کاهش رضایت شغلی پزشکان چرا و به چه قیمت

نگاهی به اقبال ها و بداقبالی های طبابت در دنیای مدرن

در خلال سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، اغلب جامعه‌شناسان از پزشکان به عنوان آدم‌های خوش‌‌اقبالی یاد می‌کردند که به دوران طلایی علم قدم گذاشته بودند. در طی این دوران، امکانات تشخیصی و درمانی فراوانی در اختیار پزشکان قرار گرفته بود و آن‌ها علاوه بر برخورداری از استقلال عمل حرفه‌ای، بهره‌مندی‌های دیگری هم داشتند: بهره‌مندی از بیماران وفادار، همکاران محترم، امنیت شغلی و همین‌طور درآمدهای آن‌چنانی.

این دوران طلایی اما دیری نپایید و در دهه ۸۰ میلادی، بسیاری از خبر‌گزاری‌های مهم جهان، کم‌کم زمزمه‌هایی را منتشر کردند مبنی بر نارضایتی حرفه‌ای برخی پزشکان. در این میان، حتی برخی از پزشکان به ترک یا تعییر شغلشان مبادرت کردند. گذشت زمان، همچنان نشان‌دهنده روند رو به رشد نارضایتی شغلی پزشکان بود و بررسی‌ها نشان می‌داد که مواردی نظیر تشریفات اداری بیش از حد، از دست دادن استقلال عمل حرفه‌ای، کاهش پرستیژ شغلی و پاره‌ای نارضایتی‌های شخصی از حرفه پزشکی، موجب شده‌اند بسیاری از پزشکان، دیگر مانند گذشته از شغل خود رضایت نداشته باشند.

یک تحقیق مربوط به سال ۱۹۷۳ نشان می‌دهد که در آن دوران، تنها حدود ۱۵ درصد از چندین هزار پزشک آمریکایی نسبت به انتخاب این حرفه برای گذران زندگی‌شان تردید داشتند. این در حالی است که تحقیق مشابهی که در سال ۱۹۸۱ انجام شده، مدعی است بالغ بر ۴۸ درصد از ۱۴۲۶ پزشک فعال و متخصصینی که در این تحقیق شرکت کرده بودند، نسبت به اهمیت و ارزش پزشکی در قیاس با ۱۰ سال پیش از آن تاریخ، تردید داشتند. بررسی‌های اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم نشان داد که ۳۰ تا ۴۰ درصد از پزشکان اگر دوباره بخواهند درباره آینده‌شان تصمیم بگیرند، پزشکی را انتخاب نمی‌کنند و درصد بالاتری نیز هرگز فرزندانشان را برای طبیب شدن تشویق نخواهند کرد. از سوی دیگر، بیش از ۴۰ درصد از ۲۰۰۰ پزشکی که در یک بررسی جامع در سال ۱۹۹۵ شرکت کرده بودند، اظهار می‌کردند که خواندن پزشکی را به دانشجویان واجد شرایط توصیه نخواهند کرد. به نظر شما، ریشه‌های این مسأله را در کجا باید جست؟

● شکایت‌ها و بیمه‌ها

یکی از مواردی که در ۳۰ سال گذشته به ویژه در کشور‌های پیشرفته شیوع پیدا کرده، شکایت از پزشکان است. این میزان در طی سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته، تا حدی که منجر به گشوده شدن باب جدیدی به نام «پزشکی تدافعی» برای دفاع از حقوق و دعاوی قضایی پزشکان شده است. از طرف دیگر، این مسائل موجب بروز مشکلاتی بین پزشکان و سازمان‌های بیمه‌گر نیز شده است. بسیاری از پزشکان شاغل در کشوری مانند آمریکا باید مدام درگیر پیدا کردن یک شرکت‌ بیمه مسؤولیت شغلی معتبر باشند و پرداخت حق بیمه‌ای را به گردن بگیرند که مبلغ آن هر سال افزایش می‌یابد. یعنی پزشکان عملاً درگیر تنش‌ها و فعالیت‌هایی می‌شوند که اساساً برای آن آموزش ندیده‌اید.

در این میان ممکن است پول و انرژی زیادی به جای آن‌که در جهت پیشرفت و سلامت عمومی مصرف شود، صرف دعاوی قضایی شده و پیامد‌های دیگری نظیر افزایش هزینه مراقبت‌های سلامتی را به همراه داشته باشد. در برخی موارد، شدت این موضوع به حدی است که برخی پزشکان از ادامه این روند خسته می‌شوند و عطای طبابت را به لقای آن می‌بخشند. از سوی دیگر، این مسأله می‌تواند رابطه پزشک ـ بیمار را هم تحت‌ تأثیر قرار دهد و موجب کاهش تمایل پزشکان در پذیرش بیماران پرخطری شود که مراقبت‌های ویژه نیاز دارند.

اگر‌چه بروز این‌گونه دعاوی قضایی دیگر به صورت یک امر عادی درآمده، اما پزشکان هنوز به عوارض عاطفی آن (چه مقصر باشند، چه مقصر نباشند) عادت نکرده‌اند. به علاوه، بررسی‌ها نشان داده‌اند که بسیاری از دانشجویان پزشکی علاوه بر اجبار به پرداخت هزینه سنگین شهریه دانشگاه‌ها، به طور فزاینده‌ای نگران پرداخت هزینه‌ بیمه‌های مسؤولیت شغلی‌شان هستند. تحقیقی که در سال ۲۰۰۳ در کشور آمریکا انجام شده، نشان می‌دهد که بالغ بر ۶۲ درصد از رزیدنت‌های سال آخر، به شدت نگران شکایات پزشکی هستند و ۲۴ درصد از آن‌ها در پاسخ به این سؤال که: «اگر قرار بود دوباره درس بخوانید، آیا رشته پزشکی را انتخاب می‌کردید؟»، صراحتاً گفته بودند: نه!

● نگاه دموگرافیک به صورت مسأله

نتایج یک تحقیق در سال ۱۹۹۱ نشان داد که متخصصان داخلی مسن‌تر، رضایت شغلی‌شان کمتر از همکارانِ جوان‌ترشان است. جالب این‌جاست که یک بررسی دیگر در مورد پزشکان خانم، نتایج معکوسی را نشان داد؛ به طوری‌ که پزشکان خانم جوان‌تر، رضایت شغلی کمتری داشتند.

از سوی دیگر، برخی مطالعات هم نشان داده‌اند که در میان پزشکان، درآمد بالا چندان تأثیری در میزان رضایت شغلی ندارد. اگر‌چه یک تحقیق قدیمی در خصوص پزشکانی که درآمد سالانه‌ای بالغ بر ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار دلار داشتند، حاکی از رضایت شغلی‌ بیشتر آنان در مقایسه با پزشکانی بود که نیمی از این درآمد‌ را داشتند؛ ولی یک تحقیق جدیدتر و جامع‌تر نشان داد که سطح درآمد پزشکان، چندان رابطه‌ای با سطح رضایت شغلی و حتی سطح استرس شغلی آن‌ها ندارد.

بررسی‌های جدیدتر نشان داده‌اند که بین میزان رضایت شغلی و محل کار یا محل سکونت، ارتباط معناداری وجود دارد. بر این اساس، پزشکانی که بیشتر در نواحی روستایی یا در شهر‌های کوچک کار می‌کنند، زندگی آرام‌تر و رضایت شغلی بیشتری دارند. علاوه بر این، در کشور‌ آمریکا پزشکانی که در ایالت‌هایی نظیر نیوانگلند، ماساچوست و نیوجرسی بودند از همه راضی‌تر بودند و آن‌هایی که در ایالت‌های میشیگان، آرکانزاس، جورجیا، فلوریدا و کارولینای شمالی و جنوبی فعالیت می‌کردند، از همه ناراضی‌تر.

جالب است بدانید که برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد فارغ‌التحصیلانی که در دانشگاه‌های پزشکی خارجی مدرک گرفته‌اند و بعداً به آمریکا آمده‌اند، سطح رضایت شغلی‌شان به طور معناداری پایین‌تر از همکاران بومی‌شان بوده است.

● مقایسه سطح رضایت شغلی در تخصص‌های مختلف

در یک تحقیق جالب، پژوهشگران دانشگاه پزشکی کالیفرنیا متوجه شدند که متخصصان رشته‌های اطفال، سالمندان و پوست میزان رضایت شغلی بیشتری نسبت به همکارانشان دارند. این تحقیق که در آن، بیش از ۱۲ هزار پزشک با ۲۳ تخصص مختلف شرکت کرده بودند، نشان داد که بالاترین میزان نارضایتی شغلی به تخصص‌هایی نظیر زنان و زایمان، چشم، ارتوپدی و گوش و حلق و بینی مربوط می‌شود. محققان، افزایش ساعات کاری و دشواری کار در برخی ‌تخصص‌ها و فوق‌تخصص‌ها را در بروز این مسأله دخیل می‌دانند.

● آرزوهای برآورده‌نشده

در سال ۲۰۰۱، یک پزشک هندی در پاسخ به سرمقاله یکی از شماره‌های مجله پزشکی بریتانیا (BMJ) که موضوعش نارضایتی شغلی پزشکان بود، نوشت: «بیماران پدرم، او را مثل یک قدیس تکریم می‌کردند اما اکنون بیماران، مرا یک انسان عادی می‌دانند و در عین حال، از من توقع معجزه دارند. شما باید به عنوان یک پزشک همه چیز را بدانید و در هیچ حالتی نباید بگذارید که یک بیمار بمیرد! در غیر این صورت، شما از نظر آن‌ها مقصر خواهید بود.»

این سرمقاله، نظرات مشابه بسیاری از پزشکان سرتاسر جهان را دریافت کرد. نقطه اشتراک اکثر این نظرات، مربوط به عدم توفیق در رسیدن به توقعات و انتظاراتی بود که پزشکان قبل از انتخاب حرفه‌شان داشتند. پزشکان در طول دوران دانشجویی مجبورند به شدت درس بخوانند و از بیشتر لذت‌های زندگی چشم‌پوشی کنند و پس از فارغ‌التحصیلی نیز باید علاوه بر تحمل فشار‌های سنگین کاری و مسؤولیتی در طول حرفه پزشکی، همیشه اطلاعات خود را به روز نگه‌ دارند و تازه با این وجود ممکن است باز هم آن اعتبار و احترامی را که پزشکان در ۵۰ سال گذشته داشته‌اند، کسب نکنند. به همین دلیل، بسیاری از اطبا ممکن است احساس گناه کرده و فکر کنند که از دوستانشان که رشته‌های دیگری را انتخاب کرده‌اند، عقب افتاده‌ و بیشتر از آن‌ها درگیر کارشان شده‌اند.

● معضل کمبود وقت

به باور دکتر کنت لودمیرر که پزشک و مورخ پزشکی برجسته‌ای در دانشگاه پزشکی واشنگتن است، یک مشکل بزرگ پزشکان امروزی در نظر نگرفتن و عدم رعایت وقت مشخص آن‌ها است. او و همفکرانش معتقدند که مدت متوسط ویزیت بیمار به میزان اندکی افزایش یافته و این در حالی است که پزشک باید به تعداد زیادی از بیماران حاد و مزمن رسیدگی کند و در کنار آن‌ها نیز مراقب وضعیت سایر بیمارانش باشد و حتی در برخی موارد، از طریق ایمیل و اینترنت با آن‌ها در ارتباط باشد. بدیهی است که در این شرایط، پزشک زمان کمتری برای انجام کار‌های روزمره و رسیدگی به امور شخصی‌اش خواهد داشت و شاید مجبور شود برخی کار‌های روزمره را حذف کند یا به تأخیر بیندازد. نتیجه طبیعی چنین حالتی نیز کاهش رضایت شغلی است.

● شما تنها نیستید

یک خبر تسکین‌دهنده برای تمام پزشکان ناراضی، این است که: شما تنها نیستید و متخصصان بسیاری از رشته‌های دیگر و پزشکان فراوانی در کشورهای دیگر هم به دلیل مواردی نظیر کاهش استقلال عمل یا کاهش پرستیژ شغلی، از وضعیت خود ناراضی هستند. نتایج یک بررسی که در سال ۱۹۹۹ انجام شد، حاکی از آن بود که عدم رضایت شغلی وکلا نیز در طی ۲ دهه گذشته افزایش قابل توجهی داشته است. از سوی دیگر، بسیاری از معلمان و پرستاران هم به دلایلی نظیر آن‌چه که در مورد پزشکان دیده می‌شود، از وضعیت شغلی خود ناراضی هستند.

پل اشتار، جامعه‌شناس معروف، بر این باور است که: «در طول قرن بیستم، حرفه پزشکی تنها شغلی بود که از تخریب سنتی مشاغلی که استقلال حرفه‌ای داشتند، مصون باقی مانده بود؛ اما عمر این مصونیت نیز گویا به سر آمده است.»

● چه باید کرد؟

در حال حاضر، پژوهشگران به دقت مشغول پیدا کردن راه حل‌هایی برای رفع نارضایتی‌های پزشکان هستند. برخی معتقدند که این جریان ممکن است بیم و امید‌هایی را در نوجوانانی که قصد دارند وارد حرفه پزشکی شوند، به وجودآورد.

در عین حال، بسیاری از دانشگا‌ه‌های پزشکی سعی کرده‌اند تا موارد جدیدتری را به دانشجویان آموزش دهند. آن‌ها قصد دارند تا بدین ترتیب واقعیات، مشکلات و مواردی را که قرار است دانشجویان در آینده با آن‌ها مواجه شوند، برای آن‌ها شفاف سازند.

تلاش‌های صورت‌گرفته در این زمینه نیز تا حد زیادی موفق بوده‌اند؛ به طوری‌ که یک بررسی جدید نشان می‌دهد که در حال حاضر، سطح انتظارات دانشجویان پزشکی از درآمد آینده‌شان بسیار واقع‌‌بینانه‌تر و منطقی‌تر از دهه ۷۰ است. توانایی برانگیختن و حفظ احساس قناعت در حرفه پزشکی، احتمالاّ تنها توسط اساتیدی امکان‌پذیر است که قادرند دیدگاه روشنی به دانشجویان ارایه دهند و آن‌ها را در مورد تفاوت‌های علم پزشکی و انتظارات امروزی‌اش در مقایسه با ۵۰ سال گذشته، آگاه سازند.