بررسی و ارائه راهبردهای توسعه پایدار در شهرهای ساحلی و آثار توریسم بر محیط زیست شهری و توسعه پایدار آن

شهرهای ساحلی از پربارترین وپویاترین منابع اکولوژیکی وبستر فعالیت های عظیم اقتصادی واجتماعی در جهان به شمار می روند منابع ارزشمند اکولوژیکی, تنوع زیستی وذخایر سرشار نفت وگاز وفعالیت های عظیم اقتصادی این مناطق را به یکی از حساس ترین وارزشمندترین مناطق در جهان تبدیل نموده است

شهرهای ساحلی از پربارترین وپویاترین منابع اکولوژیکی وبستر فعالیت‌های عظیم اقتصادی واجتماعی در جهان به‌شمار می‌روند. منابع ارزشمند اکولوژیکی، تنوع زیستی وذخایر سرشار نفت وگاز وفعالیت‌های عظیم اقتصادی این مناطق را به یکی از حساس‌ترین وارزشمندترین مناطق در جهان تبدیل نموده است.

به دنبال افزایش جمعیت و فشار بر روی منابع طبیعی، مسئله توریسم و گردشگری نیز اثرات نامطلوبی بر محیط زیست برجای می گذارد. مسائلی از قبیل فرسایش خاک، تغییرات خط ساحلی، نابودی زیستگاههای ساحلی، خشک شدگی یا آلودگی آبهای زیرزمینی و به خطر افتادن بهداشت و سلامتی ناشی از شبکه های ناکافی دفع زباله و فاضلاب، جوامع انسانی را تهدید می کند. اما بهترین راه برای حل این مشکلات، توسعه پایدار شهری و گردشگری می باشد.

توسعه پایدار شهری و گردشگری بعنوان رهنمونی برای مدیریت کلیه منابع قلمداد می شود. به طریقی که بتوان نیازهای اقتصادی و اجتماعی را برآورده ساخت و همگنی فرهنگی و سیستم های حفاظت زندگی را همراه با افزایش عدالت و مساوات در توسعه، بهبود کیفیت زندگی جوامع و بوجود آوردن کیفیت برتر محیط زیست ایجاد کرد. بنابراین بهبود مدیریت زیست محیطی تسهیلات گردشگری برای کاهش آسیبهای آن گام اول جهت نیل به اهداف توسعه پایدار شهری و گردشگری می باشد.

● مقدمه

باتوجه به افزایش جمعیت در جهان، مسائلی از قبیل کاهش بیش از اندازه منابع طبیعی، افزایش آلودگی ها و نارسایی توزیع متعادل منابع بروز کرده است. به علاوه تهدیدات زیست محیطی نیز به این مشکلات دامن می زند. مسئله گردشگری نیز به نوعی محیط زیست را تهدید می کند. فاضلاب تأسیسات توریستی، آلودگی سوختی و صوتی قایقهای تفریحی، از بین بردن آبسنگ های مرجانی، پوشش گیاهی و نابودی حیات جانوری، صید آبزیان و ایجاد مزاحمت برای ماهیها، تغییر کشتزارها و تبدیل آن به تأسیسات مورد نیاز، فرسایش خاک، زباله ها و مواد زائد جامد هر یک انبوهی از مشکلات را به ارمغان آورده که تاثیرات مستقیمی بر توسعه پایدار دارد.

بنابر آنچه گفته شد، اجرای توسعه پایدار مؤثرترین روش غیر تکنولوژیکی برای کاهش آلودگی ها، زدودن تخریب محیط زیست، کاهش منابع طبیعی و به کارگیری رشد جمعیت به منزله منابع نیروی انسانی برای توسعه آینده شهری و فایده رسانی به جامعه است. (ارلیخ ۱۹۹۴)

در مقاله حاضر، سعی بر این است تا اثرات جغرافیایی و زیست محیطی مثبت و منفی گردشگری بر توسعه پایدار شهری بررسی شده و راهکارهایی برای حذف یا کاهش اثرات منفی آن ارائه شود، همچنین ارائه راهبردهای جهت توسعه شهرهای ساحلی به منظور ساماندهی هرچه بیشتر این شهرها.

● مواد و روش ها

به منظور بررسی توسعه پایدار شهری و گردشگری با توجه به وجود توریسم ، ابتدا باید اثرات مثبت و منفی گردشگری تحلیل شده ، آنگاه فرآیند توسعه پایدار آن بررسی و بعد به ارائه راهبردهای مناسب جهت توسعه شهرهای ساحلی پرداخته می شود. جهت تبیین و توضیح توسعه پایدار شهری و گردشگری ساحلی نیز، مفهوم توسعه پایدار بیان شده سپس به تعریف گردشگر، گردشگری و انواع آن، گردشگری ساحلی و اثرات زیست محیطی گردشگری پرداخته و سرانجام مبحث توسعه پایدار شهری و گردشگری ارائه گردیده است. به همین منظور داده ها و اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای شامل مطالعه کتب، مقالات و پایان نامه ها و نیز از طریق ترجمه متون مرتبط به موضوع از جمله کتب و مقالات لاتین و همچنین استفاده از اینترنت جمع آوری گردید. به علاوه چشم انداز توسعه شهرهای ساحلی و اهداف بلند مدت ساماندهی شهرهای ساحلی و نهایتا با توجه به مطالب فوق پیشنهادات و ارائه راهبردهایی جهت توسعه پایدار شهری و گردشگری و ساماندهی شهرهای ساحلی کشور ارائه گردیده است.

● مفاهیم:

▪ توسعه پایدار

عبارت توسعه پایدار به معنی سنتی نگهداری منابع و استفاده عاقلانه از آنها است. توسعه پایدار یک تغییر اقتصادی–اجتماعی است که سیستمهای اجتماعی و اکولوژیکی را در اجتماعات و جوامع مربوطه از بین نمی برد. کاربرد موفق آن نیازمند سیاست، برنامه ریزی و فرآیند آموزش اجتماعی یکپارچه است. توانایی سیاسی آن بستگی به حمایت همه جانبه مردم دارد و از طریق دولت ها و مجامع اجتماعی و فعالیت های خصوصی آنها اعمال می شود.

از نظر «جی کومر» جامعه پایدار جامعه ای است که در آن محدودیت های محیطی مد نظر قرار می گیرد. چنین جامعه ای، جامعه بدون رشد نیست، بلکه جامعه ای است که در آن محدودیتهای رشد تشخیص داده شده و بدین طریق راههای جایگزین رشد مورد توجه قرار می گیرد.«میخائیل ردکلیف» واژه « توسعه پایدار» را بیانگر آموزه های اکولوژیکی در فرایندهای اقتصادی می داند و «ترنر» بر این عقیده است که اصولاً توسعه پایدار برای رسیدن به یک سیاست مطلوب رشد پایدار بایستی به گونه ای باشد که ضمن پذیرش یک نرخ رشد درآمد سرانه واقعی، از تخریب ذخایر سرمایه ملی یا ذخایر سرمایه طبیعی جلوگیری کند.

بنابراین توسعه پایدار به معنای توسعه ای هماهنگ و همسو با طبیعت است و توسعه ای است که نیازهای حال حاضر را برآورده کند، بدون اینکه توانایی نسلهای آتی را در برآوردن نیازهای خود به مخاطره اندازد. مسلماً توسعه پایدار بدون لحاظ نمودن اصول حفاظت از محیط زیست و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی در برنامه ریزی های کلان امکان پذیر نخواهد بود. به بیان دیگر نگرش برنامه های توسعه نسبت به محیط زیست، روند پایداری توسعه در هر کشور را مشخص نموده و لذا توجه منطقی، همه جانبه و فرابخشی به امر توسعه پایدار ضرورت دارد.

در این زمینه مهمترین عوامل تخریب محیط زیست هر کشور بررسی شده و راهکارهای لازم جهت جلوگیری از آنها ارائه می گردد. بطور کلی راه حلهای حذف و یا کاهش آلودگی و تخریب محیط زیست از دو روش اعمال می شوند: راههای تکنولوژیکی و یا غیر تکنولوژیکی(بریاسولیس، ۱۹۹۷) برآورد ظرفیت برد به همراه ارزیابی توان اکولوژیکی یک منطقه برای انواع توسعه به همراه ارزیابی نیروی انسانی، تکنولوژی و منابع مالی منطقه، که چارچوب توسعه پایداردر منطقه را شامل می شود.(سادلر و ژاکوب ۱۹۹۷)

● شهرهای ساحلی و توسعه پایدار

شهرهای ساحلی از پربارترین وپویاترین منابع اکولوژیکی وبستر فعالیت‌های عظیم اقتصادی واجتماعی در جهان به‌شمار می‌روند. منابع ارزشمند اکولوژیکی، تنوع زیستی وذخایر سرشار نفت وگاز وفعالیت‌های عظیم اقتصادی این مناطق را به یکی از حساس‌ترین وارزشمندترین مناطق در جهان تبدیل نموده است. در طی دهه‌های اخیر بهره‌برداری نادرست از این منابع ارزشمند اغلب مناطق ساحلی جهان را با وضعیتی بحرانی وخطرناک مواجه ساخته، به گونه‌ای که فشارهای وارده بر آن‌ها بسیار بیشتر از ظرفیت تحمل زیست‌محیطی آن‌هاست.افزایش جمعیت، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع، آلوده‌سازی مناطق ساحلی، توسعه فعالیت‌های ناسازگار با محیط وعدم هماهنگی بین فعالیت‌ها در نوار ساحلی از مهم‌ترین دلایل ایجاد فشار بر این مناطق هستند. بر طبق بررسی‌ها بیش از ۳۹ درصد از جمعیت جهان در فاصله ۱۰۰ کیلومتری از سواحل زندگی می‌کنند. البته جمعیتی که فعالیت‌هایشان بر اکوسیستم ساحلی اثر می‌گذارند واز طرفی ادامه زندگی‌شان وابسته به سواحل واقیانوس‌هاست بسیار بیشتر از این ارقام می‌باشد و قطعاً اکثریت جمعیت کره زمین را در بر می‌گیرد. به طور خلاصه می‌توان مهم‌ترین مشکلات مناطق ساحلی که توسعه پایدار محلی، منطقه‌ای ملی وجهانی را تهدید می‌نماید، به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

▪ تمرکز جمعیت در نوار ساحلی وتهدید منابع طبیعی با ارزش این ناحیه

▪ بهره‌برداری خصوصی از حقوق توسعه و منافع حاصل ازآن

▪ کاهش تنوع زیستی و از دست دادن گونه‌های آسیب‌پذیر دریا وخشکی

▪ گسترش انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی در تمام مناطق ساحلی (خشکی ودریا)

▪ از بین رفتن آثار تاریخی و باستانی

▪ ایجاد تضاد وهماهنگی وتزاحم میان منافع حاصل از انواع فعالیت‌های اقتصادی به واسطه بخشی‌نگری در طرح‌های توسعه

▪ محدود شدن دسترسی عمومی به سواحل و منافع آن

ایران نیز با حدود سه هزار کیلومتر مرز ساحلی با ذخایر غنی، منابع طبیعی ارزشمند واکوسیستم‌های مولد وحساس در دریای خزر، خلیج فارس ودریای عمان با مشکلات یادشده مواجه است.

در سواحل شمالی ایران، بهره‌برداری نامناسب وبیش از ظرفیت از منابع طبیعی، تخریب وتغییر اکوسیستم‌های طبیعی وتغییر کاربری حاصلخیزترین اراضی جلگه‌ای و جنگلی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی وپیشروی آب‌های شور به داخل آبخوان‌های شیرین وآلودگی روزافزون منابع آب سطحی، آلودگی زیست‌محیطی ناشی از دفع نامناسب فاضلاب وانتقال زه‌آب کشاورزی، فعالیت‌های اکتشاف استخراج وانتقال ذخایر نفت، فقدان تعامل مناسب میان زیربخش‌های مختلف حمل ونقل، بالا بودن تراکم جمعیت و محدود بودن فرصت‌های شغلی، مکان‌یابی نامناسب شهرک‌ها ونواحی صنعتی، پایین بودن سطح خدمات برتر در شهرهای میانی ومتوسط ونابرابری شدید فضایی در نظام خدماتی ونظیر آن‌ها از عمده‌ترین چالش‌هایی است که به رغم وجود قابلیت‌های ممتاز جغرافیایی، طبیعی واکولوژیکی در سراسر این منطقه به‌چشم می‌خورد.

در سواحل جنوبی ایران نیز بهره‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی، فقدان تأسیسات کافی مهار آب‌های سطحی وکاهش آب‌های زیرزمینی، عدم تجهیز تأسیسات بندری متناسب با قابلیت‌های توسعه منطقه، عدم تناسب شبکه‌های زیربنایی وبه‌ویژه ظرفیت شبکه حمل و نقل متناسب با الزامات توسعه ، عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی در استقرار فعالیت‌ها، عدم وجود تعادل فضایی میان تمرکز فعالیت‌های مدرن صنایع نفت وگاز با سایر فعالیت‌ها، تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی، شکاف میان شاخص‌های زیربنایی ـ فیزیکی، کمبود تأسیسات وتجهیزات گردشگری، افزایش آلودگی آب دریا و مناطق ساحلی و نظیر آن‌ها از اصلی‌ترین چالش‌هایی است که به‌رغم وجود موقعیت حساس واستراتژیک در جوار آب‌های آزاد بین‌المللی، قرار گرفتن در مسیر کریدورهای بین‌المللی شمال وجنوب ودسترسی به بازارهای مستعد منطقه، برخورداری از منابع عظیم نفت وگازو صنایع وابسته ومنبع غنی دریایی در آن مناطق مشاهده می‌شود.

● ظرفیت برد

اصطلاح ظرفیت برد معرف حداکثر تعداد گردشگرانی است که در یک منطقه پذیرفته می شوند و اگر تعداد از این فراتر رود، خسارات فراوانی به محیط طبیعی وارد خواهد آمد.

ظرفیت برد طبق تعریف ماتیسن و وال(۱۹۸۲) عبارتست از «حداکثر تعداد افرادی که می توانند از مکان استفاده نمایند به نحوی که تغییر قابل توجهی روی محیط زیست طبیعی وارد نشود و کیفیت بهرمندی بازید کنندگان از طبیعت نیز کاهش نیابد.

● گردشگر و گردشگری

تعریف سازمان ملل براساس پیشنهاد کنفرانس بین المللی ترانسپورت در سال ۱۹۶۴ از گردشگر بیان می دارد: «گردشگر کسی است که به منظور تفرج، بازدید از نقاط دیدنی، معالجه، مطالعه، تجارت، ورزش و یا زیارت به کشوری غیر از کشوری که در آن اقامت دارد سفر می کند مشروط بر اینکه حداقل مدت اقامت او از ۲۴ ساعت کمتر و از شش ماه بیشتر نباشد».اما شاید بهترین تعریفی که از گردشگری شده است تعریف ماتیسن و وال (۱۹۸۲ ) باشد:

« توریسم یا گردشگری، حرکت معاصر مردم است برای اینکه اوقات فراغت خود را در مکانهایی بیرون از خانه صرف نموده و اقامت نمایند،‌ فعالیتهایی است که طی اقامتشان انجام می دهند و نیز تسهیلاتی است که متناسب با نیازهایشان ایجاد می شود».

● انواع گردشگری

توریسم یا گردشگری به دو دسته تقسیم می شود: داخلی و خارجی. گردشگری داخلی عبارت است از سفرهایی که با انگیزه ها و شرایط گردشگری بین المللی اما در داخل محدوده یک کشور صورت می گیرد.

به علت سهولتی که در بطن گردشگری داخلی وجود دارد، این نوع توریسم از رونق بیشتری برخوردار است و سهولت آن را عواملی مانند کوتاهی فاصله ها، آشنایی قبلی با محیط و فضا، آشنایی با زبان رایج، عدم مقررات عبور از مرز و گمرکات و تبدیل پول و ...، اطمینان کلی مسافر به تأمین ناشی از بومی بودن و صرفه جویی یا لااقل تصور صرفه جویی در هزینه های سفر بخصوص حمل و نقل پدید می آورند. به علاوه عامل درآمد افراد در انتخاب سفرهای داخلی به جای مسافرت های خارجی تأثیر به سزایی دارد.

ناحیه ساحلی منطقه ای انتقالی و به شدت آسیب پذیر است و از آنجا که آخرین پذیرنده آلاینده های خشکی و دریا می باشد، از تجمع آلاینده ها در معرض تهدید دائمی قرار دارد. آلودگی دریاها و تأثیر فعالیتهای خشکی ها که ماحصل پیامد توسعه اقتصادی- اجتماعی در خط ساحلی و حوضه های آبریز آن می باشد، از مهمترین مسائل در اغلب مناطق دنیاست که بطور مستقیم زیستگاههای ساحلی را تحت تأثیر قرار می دهد. از سوی دیگر تغییرات آب و هوایی نیز نواحی ساحلی را متأثر ساخته و از طریق تغییر سطح آب دریا، فرسایش اراضی حوزه های آبریز، طوفانها، تغییر رخساره سواحل و جابه جایی منابع زنده اثرات زیانباری بدنبال دارد.

این در حالی است که سواحل از دیر باز نقش غیر قابل جانشینی در اقتصاد و توسعه تمدنها دارا بوده، بعنوان مدخل ورود به دریا در سراسر جهان منابعی جهت تغذیه، حمل و نقل، دسترسی به انرژی و تفرج برای شمار روز افزون مردم فراهم آورده اند. چنین ویژگیهایی سبب تمرکز انسان و مجموعه خدماتی وابسته به آن در کرانه دریاها گردیده است و توسعه این روند فضای این ناحیه ساحلی را متحول ساخته به تدریج اشکال طبیعی و زیستگاههای منحصر بفرد، جای خود را به فعالیت های بشری می دهند که هر یک به نحوی آلاینده های مختلفی را به ناحیه ساحلی و دریا وارد می کنند.

● اثرات گردشگری

وظیفه اصلی جلب گردشگر حفاظت از منابع توریستی محسوب می شود و باید سعی کافی بعمل آید تا با تعیین مقررات و قوانین لازم جهت حفظ حریم راهها و گذرها و مسیر رودها و همچنین تعیین نوع استفاده از اراضی و نیز مقررات ساختمانی، ویژگیهای طبیعی منطقه حفظ گشته و حتی المقدور از هر نوع اقدامی که صدمه ای به آن وارد آورد، با دور اندیشی کافی جلوگیری به عمل آید. به هر صورت توجه به فواید گردشگری نباید موجب فراموش کردن جنبه های نامطلوب این پدیده گردد. مطالعه ای که توسط سازمان ملل متحد در مورد تأثیر گردشگری بر کشورهای در حال توسعه انجام گرفته نشان داده است که با وجود اینکه صنعت گردشگری موجب شکوفایی اقتصادی کشورها]و مناطق[ میزبان می گردد و مبادلات فرهنگی را قوت می بخشد، متاسفانه از طرف دیگر موجب خللهای اجتماعی و زیست محیطی آثار منفی مسقیم بر توسعه پایدار شهری نیز می گردد.

● اثرات فرهنگی-اجتماعی گردشگری

وقتی انبوه گردشگران به منطقه ای دیگر می روند، شیوه های رفتاری، لباس پوشیدن، غذاخوردن و فرهنگ خاص خود را به آن جامعه وارد می کنند که ممکن است با معیارهای فرهنگی آن جامعه فرق داشته باشد و موجب به خطر افتادن اساس نظم اخلاقی جامعه میزبان، عدم توجه به رسوم و عادات محلی و در نتیجه سست کردن بنیادی روش زندگی محلی شود. از طرفی جنبه های مثبت فرهنگی- اجتماعی گردشگری نیز شامل تبادل فرهنگی میان کشورها و مناطق مختلف و افزایش بینش اجتماعی و تفاهم بین المللی می شود.

● اثرات زیست محیطی گردشگری

محیط زیست طبیعی شامل آنچیزی است که در طبیعت وجود دارد. مانند آب و هوا،‌ زمین و خاکهای آن، توپوگرافی، زمین شناسی، منابع آب، گیاهان، جانوران و سیستمهای اکولوژیکی. محیط زیست دیگری نیز وجود دارد که مصنوع انسان است و عوارض انسان ساز را در بر می گیرد که عموماً انواع ساختمانها و توسعه ساختاری هستند همانند مکانهای تاریخی و باستانی.

در مورد روابط گردشگری و محیط زیست سه دیدگاه وجود دارد:

▪ بسیاری از عوارض موجود در محیط زیست برای گردشگران جذاب هستند.

▪ تسهیلات و زیر ساختهای توریستی یکی از موارد محیط زیست مصنوع است.

▪ توسعه گردشگری و استفاده از طبیعت، موجبات اثرات زیست محیطی می شود.

مشکلات بالقوه اثرات زیست محیطی گردشگری بدین دلیل است که غالباً در محیطی حساس و آسیب پذیر ایجاد می شوند. همانند جزایر کوچک، یا در نواحی ساحلی دریایی، کوهستانها، نواحی صحرایی ویژه و در مکانهای تاریخی و باستانی؛ زیرا این مکانها بیشترین جاذبه را برای جلب گردشگر دارند. مسائل زیست محیطی گردشگری شامل تخریب محیط زیست بدلیل ایجاد ساختمان ها و یا آلوده نمودن محیط زیست طبیعی است. گسترش فعالیتهای مربوط به گذران اوقات فراغت و گردشگری در یک ناحیه مشاغل متعددی را پدید می آورد و در نتیجه ممکن است عده زیادی به آن ناحیه مهاجرت کرده و جمعیت منطقه مورد نظر افزایش یابد. به دنبال آن تعداد خانه های کوچک اجاره ای، تعمیرگاه های اتومبیل، رستوران ها و مغازه ها افزایش یابد. قیمت زمین بالا رود و راههای اصلی و فرعی توسعه یابند. با افزایش این سکونتگاه ها و بناها، وسعت چشم اندازهای طبیعی آن ناحیه کاهش یافته و چشم اندازهای ساخته دست انسان (مصنوع) بیشتر می شود.

● انواع اثرات توریسم در پایداری محیط زیست شهری

گردشگری هم می تواند اثرات مثبت بر محیط زیست بگذارد و هم اثرات منفی و یا اینکه هیچ اثر قابل توجهی نداشته باشد؛ البته این موضوع بستگی دارد به اینکه گردشگری چگونه توسعه یافته و چگونه برنامه ریزی و مدیریت شده است. همانند سایر گروههای گردشگری، توریسم ساحلی نیز پیامدهای مثبت و منفی به همراه دارد. پیامدهای مثبت در ایجاد و افزایش امکانات رفاهی، زمینه های اشتغال، شکستن سدهای فرهنگی، آشنایی با ناشناخته ها و بهبود پایه های اقتصادی تحقق می یابد.

الف) اثرات مثبت

▪ نگهداری نواحی طبیعی مهم: همانند پارکهای ملی و حفاظت شده. بدون وجود گردشگری امکان دارد این نواحی به کاربرد دیگری اختصاص داده شوند.

▪ نگهداری مکانهای باستانی و تاریخی و ویژگیهای معماری: این مکانها بعنوان جاذبه های گردشگری برای کشورها و مناطق مختلف مطرح می شوند و در برخی مناطق عایدات و درآمدهایی که مستقیماً از گردشگران در این مکانها بدست می آید، کمک بزرگی هم به اقتصاد هم به نگهداری این مکانها می نماید.

▪ بهبود کیفیت محیط زیست: گردشگری محرکی است برای کنترل زیبایی های طبیعت از طریق چشم اندازها، طراحی ساختمانهای مناسب، کنترل علائم و ایجاد ساختمانهای بهتر.

▪ بهبود محیط زیست و توسعه زیر ساختها، همانند توسعه ذخایر آبی و مدیریت مناسب آب، زیرا گردشگری ذخایر آبی بیشتری را می طلبد.

▪ تاسیسات زیر بنایی که برای توسعه شهری و توریسم ایجاد می شوند،‌ برای افراد آن مناطق نیز مفید است. همانند خطوط هوایی، فرودگاهها، آزاد راهها که برای بخش حمل و نقل و اقتصاد نیز مفید است.

ب) اثرات منفی

▪ آلودگی آب: اگر سیستم مناسب فاضلاب برای هتلها و مکانهای گردشگری در نظر گرفته نشود، آلودگی آبهای زیرزمینی را از طریق فاضلاب نزدیک رودخانه، دریاچه و یا ساحل در بر خواهد داشت و این وضعیت در سواحل یعنی جائی که هتلها قرار دارند و گردشگران نیز برای شنا به آن مناطق می روند، غیر عادی نیست. البته آلودگی آبهای سطحی، دریاچه ها و دریا تنها از این طریق صورت نمی گیرد بلکه خود فعالیتهای گردشگری همانند حمل و نقل قایقهای موتوری گردشگران و ریخته شدن سوخت قایقها به دریا و یا تمیز کردن قایقها و ریختن آب کثیف آن به دریا، بویژه در بنادر بسته که سیستم چرخش آب کند است موجبات آلودگی را فراهم می آورد.

▪ آلودگی هوا: گردشگری عموم‍اً یک صنعت تمیز قلمداد میشود. اما آلودگی هوا از جانب توسعه گردشگری از استفاده مفرط وسایل نقلیه احتراق داخلی(ماشینها, اتوبوسها و موتور سیکلت ها) منتج می شود که این وسایل برای یا بواسطه گردشگران در نواحی ویژه خصوصاً نواحی جاذب گردشگر که تنها یک جاده دارد استفاده می شود . البته آلودگی هوا شامل گرد و غبار برخاسته از زمینهای بدون پوشش گیاهی نیز می شود.

▪ آلودگی صوتی:‌ سر و صدای ناشی از موتورها، ماشینها، هواپیماها، مسابقات جذاب گردشگری (رالی و غیره) ماشینهای شن سواری یا ماشینهای برف نوردی مثل سورتمه های موتوری و قایقهای موتوری می تواند برای گوش مضر بوده و فشارهای فیزیکی ایجاد نماید.

▪ آلودگی بصری :این آلودگی می تواند از چندین منبع ناشی شود:

- هتلهایی که دارای ساختمانهای ضعیف و بر خلاف قواعد ساختمانهای محلی هستند.

- استفاده از مصالح ساختمانی نامناسب بر روی سطوح خارجی

- طرحهای تسهیلات گردشگری که برنامه ریزی خوبی ندارند.

- چشم اندازهای نامناسب

- استفاده از علائم تبلیغاتی بسیار بزرگ و حجیم

- تسهیلات خطوط تلفن و برق و ...

- مانع شدن تأسیسات بر روی مناظر طبیعی

- تسهیلات ضعیف ساختمانی و چشم اندازها.

همانطور که خواهد آمد ریختن زباله نیز چشم انداز را آلوده می سازد.

▪ مشکلات دفع مواد زائد: ریختن زباله در نواحی گردشگری مشکلی رایج است که بدلیل تعداد زیاد افراد استفاده کننده از ناحیه و انواع مختلف فعالیتهایی مثل پیک نیک رفتن بوجود می آید و نیز زباله های جامد هتلها و مکانهایی که هم زباله تولید می کنند و هم مشکلات سلامت محیطی را از نظر جانوران موذی، بیماریها و آلودگی و ایجاد مناظر ناخوشایند بوجود می آورند.

▪ زیانهای اکولوژیکی: انواع مختلف مشکلات ناشی از استفاده و توسعه کنترل نشده گردشگری و استفاده بیش از حد محیط زیست طبیعی حساس و آسیب پذیر توسط گردشگران، می تواند خسارت اکولوژیکی به بار آورد. (برای مثال از بین بردن رشد گیاهان در پارکها و نواحی حفاظت شده توسط برخی از گردشگران که از میان آنها گذر می کنند و خاک اطراف پوشش گیاهی را فشرده می سازند، قطع درختان توسط گردشگران برای استفاده سوخت آتش چادرها و فرسایش ناشی از استفاده بیش از حد از محیط برای گردش کردن و درست کردن جاده و ردپا در نواحی پرشیب دامنه ها).

محیط زیست ساحلی ودریایی در برابر استفاده شدید و نامناسب، بسیار آسیب پذیرند. از بین رفتن حیات دریایی توسط گردشگران یا توسط اهالی بومی برای فروش به گردشگران، از بین رفتن صخره ها و تپه های مرجانی و… این مناطق را تهی می نماید. شکسته شدن مرجانها توسط قایقها و کشتیها می تواند مشکلات بزرگی را بوجود بیاورد و نیز از بین رفتن مرجانها توسط رسوبات و آلوده کننده هایی که از یک توسعه نا مطمئن ناشی شده اند، چه به صنعت گردشگری مربوط باشد چه نباشد، می تواند مشکلاتی را در این مناطق ایجاد نماید. طراحی و مکانیابی نامناسب اسکله ها، موج شکن ها و ساختارهایی مشابه در آبهای ساحلی، مراحل تشکیل سواحل محلی را دستخوش تغییر قرار داده و بسوی فرسایش و عقب نشینی هدایت می کند.

▪ حوادث زیست محیطی: طرح های ضعیف کاربری اراضی و طراحی های مهندسی تسهیلات گردشگری همانند انواع دیگر توسعه می تواند موجب فرسایش، زمین لغزش، سیلاب وسایر مشکلات گردد. در جزایر اقیانوس آرام نمونه های چندی از هتلهایی وجود دارد که نزدیک به خط ساحلی ساخته شده اند و با فرسایش از بین رفته و یا توسط امواج بزرگ طوفان خسارت دیده اند. در غالب موارد، طراحی خوب از خسارتهای ناشی از حوادث محیطی جلوگیری نمی کند؛ اما گستره آن را تا حد زیادی کاهش می دهد.

▪ خسارت به مکانهای تاریخی و باستانی: استفاده بیش از حد و نامطلوب موجب فرسایش و نهایتاً تخریب این مکانها می گردد. بازدید مکرر گردشگران از آثار و ابنیه تاریخی و آلودگی ناشی از دود خودروها در اطراف این بناها، موجب کثیف شدن و تخریب آن ها می شود. در بعضی موارد تماس دستها با اشیای بناهای تاریخی و بالا رفتن جمعیت انبوه از پله ها به آن ها آسیب می رساند.

▪ مشکلات کاربری اراضی: اگر توسعه مطلوب با توجه به اصول بر نامه ریزی درست کاربری اراضی صورت نگیرد، توسعه گردشگری می تواند موجبات بروز مشکل در کاربری اراضی گردد. تسهیلات توریستی ممکن است زمینی را به خود اختصاص دهد که برای سایر کاربری ها مثل کشاورزی، پارکها و...مناسب تر باشد یا اینکه تحت کنترل حفاظتی دقیق قرار گیرد. تسهیلات و امکانات ممکن است شکلی نواری یا توسعه ای تجاری ـ خطی داشته باشد که برای نگهداری زیر ساختها کافی نیست و شرایط ازدحام خطرناکی را ایجاد کرده و منظره ای ناخوشایند پدید می آورد. توسعه خانه ها به منظور گذراندن تعطیلات، مشکلات گسترش عرضی شهر را بوجود می آورد. هتلهایی که احیاناً نزدیک به ساحل یا سایر جاذبه ها ساخته شده اند در معرض خطر بیشتری قرار دارند. بدون کاربری اراضی یکپارچه و طراحی زیر بنایی، ممکن است تأسیسات بیش از حد ایجاد بار نموده و بسوی تراکم و ازدحام و ذخایر آبی و سیستمهای دفع فاضلاب نا کافی رهنمون شوند.

از دیگر اثرات منفی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- فرسایش خاک، رانش زمین، تغییرات خط ساحلی

- آسیب به آبسنگ های مرجانی، نابودی زیستگاههای ساحلی، خشک شدگی یا آلودگی آبهای زیرزمینی

- فشار بر روی منابع آب و انرژی، معابر عمومی ساحلی و دسترسی به کنار دریا و کاربری

- به خطر افتادن بهداشت و سلامتی ناشی از شبکه های ناکافی دفع زباله و فاضلاب.

● چشم‌انداز توسعه شهرهای ساحلی کشور

مناطق ساحلی کشور مناطقی هستند توسعه ‎یافته که به‎عنوان پل ارتباطی وتعامل با سایر کشورهای جهان، تسهیل‌کنندة روابط درونی و بیرونی اقتصاد کشور بوده وضمن کمک به ایجاد تعادل‎های منطقه‎ای، استفاده از موقعیت جغرافیایی و منطقه‌ای کشور، استفادة پایدار از منابع و قابلیت‎ها وحفظ محیط ‎ زیست ، امنیت مناطق داخلی از طریق مرزهای آبی را تضمین نموده و در مجموع به‎عنوان نمادی از توسعه ‎یافتگی کشور عمل می‎نمایند.

در این راستا شهرهای شمالی کشور به‎عنوان الگویی برای استفاده مناسب از توان‎های محیطی، حفظ وارتقای مناظر و چشم‎اندازهای طبیعی و ذخایر ارزشمند اکولوژیکی، قابلیت‎های گردشگری و گذران اوقات فراغت برای مردم کشور وسایر کشورهای منطقه در کنار استفادة پایدار از سایر قابلیت‎‎ها ومزیت‎‎های کشاورزی، صنعتی، خدماتی و فرهنگی در جهت تأمین نیازهای ملی و توسعه صادرات عمل می‎نمایند. شهرهای ساحلی جنوب کشور نیز به‎عنوان نمادی از اقتدار ملی با استفاده از منابع آب‎های آزاد و ظرفیت‎های کشور در زمینة منابع انرژی ومعدنی، قابلیت‎های صنعتی، بازرگانی، حمل و نقل و ترانزیت و همچنین قابلیت‎های علمی و منابع انسانی به‎عنوان خط مقدم تعامل کشور با جهان به‎حساب می‎آیند.

● اهداف بلندمدت ساماندهی شهرهای ساحلی کشور

- استفاده از دریا به‎عنوان دروازه‎های ارتباط و تعامل با سایر کشورها در راستای توسعه همه‌جانبة کشور و برون‎گرایی اقتصادی

- ایجاد زمینه برای توسعه پایدار اقتصادی اجتماعی مناطق ساحلی از طریق بهره‎برداری‎های مناسب از ظرفیت‎های ساحلی

- حفاظت از محیط‎ زیست مناطق ساحلی

- تضمین حق بهره‎برداری عمومی از سواحل و دریا به‎عنوان یک ثروت ملی

- استفاده بهینه از فضا و منابع ساحلی و کاهش رقابت در بهره‎برداری از این منابع میان کاربران

- ساماندهی جوامع انسانی و تأسیسات در مناطق ساحلی وحفظ ایمنی آن ها در مقابل مخاطرات محیطی وامنیتی

● توسعه پایدار شهری و گردشگری

راهکار کاهش یا حذف اثرات منفی گردشگری، توسعه پایدار شهری و اصل برنامه ریزی برای توریسم است. برای رسیدن به هدف توسعه پایدار، برنامه ریزی گردشگری باید به اندازه کافی متمرکز باشد. نه اینکه تحت عناوین سیستم های اکولوژیکی و سیاسی باشد و برای اینکار لازم است تا گردشگری قطعه قطعه موجود، جایگزین یک گردشگری با مقیاس بزرگتر و یکپارچه تر و با آگاهی بسیار بیشتر به وابستگی گردشگری به منابع فرهنگی و طبیعی شده و سیاستها از کمیت بسوی کیفیت هدایت شود.

گردشگری طبیعت را شکل می دهد و بر آن اثر می گذارد. مشکل بسیار بزرگی که امروزه شناخته شده، تصور غلط و توسعه بدون برنامه گردشگری است که می تواند بخش های زیادی از کیفیت محیط طبیعی و انسانی جاذب گردشگر را فرسوده کند. لازم است تشخیص این مشکلات در سطوح ملی و محلی صورت گیرد و بویژه باید به سطح محلی یعنی جائی که اثرات و ارتباطات آشکارترند توجه شود.

مفهوم توسعه پایدار از یک سو وابستگی درونی موجود بین جریانات اقتصادی و زیست محیطی و از سوی دیگر سیاستها را بیان می دارد. توسعه پایدار در حفاظت و نگهداری محیط زیست، رو به رویی با احتیاجات اساسی انسان، گسترش عدالت بین نسل کنونی و نسلهای آینده و بهبود کیفیت زندگی همه مردم بکار گرفته شده است.

اهداف توسعه پایدار عبارتند از:

- توسعه بیشتر آگاهی و فهم مشارکت مهمی که گردشگری می تواند برای محیط زیست و اقتصاد ایجاد کند.

- افزایش عدالت و مساوات در توسعه

- بهبود کیفیت زندگی جوامع میزبان

- فراهم کردن کیفیت برتر تجربیات۱ و آگاهی ها برای بازدید کنندگان و

- بوجود آوردن کیفیت برتر محیط زیست که اهداف فوق الذکر بر روی آن تأثیرگذار هستند.

● نتیجه گیری

توسعه پایدار شهری و گردشگری بازبینی نیازهای کنونی گردشگران و شهرهای میزبان در زمان حال و نگهداری و حفاظت فرصتها برای آینده است. توسعه پایدار شهری و گردشگری به عنوان رهنمونی برای مدیریت کلیه منابع قلمداد می شود. به طریقی که بتوان نیازهای زیبایی شناختی، اقتصادی و اجتماعی را تا زمانی برآورده ساخت که همگنی فرهنگی و سیستم های حفاظت زندگی را ایجاد نماید. با رشد سریع صنعت گردشگری، محیط ساحلی بایستی فشار بیشتری را تحمل نماید. این امر هوشیاری بیشتری را در دستیابی به توسعه پایدار شهری و گردشگری جهت نسلهای آتی را طلب می نماید.

رشد گردشگری منتج به منابع بسیاری برای نواحی ساحلی شده است، اما گسترش بدون برنامه آن هم، بهای زیست محیطی جدی و به طبع اثار جبران ناپذیری در توسعه پایدار شهری به همراه خواهد داشت. مثلاً گردشگری بدون برنامه ریزی و با مدیریت بیمار، در نتیجه آلودگی فاضلاب ناشی از مکانهای استقرار گردشگری، به تخریب زیستگاههای دریایی نزدیک کرانه منجر می گردد. تقریباً تمام شهرهای ساحلی شمالی و جنوبی ایران توان بالقوه برای ارائه گردشگری ساحلی را در حد رضایت بخش دارند که مستلزم برنامه ریزی، سازماندهی و سرمایه گذاری می باشند (البته در توسعه استانهای شمالی کشور باید توجه داشت که این مناطق مبتلا به اضافه رشد جمعیت در واحد سطح گردیده اند). بهبود بخشیدن مدیریت زیست محیطی و تسهیلات گردشگری با معرفی راهها و روشهای کاستن و تصحیح آسیب هایی که بیشتر منابع موجود با آن مواجه شده اند، گام اول جهت نیل به اهداف توسعه پایدار شهری و گردشگری می باشد.

● راهبردهای زیست محیطی شهرهای ساحلی

۱) منابع آلوده کننده محیط در شهرهای ساحلی شناسایی شود.

۲) فرآیندهای تولید کشاورزی، صنعتی و مصرف آب اصلاح شود.

۳) نوع و میزان آلودگیها مشخص شده و در جهت کاهش آن ها اقداماتی صورت پذیرد.

۴) سیستم های جمع آوری و تصفیه فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی، طبق ضوابط و استانداردهای مشخص گسترش یابد.

۵) در مکان یابی تأسیسات توریستی دقت لازم به عمل آید تا از آسیب رسانی به محیط زیست جلو گیری شود.

۶) طرحهای بهره وری از مناطق جاذب برای سرمایه گذاری در نواحی ساحلی باقائل شدن اولویت در حفظ محیط زیست صورت پذیرد.

● راهبردهای عام ساماندهی شهرهای ساحلی کشور

▪ توسعه فعالیت‎های اقتصادی سازگار با ظرفیت‎های زیست ‎محیطی مناطق ساحلی

▪ ایجاد هماهنگی و همسویی و شفاف‌سازی در قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت‎های بخش‎های دولتی، تعاونی و خصوصی

▪ ممنوع نمودن استفاده‎های اختصاصی از حریم سواحل و تأمین دسترسی همگانی به آن

▪ ایجاد زمینة مشارکت همگانی در ساماندهی مناطق ساحلی

▪ حفاظت واحیای زیست ‎بوم‎های ساحلی و دریایی

▪ جلوگیری وتخریب و آلودگی محیط‎ زیست مناطق ساحلی

▪ ارتقاء ظرفیت‎های مقابله با مخاطرات محیطی و حوادث غیرمترقبه

▪ قانونمند کردن شیوه بهره‎برداری، استقرار فعالیت‎ها و ساخت و سازها در مناطق ساحلی همراه با ایجاد بسترهای حقوقی لازم

▪ تأمین امنیت جوامع و فعالیت‎های مستقر در مناطق ساحلی

▪ برقراری نظام‎های حقوقی و مالی ویژه در مناطق ساحلی برای هدایت فعالیت‎های توسعه

▪ ارتقای نقش مؤثر کشور در همکاری‎های منطقه‎ای و بین‎المللی براساس منافع ملی

▪ فرهنگ‎سازی استفاده مناسب از سواحل و دریا

▪ استقرار نظام یکپارچه اطلاعات در مناطق ساحلی

▪ پایش وارزیابی مستمر فعالیت‎ها و اقدامات در مناطق ساحلی

راهبردهای خاص ساماندهی شهرهای ساحلی شمال و جنوب کشور

الف) شهرهای ساحلی شمال

▪ ایجاد تعادل در توزیع جمعیت، متناسب با منابع، توان محیطی وظرفیت تحمل زیست‌بوم‌ها در مناطق مستعد توسعه

▪ اتخاذ ساز وکارهای لازم برای آزادسازی حریم سواحل دریا ورودخانه‌ها، جلوگیری از آلودگی وحفظ محیط زیست و کنترل و نظارت مستمر بر حفاظت از این حریم‌ها

▪ تجهیز و تقویت مناطق مستعد و عرصه‌های مختلف گردشگری و ارتقای سطح مدیریت در ابعاد ملی و فراملی با هماهنگی بین بخشی و درون بخشی با اولویت به‌کارگیری امکانات بخش خصوصی و تعاونی

▪ جاوگیری از گسترش بی‌رویه شهرهای نوار ساحلی و ساماندهی مرکز جدید اسکان جمعیت با توجه به محدودیت‌های نوارهای ساحلی

▪ توسعه حفاظت از اکوتوریسم نوار ساحلی، کنترل و حفاظت از منابع آب وخاک، حفاظت و بازسازی ذخایر منابع زنده دریایی، مقابله با آلودگی‌های محیط زیست دریایی، تخریب جنگل‌ها ونظیر این‌ها همراه با تقویت مدیریت محیط زیست

▪ تجهیز اسکله‌ها و بنادر صیادی، ساماندهی و ارتقاء کیفی ناوگان صیادی،‌ توسعه آبزی‌پروری،‌ افزایش صنایع شیلات و توسعه صادرات از طریق بهبود مدیریت، به منظور تأمین امنیت غذایی کشور

▪ توسعه و تجهیز مبادی ورود و خروج دریایی و افزایش ضریب بهره‌برداری از بنادر وایجاد امکانات مناسب جهت استفاده بهینه از ظرفیت‎های موجود و پاسخگویی به تقاضای روبه‎رشد ترانزیت کالا

▪ تخصیص کاربری اراضی متناسب با توان‎ها وقابلیت‎های محیط ساحلی

▪ استفاده از قابلیت‎های طبیعی منابع آب وخاک جهت توسعه و نوین‎سازی فعالیت‎های کشاورزی

▪ تقویت وتوسعه صنایع وابسته به کشاورزی و صنایع الکترونیک با تأکید بر استقرار صنایع پاک با توجه به محیط‎ زیست حساس نواحی ساحلی وصیانت از آن در مقابل توسعه صنایع ناسازگار با محیط

ب) شهرهای ساحلی جنوب

▪ توسعه و استقرار فعالیت‎های صنعتی مبتنی بر ذخایر و معادن موجود نفت و گاز با تأکید بر صنایع شیمیایی، پتروشیمی، صنایع معدنی وصنایع دریایی متناسب با توان محیطی و با توجه به استقرار فعالیت‎های مرتبط با حوزه گازی پارس جنوبی در سواحل خلیج فارس

▪ ایجاد تعادل در توزیع و ترکیب جمعیت و تقویت مراکز جمعیتی موجود به‎خصوص شهرهای متوسط وکوچک با توجه به چشم‎انداز توسعه فعالیت‎های مستقر در سواحل خلیج فارس وضرورت جانمایی بخشی از آنها در سواحل دریای عمان

▪ تأمین زیر‌ساخت‎ها و فراهم نمودن زمینه توسعه و احداث تأسیسات گردشگری وبهره‎برداری از ظرفیت‎های تاریخی و طبیعی با مشارکت بخش خصوصی و تعاونی به‎ویژه در سواحل خلیج فارس

▪ برخورد اصولی با مسائل اقلیمی و زیست ‎محیطی مانند فرسایش خاک، آلودگی‎های محیط‎ زیست دریایی، دفع فاضلاب و نظیر این‌ها و حفاظت از اکوسیستم نوار ساحلی با تأکید بر زیست ‎گاه‎های حساس و گونه‎های آسیب‎پذیر گیاهی و جانوری به‎ویژه در سواحل خلیج فارس

▪ تقویت وتجهیز اسکله‎ها و بنادر صیادی، حفاظت و بازسازی ذخایر، توسعه صید و پرورش آبزیان، جهت ارتقای سهم صنایع شیلاتی در این منطقه و گسترش صید صنعتی در آب‎های دور متناسب با توان محیطی آن‎ها

▪ توسعه و تجهیز ارتباطات دریایی (کابوتاژ)، تقویت مبادی ورودی و خروجی دریایی وتوسعه زیرساخت‎های بازرگانی به‎منظور استفاده مطلوب‎تر از ظرفیت‎های موجود جهت پاسخ‎گویی به تقاضای روبه‎رشد ترانزیت کالا

بهسازی و توسعه شبکه‎های زیربنایی، تأمین منابع آب و تقویت راه‎های ارتباطی متناسب با استقرار فعالیت و جمعیت، از طریق شبکه‎های ارتباطی سریع و تجهیزات شهری

سیامک یگانه محلاتی

کارشناس مدیریت و بازرگانی دریایی

استان سیستان و بلوچستان-چابهار- اداره کل بنادر و دریانوردی - بندر شهید بهشتی- کارشناس ارزشیابی

فهرست منابع و مآخذ

(۱): ادینگتون، جی، ام؛ بهار ۱۳۷۴، اکوتوریسم، اکولوژی، فعالیتهای تفریحی و صنعت جهانگردی؛ ترجمه اسماعیل کهرم، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، صفحه ۱ و ۹۰ .

(۲): الیوت، جنیفر، آ؛ تابستان۱۳۷۸، مقدمه ای بر توسعه پایدار در کشورهای در حال توسعه ؛ ترجمه عبدالرضا رکن الدین افتخاری و حسین رحیمی، انتشارات مؤسسه توسعه روستایی ایران، صفحات ۶-۴.

(۳): پوروخشوری، سیده زهرا؛ پاییز ۱۳۷۷، «ترویج توریسم پایدار در ناحیه ساحلی»؛ فصلنامه علمی محیط زیست، شماره ۲۴، صص ۱۹- ۹ .

(۴): حلاجی ثانی، مصطفی؛۱۳۷۶، توریسم در رامسر؛ انتشارات معین، تهران، صفحات ۱۱۰ – ۱۵۳- -۱۵۵

(۵): دانه کار، افشین؛ پاییز ۱۳۷۷، « مناطق حساس دریایی ایران»؛ فصلنامه علمی محیط زیست، شماره ۲۴صص ۳۸ – ۲۸ .

(۶): دیبایی، پرویز؛ ۱۳۷۱، شناخت جهانگردی؛ انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، صفحه ۱۴ و صص ۷۸ - ۷۵ .

(۷): سلطانی لرگانی، افسانه؛ ارزیابی زیست محیطی پروژه های سه گانه رودخانه چالوس با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS)؛ پایان نامه کارشناسی ارشد گروه محیط زیست و شیلات، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، به راهنمایی مجید مخدوم، بهمن ۱۳۷۸، صفحه ۱۱.

(۸): کمیته ملی توسعه پایدار؛ برنامه عزم ملی برای حفاظت از محیط زیست؛ انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، بهار ۱۳۷۸، چاپ اول، صفحات ۱- ۳۱- ۵۶- ۹۸ و ۱۰۷.

(۹): مخدوم فرخنده، مجید؛ شالوده آمایش سرزمین؛ مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، بهار ۱۳۷۸، چاپ سوم، صفحه ۵ .

[۱۰]: Batra G.S & A.S. Chawla; Tourism Management, A Global Perspective; Department Of Business Management, Deep & Deep Publication, New Dehli, ۱۹۹۵, PP:۹۵-۹۶.

[۱۱]: Gunn, Clare A. ; Tourism Planning, Basics, Concepts, Cases; Third edition, Toylor & Francis, ۱۹۹۴, PP: ۸۵-۱۰۱.

[۱۲]: Inskeep, Edward; Tourism Planning, An Integrated And Sustainable Development Approach; VNR Tourism And Commercial Recreation Series, New York, ۱۹۹۱, P:۱۴۴,PP:۳۳۹-۳۴۲, P:۳۵۱& ۴۶۰.

[۱۳]: Ketchum, Bostwick H; The Waters Edge: Critical Problems Of The Coastal Zone; The Colonial Press, USA, ۱۹۷۳ ( Second Printing),PP:۸۷-۱۲۷.

(۱۴): اینترنت

۱. http://www.aksiranco.com/All_About_ISO.aspx

۲. http://www.imi.ir/tadbir/tadbir-۱۳۴/article-۱۳۴/۳.asp

۳. http://www.mentaco.com/news/detail.asp?id=۲۶

۴. http://www.moon۴۱۱۶۲.blogsky.com/Printable.bs?PostID=۲

۵. www.mrcmekonk.org

۶. www.un.org

۷. http://www.zanjansadra.com