مزایا و معایب برات کارت تضمینی

این روزها تبلیغات گسترده ای توسط یکی از بانک ها درخصوص برات کارت تضمینی معاملات و مبالات در سطح رسانه ها دیده می شود و بازار تهاتر کالا با روش برات کارت که بدون هزینه و سود خواهد بود و به نوعی تامین منابع و تضمین منافع بوده به عنوان وجه دیگری از فعالیت های نوین بانکی برای نخستین بار در کشور رونمایی شد

این روزها تبلیغات گسترده ای توسط یکی از بانک ها درخصوص برات کارت تضمینی معاملات و مبالات در سطح رسانه ها دیده می شود و بازار تهاتر کالا با روش برات کارت (که بدون هزینه و سود خواهد بود و به نوعی تامین منابع و تضمین منافع بوده) به عنوان وجه دیگری از فعالیت های نوین بانکی برای نخستین بار در کشور رونمایی شد. چراکه در بانکداری نوین امروزی، خدمات متنوع و جدیدی توسط بانکها ارائه می شود که هدفی جز فعالتر نمودن جریان اقتصاد و سرعت بخشیدن به مبادلات اقتصادی و کسب و کار مردم ندارد.

یعنی رعایت اصل مهمی به نام مشتری مداری در بانکها. برات به عنوان بخشی از خرید دین (خرید اسناد تجاری) در سیستم بانکی گذشته نیز وجود داشته; اما به روش جدید و صدور برات کارت برای اولین بار است که در کشور عزیزمان اتفاق افتاده است. در تبصره ۱ ماده ۵ بسته سیاستی- نظارتی شبکه بانکی کشور در سال جاری "خرید دین بر اساس اسناد تجارتی واقعی، توسط موسسات اعتباری از واحدهای تولیدی تا سقف ۳۵ درصد ارزش فروش سال قبل که درصورت های مالی تایید شده منعکس می باشد، با نرخ سود حداکثر ۱۶ درصد در سال مجاز است." ضمنا بر اساس تبصره ۵ همان ماده "در اجرای سیاستهای پولی و تنظیم نقدینگی، خرید دین مجدد توسط بانک مرکزی و موسسات اعتباری از یکدیگر قبل از سررسید، مجاز می باشد."

خرید دین به مفهوم وسیع و مصطلح در متون فقه اسلامی "بیع دین" ازجمله ابزارهایی است که در نظام بانکداری جهت تامین منابع مالی مورد نیاز واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی از طریق تنزیل اسناد و اوراق تجاری متعلق به این قبیل واحدها طبق ضوابط مربوط مورد استفاده قرار می گیرد. ویژگیهای خرید دین عبارتند از: اول اینکه خرید دین ازجمله تسهیلات اعطائی کوتاه مدت جهت تامین نیازهای مالی واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی می باشد و سررسید این نوع تسهیلات نمی تواند بیش از یک سال باشد. دوم آن که فقط آن دسته از اسناد و اوراق بهادار که مفاد آن حاکی از بدهی حقیقی ناشی از معاملات تجاری باشد، می تواند موضوع معاملات خرید دین قرار گیرد و سوم اینکه معتبر بودن متعهدین اسناد تجاری ازجمله شرایط اساسی این قبیل معاملات می باشد.

تاجران مسلمان از سده های نخستین اسلامی از اسناد تجاری مختلفی استفاده می کردند که شاید بتوان گفت برات یکی از مهمترین این اسناد می باشد که در تاریخ اسلامی در حدود قرن پنجم نمونه هایی از این نوع سند تجاری در مبادلات مسلمانان دیده شده و البته باید گفت که استفاده از برات فقط در بلاد اسلامی مورد استفاده نبوده و در مناطقی از اروپا نیز توسط یهودیان فلورانس ابداع شد و در سده سیزده در میان تاجران منطقه لومباردی در شمال ایتالیا بسیار رایج گردید; بطوری که نقش مهمی در تجارت خارجی بازی می کرد. برات دستوری است که طلبکار یا کشنده برات (براتکش) به بدهکار (براتگیر) می دهد که مبلغ معینی را در سر رسید قید شده در برات به حواله کرد او یا دیگری بپردازد. کسی که برات را صادر می کند، دهنده برات یا براتکش و کسی که وجه برات را باید بپردازد، گیرنده برات یا برات گیر و شخصی که وجه برات را می گیرد، دارنده برات یا ذی نفع برات می گویند. اما برات کارت کارتی است که به موجب آن بانک ضمانت پرداخت دین اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) که صرفا در رابطه با انجام بیع فی مابین فروشندگان و خریداران کالا، خدمات ایجاد شده است تا مبلغ مندرج در کارت مذکور، در سررسید و پس از آن برعهده می گیرد.

به عبارت دیگر برات کارت تضمینی، سندی است الکترونیکی که متضمن تعهد غیرقابل برگشت بانک (به عنوان ضامن) برای پرداخت مبلغی معین در سررسید و پس از آن، می باشد. برات کارت تضمینی بانک صادرات (با مبالغ ۱۰،۲۰، ۳۰، ۵۰ ،۱۰۰، ۲۰۰، ۳۰۰ ،۵۰۰ و ۱/۰۰۰ میلیون ریالی) که در مدت های زمانی مختلف (از یک ماه با مبالغ مختلف تا یک سال) صادر می گردد (وثایق برات کارت عبارتند از کلیه وثایق قابل قبول بانک طبق بخشنامه ها و دستورالعمل ها) دارای پنج رکن خریدار (متعهد)، فروشنده (ذینفع برات)، بانک (ضامن)، مدت برات و مبلغ برات می باشد. برات کارت برای بخش های تولیدی، بازرگانی، خدماتی درقبال خرید کالا و خدمات کاربرد داشته و در زمره اسناد تجاری تلقی می شود. برات کارت به دلیل این که به اعتبار و تعهد مشتریان وابسته است می تواند مبادلات فعالان اقتصادی خرد و کلان را دربر گیرد. برات کارت می تواند به عنوان یکی ابزارهای تامین مالی مورد استفاده قرار گیرد. برات کارت اقدام مناسبی برای تزریق پول و تسهیل تبادلات بانکی است. زیرا اقتصاد اسلامی همیشه مبنای واقعی را در معاملات فرض می گیرد. اگر قرار است براتی جابجا شود، باید ضرورتا یک طرف آن عرضه کالا و خدمات باشد و از سفته بازی جلوگیری می نماید.

به منظور صدور برات کارت ابتدا مشتری درخواست صدور برات کارت تضمینی را به شعبه ارائه کرده و باتوجه به وضعیت حساب جاری متقاضی، سپرده بانکی، عدم مطالبات معوق وی، وضعیت مالی و اعتباری متقاضی و اخذ حداقل ۵ درصد مبلغ برات کارت به عنوان سپرده نقدی و اخذ وثایق مورد قبول بانک اقدام و در نهایت شعبه نسبت به صدور برات کارت بر اساس ظرفیت اعتباری مشتری اقدام می نماید. ضمنا برات کارت تضمینی با کارت اعتباری تفاوتهایی دارد: ازجمله اینکه در برات کارت تضمینی در ابتدای امر میزان اعتبار فعال نیست، از محل تعهدات مشتریان صادر می شود، مبلغ برات کارت قابل تقسیط نمی باشد و قوانین حقوق تجارت صادق است; اما در کارت اعتباری از ابتدا میزان اعتبار فعال است، از محل اعتبارات بانک صادر می شود، امکان تقسیط بازپرداخت بدهی وجود داشته است. ضمنا در کارت اعتباری مسائل اعتباری بانک مطرح است. برات کارت تضمینی برای جلوگیری از فشار بازار پول و رفع مشکلات نقدینگی نیاز به یک جریان مکمل را در کنار خود حس می کرد که آن ایجاد بازار تهاتری بود.

بازاری که در مبادلات به صورت مستقیم انجام می گرفت و از قدیمی ترین روش های مبادلات کالا در جهان است که با گسترش جوامع بشری و همچنین افزایش محدوده نیازها و خدمات و کالاهای مورد نیاز بشر، امکان انجام مبادلات بصورت مستقیم، محدودتر شد و بشر مجبور به تعریف یک عامل تسهیل کننده در مبادلات خود بنام پول گردید. لذا امروزه در دنیا بازارهای تهاتری نقش کلیدی پیدا کرده اند. بطوریکه در کنار بانک ها، این بازارها در شبکه بین المللی جایگاه خاصی یافته اند. بنحویکه نقش اساسی را جلوتر از بانک ها پیدا می کنند. بازارهای تهاتری به نحو احسن می توانند نیازهای هر کشور را بدون استفاده از شبکه بانکی برطرف کنند و جریان صادرات را سرعت و واردات را تسهیل کنند; بطوریکه حتی نیاز به اسناد بانکی هم نباشد. برات کارت می تواند از بانک های بین المللی خدمات بگیرد و در خدمت مشتریان قرار دهد.

بازار تهاتر کالا بر پایه یک مدل اقتصادی جدید شکل گرفته است و به صورت شبکه ای از فعالان اقتصادی از بخش های صنعت، کشاورزی، ساختمان و خدمات تشکیل شده است. در این بازار فعالان اقتصادی عضو شده و با نام قرارداد خدمات تهاتری به صورت خریدار و فروشنده از طریق سایت اینترنتی در سراسر کشور به یکدیگر متصل می شوند و امکان اتصال این شبکه به بازار تهاتری کالا در خاورمیانه، اروپا، آمریکا و کانادا هم وجود دارد. در این بازار اعضا به جای پول نقد از برات کارت تضمینی تهاتری بانک با سررسیدهایی کمتر از یکسال استفاده خواهند کرد. فروشنده هر نوع کالا و خدمات فنی و مهندسی می تواند به جای نقد کردن کارت فروش کالا و خدمات خود، اقدام به خرید مواد اولیه مصرفی یا کالاهای ضروری از سایر اعضای این بازار کند. بازار تهاتر کالا در ایران یک بازار نوین است و با توجه به آنکه حدود ۳۰ سال از ایجاد آن در جهان می گذرد، در ایران این بازار به صورت الکترونیک ایجاد شده است تا سهولت بیشتری برای اعضای بازار در مبادله کالا و خدمات داشته باشد. برات کارت تضمینی، تضمین، سرعت و امنیت لازم را به گونه ای دارد که بتواند در گردش اقتصادی فعال باشد.

برات کارت تضمینی عنوان ابزاری است که بواسطه آن می توان نیازهای وارداتی، صادراتی و بازرگانی را تامین نمود و البته معضل بزرگ اقتصاد کشور در چند سال اخیر یعنی نرخ تورم را سامان بخشید. در حقیقت برات کارت با هدف تحول در عرصه کسب و کار به مدد تجار و فعالین اقتصادی خواهد آمد و تلاش می کند تحرک شرایط تقاضای داخلی را در راستای افزایش تولید محقق کند. همچنین کمک به بهبود فضای کسب و کار در حالت رکود اقتصادی و جانشینی مطمئن برای اسناد تجاری و پول و اسکناس به شمار می آید.

در حال حاضر که کمبود نقدینگی در صنعت موجب شکایت صنعتگران شده; لذا شاید استفاده از این کارت و بازار تهاتر بتواند سرمایه نهفته خود را به چرخش درآورند. چراکه از دیدگاه موافقان آن رفع مشکل نقدینگی و ورود به بازار جهانی و اشتغال آفرینی و امکان مبادله کالا با سایر شهرها و کشورها از جمله اهداف و مزیت های این کارت می باشند. همچنین برات کارت تضمینی ضمن جلوگیری از عملیات تورم زا، به گردش نقدینگی تجار و فعالان اقتصادی (بدون ایجاد تورم) کمک بسیاری نموده بطوریکه با ارائه برات کارت تضمینی، گردش نقدینگی انجام می شود و تحرک جدیدی در بازار پدید می آید که مانع رکود احتمالی خواهد شد. مهم ترین ویژگی برات کارت تضمینی را می توان سهولت در انتقال به غیر، سهولت در دریافت وجه آن، حذف زمان و مکان در استفاده از آن، جایگزینی مناسب برای پول، ابزار الکترونیک با اعتبار در معاملات، قابل پذیرش در تمام بنگاه های اقتصادی و برخی مزیت های دیگر برشمرد. ضمنا استفاده از این کارت قیمت تمام شده را کاهش، فروش کالا را افزایش و در نهایت تورم را کاهش می دهد.

دیگر مزایای استفاده از برات کارت تضمینی عبارتست از افزایش سرعت اقتصاد بدون اینکه پایه پولی را بالا ببریم. همچنین تلاش می شود با این کارت نه تنها روابط تجاری با فعالان اقتصادی دیگر کشور تسهیل شود; بلکه مشتریان دیگر بانک ها از مزایای آن بهره مند شوند. تحرک تقاضای داخلی برای افزایش تولید، ایجاد شبکه یکپارچه زنجیره تامین مالی، کاهش گردش پولی و تورم، توسعه ابزارهای الکترونیکی در مبادلات تجاری و همچنین ارائه محصول جدید از اهداف برات کارت تضمینی محسوب می شود. رونق سرمایه در گردش بنگاه ها به بازارسازی برای تولیدات بنگاه ها با افزایش سرعت در معاملات تضمین پرداختی های تاجران و فعالان اقتصادی را نیز از این طریق انجام می دهیم. ضمن این که شرایط تضمین فروش محصولات نیز از اهداف دیگر محسوب می شود.

● معایب برات کارت تضمینی

از آنجایی که به برات کارت های تضمینی نرخ سودی تعلق نمی گیرد. به دلیل اینکه هیچ گاه برای تضمین آثار مالی دیگران سودی اخذ نمی شود. (یعنی بانک در بخش برات کارت های تضمینی در واقع به عنوان واسطه وجوه برای افزایش رونق چرخه اقتصاد و تولید است.) لذا در صورتی که تعهد مشتری سررسید شد و بعد از گذشت دوره زمانی معین بانک (فعلا فقط بانک صادرات) موفق به وصول وجه برات کارت نشد، در قالب عقد مشارکت (که به علت عدم مشخص بودن کالای مورد مشارکت محل اشکال است) از مشتری ۱۶ درصد نرخ سود بابت دوره مذکور اخذ خواهد شد.

زمانی که مشتری به تعهدات خود عمل نکند; بانک به نیابت از وی پول را پرداخت می کند ولی مشتری باید نرخ سود دوره مذکور را بپردازد. یعنی مشکل اصلی در برات کارتها در سررسید آنها امکان دارد به وجود بیاید; بطوریکه در سررسید برات کارت، چنانچه مشتری نتواند بدهی خود را پرداخت کند و بانک از منابع خود بدهی وی را به فروشنده کالا پرداخت نماید و سود خود را بر اساس عقود مشارکتی از خریدار دریافت کند و باتوجه به تعریف عقد مشارکت (درآمیختن سهم الشرکه نقدی و یاغیرنقدی متعلق به اشخاص حقیقی و حقوقی متعدد به نحو مشاع به منظور انتفاع، طبق قرارداد) باعنایت به اینکه موضوع مشارکت و کالای مورد مشارکت مشخص نبوده، بنظر می رسد موضوع خالی از اشکال نباشد.

ضمنا با توجه به مبالغ درنظر گرفته شده برای برات کارت، به نظر می رسد طرح موضوع در مسائل کلان اقتصادی کشور کاربرد مهمی نداشته و صرفا جهت امور بازرگانی و تولیدی و بنگاه های فردی و خرد کشور مورد استفاده قرار گیرد. در پایان باید گفت حال با احیای دوباره برات در سیستم بانکی و ایجاد بازار تهاتری که انتظار می رود طی آن مهار تورم نیز محقق شود، می توان به تسریع و تسهیل هرچه بیشتر مبادلات تجاری و برداشتن گامی موثر به سوی ابزار نوین بانکی خشنود بود. در حقیقت برات کارت که با هدف تحول در عرصه کسب و کار به مدد تجار و فعالین اقتصادی آمده; تلاش می کند تحرک شرایط تقاضای داخلی را در راستای افزایش تولید محقق کند.

همچنین کمک به بهبود فضای کسب و کار در حالت رکود اقتصادی و جانشینی مطمئن برای اسناد تجاری و پول و اسکناس به شمار می آید که از جمله مزایای مهم برات کارت تضمینی سهولت در انتقال به غیر و سهولت در دریافت وجه آن است که در استفاده از آن زمان و مکان حذف گردیده است. اما با عنایت به تمام مزایایی که می توان برای برات کارتها برشمرد; باید فکری به حال سررسید برات کارتها نمود و اینکه آیا می توان از عقود مشارکتی در این زمینه استفاده کرد؟ آیا برات کارتها باعث افزایش مطالبات معوق بانکی در آینده ای نه چندان دور نمی شوند؟ ضمنا آیا در سطح کلان، این کارتها می توانند مثمرثمر باشند؟ به امید روزی که برات کارت ها بتوانند با فراگیر شدن و حل برخی مشکلات خود گره ای از مشکلات موجود در اقتصاد را حل نموده و بیش از پیش به سهولت مراودات کمک نمایند.

نویسنده : عباس محتشمی

حسین شبانی