هنراسلامی در میراث ایرانی

تأملی بر فرهنگ «امامزاده ها و تربت برخی از پاکان و نیکان» به همت بنیاد ایران شناسی

۱) مطالعه در باب بزرگان علمی، دینی، فرهنگی و تربیتی و اخلاقی هر قوم و ملتی و تدوین شرح حال و آثاری که موجب ایجاد حافظه تاریخی در هر قوم و ملتی می‌شود، از جمله وظایف فرهیختگان یک جامعه است که به حفظ میراث تاریخی ـ تمدنی و فرهنگی آن جامعه منتهی می‌شود. از جمله این مقولات، مقوله آشنایی با شرح حال و سرگذشت امامزاده‌ها و پاکان و نیکان هر ملتی است.

بی شک «امامزاده‌ها و تربت پاکان و نیکان» هم از جهت صورت و هم به لحاظ معنی و محتوی در ردیف دیگر انواع میراث تمدنی و فرهنگی و معنوی ما به شمار می‌روند اما از نظر آرمانی و اعتقادی و پاسداری از هویت تاریخی و تحکیم آن با دیگر میراث‌های ما تفاوت ماهوی دارند و به این اعتبار درخور تأمل و مداقه‌اند.

۲) بنیاد ایران‌شناسی اخیراً اثری را در قالب دایرة‌المعارف با عنوان «امامزاده‌ها، تربت برخی از پاکان و نیکان» زیر نظر دکتر حسن حبیبی منتشر کرده است که این کتاب بخشی قابل توجه از طرحی به شمار می‌رود که در باب بررسی مراکز آئینی کشور تهیه و تدوین شده بود.

این اثر پژوهشی شامل تحقیق در باب ۱۱۸ امامزاده مابین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ است که اگر به دیده تحقیق به آن بنگریم در آن به نکته‌های بدیعی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی خواهیم رسید که با بررسی‌های میدانی، کتابخانه‌‌ای و معمارانه حاصل شده است. در بررسی کتابخانه‌ای این پژوهش تقریباً تمامی کتاب‌ها، گزارش‌ها و تحقیقات مکتوب مربوط به بقاع متبرکه و امامزاده‌های تهران، شهرری و شمیران مد نظر قرار گرفته است و آنچه در بررسی میدانی این پژوهش بدان توجه شده همه مسائلی را در برمی‌گیرد که مربوط به ساختار بنا و نیز فعالیت آن می‌شود. در نتیجه در هر مدخل، اصل ساختمان، نکته‌های خاص معماری بنا و تزئینات آن به طور عینی بررسی و به معنی دقیق کلمه نه‌تنها مشاهده بلکه «معاینه» شده‌اند. محققان از تاریخچه بنا و سیر زندگی بنا نیز نه‌تنها غافل نمانده‌اند که این بخش را به عنوان یکی از بخش‌های مهم کار مورد توجه قرار داده‌اند. وجه دیگر حضور انسانی و اجتماعی اصل بنا بوده است که باید به عنوان یک امر اجتماعی، فرهنگی و در عین حال آئینی و مذهبی بدان پرداخته می‌شد که چنین شده است. هر بقعه یا امامزاده به عنوان یک موجود زنده و فعال نه‌تنها در بافت شهری قرار داده شده بلکه در تار و پود زندگی اجتماعی، فرهنگی، عقیدتی و حتی سیاسی و علمی جای داده شده و در واقع به صورت چند وجهی تنیده در هم مورد مطالعه قرار گرفته است.

این اثر که جلد نخست از مجموعه امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان است تنها این اماکن مذهبی را در تهران، شمیرانات و شهرری شامل می‌شود و فهرست آنها در دو بخش تدوین و تنظیم شده است؛بخش اول، معرفی و توصیف بقاع، دربرگیرنده متن اصلی، یعنی مطالب مربوط به ۱۰۵ امامزاده است. بخش دوم، پیوست‌ها است که خود به پنج بخش شامل برخی بقاع و زیارتگاه‌های بی نام و نشان و اختصاصی، اسناد، فهرست‌ها، واژه‌نامه و کتابنامه تقسیم شده است.

۳) علاوه بر جنبه مذهبی و آئینی امامزاده‌ها و اثر مهم آنها در امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی، به گواهی صاحبنظران معماری، زیارتگاه‌های ایران به لحاظ هنری در زمره نظرگیرترین نمونه‌ها و جلوه‌های هنر معماری اسلامی و ایرانی به شمار می‌روند.

در میان اقسام معماری سنتی و مدرن ایران و شاید دیگر کشورهای اسلامی و احتمالاً سراسر جهان، «معماری آرامگاهی» که بقاع متبرکه نیز در زمره آنهاست، دارای خصوصیتی ممتاز است و صرفنظر از جنبه معماری از جنبه‌های دیگر فرهنگی، اعتقادی، هنری، جامعه‌شناختی و مردم‌شناسی و مسائل شهر شناختی قابل مطالعه است.

با نفی تصویرسازی در اماکن مذهبی ذهن خلاق هنرمند مسلمان متوجه برخی مفاهیم انتزاعی و نیمه تجریدی شده است و از مواد گوناگون و ناهماهنگ با یکدیگر و شاید ناموزون و ناتراشیده، معانی و مفاهیم به تمامی هماهنگ و زیبا و موزون پدید آورده است.

نقش‌های بدیع هندسی و اسلیمی از گل و بوته و گیاهان و استفاده از رنگ‌های آرامش‌بخش گوناگون در کاشی‌‌کاری‌ها و کتیبه‌ها و نیز گچبری و استفاده از شیشه و آئینه در درون گچبری‌ها و ساخت مقرنس‌‌ها و استفاده از گچ و کاشی در ایجاد آنها، وارد کردن خط و انواع آن و بهره‌گیری گسترده از خطوط مختلفی که در طول تاریخ خوشنویسی پدید آمده‌اند و ابتکارات گوناگونی که در نوشتن کتیبه‌ها به کار گرفته شده‌اند، دنیایی پرنقش و نگار و شگفت‌انگیز را در تزئینات زیارتگاه‌ها به وجود آورده‌اند. این تزئینات بویژه در ضریح‌ها و صندوق‌های روی قبر و نیز دیوارهای اطراف حرم یا زیرگنبد و نیز آئینه‌کاری رواق‌ها و درهای ورودی حرم و در گنبدها به اوج خود رسیده‌اند. گنبدها و گلدسته‌ها در فضای بیرونی زیارتگاه‌ و درهای خاتم و ضریح‌های نقره‌کاری و طلاکاری شده و صندوق روی قبر عرصه هنرنمایی هنرمند مسلمان و ایرانی دین باور شده‌اند.

۴) اگرچه تاکنون گزارش‌هایی مختصر یا حتی مفصل از امامزاده‌ها و مرقدهای بزرگان در قالب کتاب و پژوهش تهیه و تدوین شده است اما این اثر که کارگروهی بنیاد ایران‌شناسی است به دلیل جامعیت و ذوابعاد بودنش و گردآوردن تعداد قابل ملاحظه‌ای از سرگذشت امامزادگان و بقاع متبرک از دیگر آثاری از این دست متمایز می‌شود و به جرأت می‌توان گفت کاری منحصر به فرد به اهل تحقیق ارائه شده است و با توجه به اطلاعات معماری آرامگاهی که در این اثر گنجانده شده مرجعی قابل تأمل برای محققان هنر اسلامی و علاقه‌مندان معماری ایرانی ـ اسلامی فراهم آمده است که حتی برای مخاطب عام و اهل ذوق هم می‌تواند جذاب و خواندنی باشد.