‌گیرندگان امور جامعه ایجاد شود. برای دستیابی به انسان سالم باید همه عوامل اجتماعی دست به دست هم بدهند تا سلامت در جامعه اتفاق بیفتد.

دلا‌رام شجاعی باغینی‌