زندگی و اندیشه فریدون آدمیت

فریدون آدمیت در زمرهٔ آن دسته از نویسندگانی بود كه در ترویج ادبیات و تفكر مدرنیسم سكولار سهم به سزائی داشت. او پس از ایفای چندین نقش اجرائی كوچك و بزرگ در حكومت پهلوی به ویژه به عنوان سفیر و دیپلمات ایران در سازمان ملل و برخی از كشورها، سرانجام ترجیح داد تا در كار تحقیق و تألیف تاریخ معاصر ایران متمركز شود و آراء و اندیشه‌های خود را كه تحت‌تأثیر میرزا ملكم‌خان و نیز پدرش عباسقلی‌خان قزوینی بود، از طریق آثار مكتوب علمی اشاعه دهد.

او كه در دانشكدهٔ حقوق و علوم سیاسی تهران و بعد از‌آن دانشكدهٔ علوم سیاسی و اقتصاد لندن تحصیل كرده و درجهٔ دكترا گرفته بود، به شیوه‌ای مطابق اسلوب رایج در كالجهای اروپائی به كندوكاو تاریخ معاصر و به ویژه تاریخ مشروطیت ایران پرداخت. هم از انتخاب موضوعات مطالعاتی و نگارشی او و هم از سبك و سیاق نوشته‌هایش می‌توان فهمید كه به دنبال ایدهٔ دموكراسی اجتماعی به مفهوم غربی آن بوده و هر جریان و شخصیت تاریخی را كه معارض با آن می‌دیده مورد بی‌مهری قرار داده است. از سوی دیگر او باعث انتشار آثار و مطالبی از افرادی چون آخوندزاده، طالبوف و میرزا آقاخان كرمانی شد كه تا قبل از آن امكان و جرأت انتشار آن وجود نداشت. محتوای كاملاً ضددینی مطالب مذكور به قدری جسورانه و گستاخانه بود كه حتی اینك كه توسط آدمیت و در قالب نقل قول منتشر شده بود، موجب هراس دستگاه اطلاعاتی رژیم پهلوی گشت و اقدام به جمع‌آوری برخی از آثار او كردند. اما سرانجام آثار او در جامعه راه یافت و در جایگاه منابع تاریخی و به عنوان متون ایدئولوژیك رژیم پهلوی مورد احترام و تفقّد! قرار گرفت. مقاله‌ای كه پیش روی شما گرامیان است به زندگی، افكار و آثار او پرداخته است.

تاریخ آمیزه‌ای از افكار، عقاید و آداب و رسوم در گستره زمان است؛ بیان واقعیات آن نیاز به واقع نگری و روشن بینی دارد. پرداختن به مقطعی از تاریخ بدون درك و شناخت واقعیات حاكم بر آن، كاری به دور از شیوه تحقیق و پرداختن به یك واقعیت و تحلیل آن همراه با دخالت حب و بغضها، شیوه‌ای كم اثر می‌باشد. تحلیل تاریخ صد ساله ایران از این روشها به دور نمانده است و این خط در منابع تاریخ نگاری معاصر ایران قابل مشاهده است. در این فضای مشوش و مه آلود تاریخ نگاری، شناخت و تفكیك واقعیتها از بافته‌ها و گرته‌برداریها، امری دشوار و در عین حال لازم و ضروری می‌باشد.

فریدون آدمیت، یكی از نویسندگانی است كه در عرصه تاریخ معاصر كتابهای متعددی نگاشته است. شیوه تاریخ نگاری، اندیشه سیاسی و تحلیل آدمیت از نهضتهای معاصر به ویژه مشروطیت، از نكاتی است كه نمی‌توان از آن به راحتی گذر كرد. در این نوشتار كوشش شده است برخی از این فضاها به صورت مختصر مورد بررسی قرار گیرد.

●زندگی فریدون آدمیت

فریدون آدمیت؛ پسر عباسقلی خان قزوینی در سال ۱۲۹۹ .ش متولد شد.۱ وی در ایام تحصیلات ابتدایی مْحصِل دارالفنون بود و در سال ۱۳۱۸.ش كلاس پنجم را به اتمام رسانده و سه ماه بعد در آزمون نهایی مدرسه متوسطه شركت كرد. پس از آن به دانشكده حقوق و علوم سیاسی راه یافته و در سال ۱۳۲۱.ش فارغ التحصیل شد. پایان نامه‌اش را درباره زندگی و اقدامات سیاسی میرزا تقی خان امیر كبیر نوشت كه دو سال بعد با عنوان«امیركبیر و ایران» با مقدمه استادش محمود محمود به چاپ رسید. آدمیت در حالیكه دانشجوی دانشكده حقوق بود، در سال ۱۳۱۹شمسی به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و سمتهایی را در آن وزارتخانه در ایام حكومت رضاخان و نیز در دوران سلطنت محمدرضا شاه برعهده گرفت. برخی از این سمتها عبارت بودند از: دبیر دوم سفارت ایران در لندن، معاونت اداره اطلاعات و مطبوعات، معاونت اداره كارگزینی، دبیر اول نمایندگی دائمی ایران در سازمان ملل متحد، رایزن سفارت ایران در سازمان ملل، نماینده ایران در كمیسیون وابسته به شورای اقتصادی و اجتماعی ملل متحد، نماینده ایران در كمیسیون حقوقی تعریف تعرض، مْخبر كمیسیون امور حقوقی در مجمع عمومی نهم، نماینده ایران در كنفرانس ممالك آسیائی و آفریقائی در باندونگ، مدیر كل سیاسی وزارت خارجه، مشاور عالی وزارت امور خارجه، معاون وزارت امور خارجه، سفیر ایران در لاهه، سفیر ایران در مسكو، سفیر ایران در فیلیپین و نهایتا سفیر ایران در هند. آدمیت در كنار انجام ماموریت اداری در بریتانیا، وارد دانشكده علوم سیاسی و اقتصاد لندن شد و پس از پنج سال تحصیل در رشته تاریخ و فلسفه سیاسی در سال ۱۹۴۱.م به درجه دكتری دست یافت.۲

وی با درخواست بازنشستگی زود هنگام به عرصه تحقیق و پژوهش در تاریخ معاصر وارد شد و فعالیتهای علمی خود را در زمینه بررسی منورالفكران و نهضت مشروطه متمركز ساخت و در این زمینه مقالات و كتابهای متعددی را نیز منتشر كرد.

بی تردید فریدون آدمیت در طول زندگی خود، همواره مورد حمایت دستگاه حاكمه پهلوی بود. هنگامی كه به عنوان سفیر ایران در هند در سال ۱۳۴۲.ش منصوب شد، شاه در استوارنامه او چنین آورد:« لازم می‌دانیم یكی از مامورین شایسته و مورد اعتماد خود را به سمت سفیر كبیر و نماینده فوق العاده در آن كشور تعیین نماییم»۳

وی در انجام فعالیتهایش به نگارش كتابهایی مانند«اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده»،«اندیشه‌های میرزا آقاخان كرمانی» و پرداخت و آنچه را كه نامبردگان برضد اسلام، امامان معصوم شیعه، علمای اسلام و اعتقادات دینی مسلمانان نوشته بودند و جرات پخش آن را نداشتند، منتشر ساخت. انتشار كتاب اندیشه‌های«میرزا فتحعلی آخوندزاده» در سال ۱۳۴۹.ش موجب خشم علما و جوانان مسلمان گردید. به همین دلیل ساواك بر آن شد كه كتاب مذكور را برای پیشگیری از جریحه‌دار شدن احساسات مردم جمع‌آوری نماید. یكی از مقامات ساواك در این خصوص چنین اظهار نظر می‌كند:« اگر از طرف مقامات مسؤول مملكتی برای رفع ناراحتی از جامعه بزرگ روحانیت- به هر صورت مقدور است- اقدام نشود، جوانان متعصب مذهبی امكان دارد روزی به صورتهای خطرناكی عكس‌العمل نشان دهند.» در ادامه گزارش ساواك نسبت به جمع آوری كتاب یاد شده - اندیشه های آخوندزاده- چنین آمده است:«وزارت فرهنگ و هنر با توجه به نظر بازرسان خود مبنی بر این كه مطالب این كتاب با آنكه در زمینه شرح احوال میرزا فتحعلی تهیه و تدوین شده، معهذا مطالب بسیاری از آن مخالف و مغایر با اصول اسلام بوده و نویسنده آن به طور كلی به ادیان الهی مخصوصا دین مقدس اسلام و بنیانگذاران آن اهانت زیادی روا داشته، و با در نظر گرفتن این كه كتاب اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، قبل از اعلام نظر آن وزارتخانه به ثبت رسیده و انتشار یافته در تاریخ۲۳/۶/۴۹‌، با كتابخانه ملی مكاتبه تا در صورت ارائه مجدد برای تجدید چاپ، از صدور شماره ثبت خودداری شود. مراتب در كمیسیون مورخ ۲۱/۷/۴۹ متشكله در وزارت اطلاعات توسط وزیر اطلاعات مطرح و تصمیم گرفته شد نسبت به جمع‌آوری آن از طریق مقتضی اقدام گردد.»۴

در پی جمع‌آوری كتاب نامبرده از سوی ساواك، شاه شخصا به وزارت اطلاعات و همچنین وزارت فرهنگ و هنر، اظهار می‌دارد كه با چه جرات و اجازه‌ای كتابی را كه از دست علیا حضرت شهبانو جایزه دریافت كرده است، توقیف كرده و دستور جمع‌آوری آن را داده‌اید؟ در نامه رئیس دفتر مخصوص شاه به وزارت فرهنگ و هنر اینگونه آمده است:«ذات مبارك ملوكانه امر و مقرر فرمودند فورا اجازه انتشار كتاب اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده نوشته فریدون آدمیت كه از طرف علیاحضرت شهبانوی ایران به اعطای جایزه مفتخر شده است، صادر گردد. در اجرای اوامر مطاع مبارك خواهشمند است نتیجه اقدام را گزارش فرمایند تا به شرف عرض برسد.» وزارت فرهنگ و هنر به پیوست نامه محرمانه دفتر مخصوص شاه، این یادداشت را به شهربانی و رونوشت آن را برای ساواك فرستاده است:«با ارسال رونوشت نامه محرمانه شماره۳۸۰-۴/ م مورخه۲۸/۱۲/۵۰ دفتر مخصوص شاهنشاهی درباره كتاب اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده كه طبق مفاد آئین نامه ثبت و انتشار كتاب از طرف كتابخانه ملی به شماره۲۸۴ مورخ۲۰/۴/۴۹ به ثبت رسیده، لیكن انتشار آن متوقف گردیده است، خواهشمند است دستور فرمایید از هر اقدام فوری كه در اجرای اوامر مطاع ذات مبارك شاهانه معمول می‌دارند، وزارت فرهنگ و هنر را نیز مطلع سازند. رونوشت به انضمام رونوشت محرمانه ۳۸۰/۴- م مورخ۲۸/۱۲/۵۰ جهت اطلاع به سازمان اطلاعات و امنیت كشور ارسال می‌شود.» در پی ارسال این نامه، ساواك طی یك گزارش مفصل خبر از رفع توقیف كتاب اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده می‌دهد. با این وجود فریدون آدمیت، مامور مورد اعتماد شاه، با وجود مقامات بیست و چهارگانه در دولت استبدادی، مقارن انقلاب اسلامی چهره‌ای مترقی و انقلابی اما الحادی در كانون«نویسندگان آزاد اندیش» به خود می‌گیرد. پس از به رسمیت شناخته شدن كانون فوق از سوی دولت موقت، پیشنهادی در ده ماده از سوی اعضای آن به دولت ارائه می‌‌گردد كه اجرای قانون اساسی، آزادی انتخابات، مطبوعات، زندانیان سیاسی ورعایت اعلامیه حقوق بشر از اهم آنها می‌باشد. در پایان نیز از عموم ملت، افراد و گروه‌ها دعوت می‌شود تا در راه تحقق این خواسته‌‌ها با امضا كنندگان بیانیه هم صدا شوند!۵

تقی صوفی نیاركی

پی نوشت‌ها

بعد از انحلال فراموشخانه و مجمع آدمیت این بار دست پشت پرده میرزا ملكم، از آستین عباسقلی خان قزوینی معروف به آدمیت سر در آورد. او در سال ۱۲۷۸.ق متولد و در سال ۱۳۵۸.ق درگذشت. عباسقلی خان در سال ۱۳۰۳.ق وارد جرگه سیاسی شد و با آشنایی با ملكم، در زمره مریدان او قرار گرفت. وی جامع آدمیت را با همان اصول فكری و مرامنامه ملكم به وجود آورد. برای اطلاع بیشتر رجوع كنید به: اسماعیل رائین، انجمنهای سری در انقلاب مشروطیت؛ عبدالهادی حائری، تاریخ جنبشها و تكاپوهای فراماسونگری در كشورهای اسلامی.

علی اصغر حقدار، فریدون آدمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت، تهران، نشر كویر، ص۱۱

مجله ۱۵ خرداد، شماره اول، سال۱۳۷۰، ص۱۱

همان، صص۷و۶

همان، ص۹

فریدون آدمیت، اندیشه ترقی و حكومت قانون(عصر سپهسالار)، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۱، ص۸

ابوالفضل شكوری، جریان شناسی تاریخ نگاری در ایران معاصر، ج اول، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱، ص۴۴۸

فریدون آدمیت، اندیشه های طالبوف تبریزی، جلد دوم، تهران، نشر نهاوند، ۱۳۶۳، مقدمه

همان

۱۰- سیمین فصیحی، جریانهای اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی، مشهد، نشر نوند، ۱۳۷۲، صص۲۸۴-۲۸۳

۱۱- فریدون آدمیت، اندیشه های میرزا آقاخان كرمانی، مقدمه، ص۱۵، به نقل از جریانهای اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی، همان، ص۲۸۳

۱۲- فریدون آدمیت، آشفتگی در فكر تاریخی، ص۷

۱۳- باید به این نكته اشاره كرد كه تقلید یا اقتباس اگر با تصرف و از روی تعقل و خردورزی باشد، شاید محملی داشته باشد، اما سخن در اقتباسی است كه بدون هیچگونه محدودیتی صورت گیرد.

۱۴- فریدون آدمیت، فكر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران، سخن، ۱۳۴۰، ص۲۰-۱۹

۱۵- فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۱، تهران، پیام، ۲۵۳۵، ص۱۹۴

۱۶- فریدون آدمیت، فكر دموكراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، جلد دوم، تهران، پیام، ۲۵۳۵، ص۱۶۹

۱۷- همان، ص۱۷۰

۱۸- این كتاب از دو بخش عمده تشكیل شده است: در بخش اول به فكر دموكراسی اجتماعی، مسائل دموكراسی و ترقی فكر دموكراسی اجتماعی پرداخته و در بخش دوم به افكار و آثار «رسول زاده» به عنوان شاخصی موثر از این تفكر اشاره شده است. بخش اول این كتاب را به صورت مبسوط در كتاب «ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران» نیز می توان مطالعه نمود.

۱۹- فریدون آدمیت، فكر دموكراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، همان، ص۳

۲۰- همان، ص۴

۲۱- فریدون آدمیت، فكر دموكراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، همان، ص۴، آدمیت حتی مشخص نمی كند كه نویسنده رساله «اصول عمده مشروطیت» چه كسی بوده است.

۲۲- همان، ص۵

۲۳- همان، ص۶

۲۴- همان، ص۱۱

۲۵- همان، ص۱۲

۲۶- همان، ص۳۹

۲۷- همان، ص۴۵

۲۸- فریدون آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، تهران، انتشارات پیام، ۱۳۶۰، ص ۱۳۶

۲۹- جنبش تنباكو را می توان درآمدی بر جنبش مشروطه دانست. اگر در جنبش تنباكو، فلسفه سیاسی مكتوب خاصی حكمرانی نمی كرد، رهبران راستین مشروطه(علما) در مشروطه این خلاء را با نگارش رسائل، كتابها و اعلامیه ها پر كردند كه این امر حكایت از رشد اندیشه سیاسی در این دوره دارد. جهت آگاهی بیشتر از جنبش تنباكو رجوع كنید به: حسین آبادیان، اندیشه دینی و جنبش ضد رژی در ایران و حسن كربلایی اصفهانی، تاریخ دخانیه یا تاریخ تحریم تنباكو.

۳۰- عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، جلد سوم، تهران، امیركبیر، ۱۳۸۱، ص۱۵

۳۱- همان، صص۲۶و۲۵

۳۲- ناظم الاسلام كرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش اول، تهران، نشر پیكان، ۱۳۷۶، ص۳۵۸

۳۳- مهدی ملك زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، تهران، علمی، ۱۳۶۳، ص۳۵۹

۳۴- كریم طاهرزاده بهزاد، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، اقبال، بی تا، ص۴۰۸

۳۵- ادوارد یاكوب پولاك، سفرنامه پولاك، «ایران و ایرانیان»، ترجمه: كیكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۸، ص۲۲۵

۳۶- همان، ص۵۹

۳۷- فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، همان، ص۴۳۰

۳۸- همان

۳۹- همان، صص۴۳۰و۴۲۹

۴۰- همان، ص۲۲۸

۴۱- فریدون آدمیت، فكر دموكراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، همان، ص۳