كاركردهای اجتماعی توحید

برای هر بینش و نگرشی كاركردهای چندی در حوزه های روانی و اخلاقی و منشی و نیز در حوزه های اجتماعی و هنجاری و كنشی می توان ارائه داد

برای هر بینش و نگرشی كاركردهای چندی در حوزه های روانی و اخلاقی و منشی و نیز در حوزه های اجتماعی و هنجاری و كنشی می توان ارائه داد. توحید به عنوان بینش و نگرش اساسی و بنیادین نیز از این امر جدا و مستثنا نیست؛ از این رو می توان برای آن كاركردها را شناسایی و ردگیری كرد.

به نظر می رسد بیش تر از آن كه كاركردهای اجتماعی توحید اشاره و تبیین و تحلیل گردد به كاركردهای عاطفی و معنوی در حوزه رفتار فردی و منشی افراد توجه شده است. در آموزه های قرآنی همه كاركردها مورد توجه و تبیین و تحلیل قرار گرفته است. در این نوشتار كوشش بر آن است تا كاركردهای اجتماعی بینش و نگرش توحید شناسایی و تحلیل گردد و آثار آن در زندگی جمعی و اجتماعی انسان بیان شود. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

● مفهوم توحید

توحید در زبان عربی به معنای حكم به یكی بودن چیزی و در اصطلاح كلامی دانش و آگاهی به یكتایی و یگانگی خداست. (جرجانی؛ كتاب التعریفات؛ ص ۹۶) از این رو متكلمان و فلاسفه مدافع توحید، علم و اقرار به یكتایی خدای یگانه و بی مانندی در ویژگی صفاتش را توحید دانسته اند. (قاضی عبدالجبار معتزلی؛ شرح الاصول الخمسه ص ۸۰) قرآن اصول آموزه های خویش را بر بنیاد توحید نهاد است و به عنوان محور اندیشه و آموزه در همه جا حضور جدی و پررنگی دارد به گونه ای كه می توان مدعی شد كه بدون توحید نمی توان باوری را اسلامی و قرآنی دانست. بی اندیشه توحید همه چیز معنای دیگری خواهد یافت و اسلام و آموزه های آن چیزی جز پوستین بی محتوا نمی ماند.

● كاركردهای اجتماعی توحید

قرآن افزون بر كاركردهای فردی چون آرامش و اطمینان قلب (كهف آیه ۱۴) و ایمنی از عذاب و رهایی از آن (مائده آیه ۷۲و ۷۳) و امنیت و در امان ماندن از خشم و غضبش (انعام آیه ۸۱) و رفع اندوه و حزن و رهایی از گرفتارهای افسردگی (انبیاء آیه ۸۷و ۸۸) و مصونیت از شیطان و وسوسه های آن (نحل آیه ۹۹و ۱۰۰) برای توحید كاركردهای اجتماعی چندی بیان می كند كه در این نوشتار به آنها پرداخته خواهد شد.

۱) ایجاد جامعه سالم و عدالت پیشه

مهم ترین كاركردهای اجتماعی كه قرآن برای توحید بیان می كند، ایجاد جامعه سالم و عدالت پیشه است. جامعه ای كه بر عنصر یگانگی خدا بنا نهاده شود، به این بینش و نگرش دست می یابد كه تنها خداوند است كه هستی را آفریده و انسان را پرورانده و هدایت و مدیریت می كند. هرگونه تبعیض و جدایی میان افراد اجتماع و انسان امری نادرست و باطل است؛ زیرا خداوند همه را به یكسان و از خلقتی واحد آفریده و عناصر وحدت وجودی در آنان پدیدار است. بنابراین هرگونه اختلاف از نظر نژادی و یا برتری های دیگری از این دست در اندیشه و بینش توحیدی مردود شمرده می شود و نگرش افراد مومن و اهل توحید به جامعه و افراد انسانی، نگرشی مثبت و سازنده خواهد بود.

این گونه است كه اصل عدالت و دادگری در جوامع توحیدی ریشه می دواند و در همه حوزه ها خود را نشان می دهد. رعایت عدالت در همه حوزه ها به ویژه اقتصادی از آثار و كاركردهای اجتماعی توحید و بینش و نگرش توحیدی است كه قرآن در آیه ۸۵ سوره اعراف بدان اشاره می كند و از زبان حضرت شعیب(ع) تبیین می كند كه چگونه توحید و عبادت خدای یگانه می تواند در امور اقتصادی و مدیریت آن عدالت را برپا داشته و تقویت نماید، به گونه ای كه افراد و اشخاص جامعه توحیدی همواره روابط اقتصادی خویش را برپایه معیارها و موازین پذیرفته شده عقلانی و عرفی و شرعی سامان می دهند و از تجاوز و تعدی به حقوق مالی پرهیز می كنند و راه قسط و عدالت را می پیمایند.

این اصل آن چنان در حوزه اقتصادی كاركرد عدالت گرایانه دارد كه قرآن در موارد چندی به توحید برای تقویت و تحكیم روابط سالم اقتصادی و اجتماعی تأكید می ورزد و بر اصول توحیدی برای رسیدن به این هدف اجتماعی پای می فشارد. به این معنا كه یكی از مهم ترین سازوكارهای قرآنی برای ایجاد و اجرای عدالت جمعی اجتماعی در همه حوزه ها به ویژه اقتصادی آن تقویت توحید و تأكید بر آن است. (هود آیه۸۴)

۲) حق گرایی در انسان ها و جوامع

از دیگر كاركردهای اجتماعی توحید در آموزه های قرآنی می توان به حق گرایی در انسان ها و جوامع اشاره كرد. شاید همین عنصر است كه موجب می شود كه انسان به سوی عدالت گرایش یابد و در رفتار و كنش اجتماعی خویش اصل عدالت را رعایت نماید. بینش و نگرش توحیدی موجب می شود كه انسان به حق گرایش یابد و از گرایش به باطل دور شود. گرایش به حق و دوری از باطل به معنای امور بسیاری است كه از آن میان می توان به عدالت خواهی و عدالت پیشگی انسان و جوامع اشاره كرد؛ زیرا افراد موحد و اهل توحید از آن جایی كه به حق گرایش دارند، از بی عدالتی و بیداد بیزار می شوند؛ چه بی عدالتی را باطل و در حكم امر ناحق برمی شمارند و می كوشند خویش را از آن برهانند و حتی دامن خویش به اتهام آن نیالایند. قرآن در آیه ۱۴ سوره كهف به این مسئله اشاره می كند كه چگونه توحید موجب می شود تا راه های باطل و شطط را نپیماید.

راه باطل و شطط، راهی است كه انسان را از انجام اعمال درست و حق بازمی دارد. دور شدن از حق (مفردات ص۴۵۳) به معنای قرار گرفتن در افكار و رفتاری است كه آدمی را به ظلم و ستم روا می دارد و از رفتار عقل و عرف و شرع پسندانه دور می سازد. بی عدالتی نیز چیزی جز رفتاری دور از اینها نیست. بنابراین بینش توحیدی است كه آدمی را وادار به حق طلبی و عدالت خواهی می كند. در نگرش قرآنی كسی كه از حق و توحید دور می شود و راه شطط را در پیش می گیرد انسانی سفیه است. سفیه كسی است كه به جای راه راست و یگانه كه وی را به مقصد می رساند هردم راهی را برمی گز یند و به شكلی دمدمی مزاج است. (جن آیه۲ تا ۴) این پراكندگی در انتخاب نه تنها فرد را دچار حیران و سرگردانی می كند بلكه جامعه را نیز دچار سرگردانی در برنامه ریزی و اجرای اعمال مفید و سازنده ای می كند كه می توانست آن را به سعادت برساند.

اشخاص و یا جامعه ای كه دمدمی مزاج است و راه های پراكنده و دور از حقی را برمی گزیند همواره دچار اختلاف و تشتت در آراء و افكار و نیز عمل می شود و به جای آن كه اتحاد و توحید در جامعه تقویت گردد و همبستگی و انسجام را پدید آورد موجب می شود كه جامعه دچار واگرایی و تشتت گردد. از دیگر آثار و كاركردهای اجتماعی توحید می توان به ایجاد انگیزه جمعی در اعمال خیر و استباق و شتاب گیری در اعمال و كارهای خیر و نیكو اشاره كرد. قرآن بیان می دارد كه انسان توحیدمحور و توحیدگرا انسانی است كه دركارهای خیر شتاب می گیرد و در خدمت جامعه و افراد آن تلاش می كند. كار خیر و سبقت به این معناست كه جامعه به یك حالت روحی و روانی رسیده است كه انجام كارهای خیر و عام المنفعه و شتاب در آن برای افراد یك هدف شمرده می شود.

جامعه نه تنها به كار خیر و انجام آن عادت كرده است و كار نیك به عنوان یك عادت اجتماعی و هنجار اجتماعی درآمده است بلكه تلاش برای شتاب و سبقت گرفتن در میان آنان نیز به یك امر عادی و هنجاری تبدیل شده است. (مؤمنون آیه ۵۹ تا ۶۱) حضرت یوسف(ع) در زندان به یاران در بندش با بیان داستانی می كوشد تا نقش و كاركرد توحید را در اعمال خیر و نیكو باز شناساند. وی با اشاره به مسئله بردگی كه در آن زمان گسترش داشته بیان می كند كه اگر شخصی دارای چند صاحب و مالك باشد كه هركسی از آن چیزی بخواهد آیا می تواند به درستی به همه آنها بپردازد و یا می تواند خود را از رنجی كه به جهت اختلاف تقاضاها و درخواست ها پدید می آید برهاند؟

۳) ایجاد وحدت در جامعه

توحید مسئله امروز جامعه ماست. وحدت موجب می شود تا جامعه به اتحاد درآید و هدف مشخصی را در پیش گیرد و برنامه و توان و ظرفیت خویش را برای به دست آوردن آن سامان دهد. این گونه است كه به هدف خویش هم زودتر و هم راحت تر و آسان تر می رسد. اما تشتت در بینش و نگرش موجب می شود كه تشتت در هدف و نیز در راه و كار و برنامه پدید آید و كار خیر به شر و شر به خیر تغییر ماهیت دهد. هركس در پی امری می رود كه به نظرش خیر است و در حالی كه باطل و شر است. تشتت در افكار و آراء و منش و كنش جامعه نتیجه ای جز تشتت در بینش و نگرش آنان نیست. از این رو برای بازسازی امر توحید و وحدت اجتماعی و برنامه ریزی و هدف ضروری است كه نخست بینش تغییر یابد و به شكل توحید واقعی خود را نشان دهد. (یوسف آیه ۳۷ تا ۳۹)

۴) انجام اصلاحات و مبارزه با فساد

از دیگر كاركردهای اجتماعی توحید می توان به اصلاح امور جوامع و مبارزه با فساد اشاره كرد. جوامع توحیدمدار، به جهت بینش و نگرش توحیدی در همه اعمال و حوزه ها می كوشند تا اصلاح امور را سرمشق خویش قرار دهند. قرآن در آیه ۸۵ سوره اعراف به این مسئله اشاره می كند و از زبان شعیب بیان می كند كه چگونه تفكر شرك آلود جوامع را به بحران بی عدالتی سوق می دهد و فساد و تباهی در امور اجتماعی و اقتصادی را سبب می شود.

آن حضرت برای اصلاح رفتار و اعمال فاسد اجتماعی ایشان می كوشد تا نخست بینش و نگرش ایشان را اصلاح كند تا به دنبال آن به طور طبیعی اعمال و رفتار اجتماعی ایشان اصلاح گردد. در آیه ۸۴ و ۸۸ سوره هود این مسئله به خوبی تبیین و تحلیل می شود و از زبان حضرت شعیب(ع) توضیح داده می شود كه آن حضرت برای اصلاح مسایل اجتماعی و بی عدالتی فزاینده در میان اهل مدین و جامعه ای كه چگونه می كوشد تا حد توان خویش به اصلاح بینش و نگرش آنان بپردازد.

اگر جامعه بخواهد از بحران هایی كه موجب نابودی و نیستی طبیعی و یا غیرطبیعی جوامع رهایی یابد می بایست به اصل توحید بازگردد؛ زیرا قرآن در آیه ۷۲ و ۷۳ سوره مائده بیان می دارد كه ایمنی و نجات جوامع از سنت الهی عذاب الهی در گروه اعتقادی به توحید و پرهیز از شرك است. جوامع توحید محور می تواند با اعمال و رفتار خیرخواهانه عناصر طبیعی را در اختیار گیرد و حتی آنها را به سوی خیر جمعی هدایت كند.

در این تأثیرگذاری بر طبیعت و عناصر آن تفاوتی میان عناصر به ظاهر شرورانه چون زمین لرزه و توفان و سیل و مانند آن نیست؛ زیرا توحید محوری و اعمال خیرخواهانه موجب می شود تا آنها در مهار انسان درآید و بركات آسمانی و زمینی برآنان فرو فرستاده شود و بلایا از آنان دور گردد. (كهف آیه ۳۸ و ۴۰ و مریم آیه ۴۸ و ۵۰ و انبیاء آیه ۶۶ تا ۷۲) به هر حال قرآن افزون بر كاركردهای فردی و معنوی توحید در آیات چندی به تحلیل و تبیین كاركردهای اجتماعی توحید در دنیا پرداخته و نشان می دهد كه توحید چگونه در همه امور و حوزه های انسانی تأثیر می گذارد.

كاظم ابراهیمی