كارنامه نقدهای شفیعی كدكنی

شفیعی كدكنی یكی از برجسته ترین ادبای امروز زبان فارسی است كه در حوزه های مختلف ادبیات قلم زده و آثار گرانقدری از خود به یادگار نهاده است, اگر از چهره او به عنوان یك شاعر بگذریم آثاری كه در زمینه ترجمه, تصحیح متون كلاسیك و پژوهش و انتقاد ادبی منتشر كرده هر كدام به تنهایی شایستگی آن را دارند كه جایگاهی شایسته تقدیر در عرصه تحقیقات ادبی معاصر برای صاحب اثر بگشایند

● كارنامه نقد كتاب استاد شفیعی كدكنی

شفیعی كدكنی یكی از برجسته‌ترین ادبای امروز زبان فارسی است كه در حوزه های مختلف ادبیات قلم زده و آثار گرانقدری از خود به یادگار نهاده است، اگر از چهره او به عنوان یك شاعر بگذریم آثاری كه در زمینه ترجمه، تصحیح متون كلاسیك و پژوهش و انتقاد ادبی منتشر كرده‌ هر كدام به تنهایی شایستگی آن را دارند كه جایگاهی شایسته تقدیر در عرصه تحقیقات ادبی معاصر برای صاحب اثر بگشایند.

خصوصاً در زمینه تصحیح متون و تحقیق و تحلیل انتقادی به حق خلف صدق بزرگانی چون علامه قزوینی، بدیع الزمان فروزانفر، ملک الشعرای بهار و شاهرخ مسكوب است كه هر كدام راهی نو بر روی ادبیات امروز ایران گشودند و آثاری چون تصحیح و تحقیق پیرامون اسرار التوحید، موسیقی شعر و صورخیال در شعر پارسی گواهی هستند بر این مدعا. علاوه بر این او بیش از ۱۳۰ مقاله در فاصله چهار دهه عمر علمی خود نوشته ‌است كه موضوع ‌های متنوعی را در بر می‌گیرد و از این مقالات ۳۵ مقاله به نقد كتاب اختصاص دارد كه تاكنون بدانها پرداخته نشده و هدف ما در این مقاله بررسی این نقدهاست.

● دسته بندی نقدها

نقدها از سه جهت قابل بررسی‌اند: یكی موضوع، دیگر زمان نگارش و سوم كیفیت و ارزش. از لحاظ موضوع ۱۱ مقاله به شعر معاصر اختصاص دارد؛ یعنی نقد شعر شاعرانی است كه آثارشان برای اولین بار چاپ می‌شده است، ۱۰ مقاله مربوط به نقد و معرفی نسخه‌های آثار كلاسیك یا تصحیح آنهاست, ۳ مقاله مربوط به شعر سبك هندی است، ۳ مقاله مربوط به آراء و اندیشه‌ها و زندگی ابوالعلاء معری و بقیه موضوع‌های مختلفی را دربرمیگیرد. همچنان كه شاهدیم بیشتر نقدها به شعر معاصر و سبك هندی و معری اختصاص دارد كه این امر حساسیت منتقد را نسبت به این مسائل نشان می‌دهد.

از لحاظ تاریخی قدیمی ‌ترین نقد مربوط به تصحیح دیوان آصفی است كه سال ۱۳۴۳نوشته شده و آخرین آن «نگاهی به طراز الاخبار» است كه بهار ۱۳۸۱ چاپ شده است. آنچه در بررسی اولیه نقدها آشکار می شود این است كه نزدیك به ۷۰ درصد نقدها در دهه چهل یعنی دهه آغازین فعالیت علمی شفیعی نوشته شده و همه نقدهای کتب شعر معاصر نیز در این دهه چاپ شده اند، گویا بیشتر کتب شعری را كه در این دوره چاپ ‌شده مطالعه كرده و بر بعضی از آنها كه قابل توجه بوده اند نقد نوشته است, ولی دردوره‌های بعد دیگر به این مسئله نپرداخته و همچنان كه به عنوان یك منتقد و محقق بیشتر به سوی تصحیح متن رفته، مقالات انتقادی دهه‌های بعد نیز به نقد تصحیح متون یا معرفی نسخه ‌های گمنام اختصاص یافته است.

هنگام بررسی ارزش و كیفیت نقدها آنچه در ابتدا جلب توجه می‌كند تنوع و عدم یكدستی نقدها است كه بخشی از آن به خاطر تنوع موضوعات مورد بحث است و بخشی نیز به خاطر چندوجهی بودن شخصیت علمی نویسنده؛ اما در همه نقدها جنبه‌ های چهارگانه شخصیت علمی او را می‌توان دید, یعنی: شفیعی شاعر, مترجم, مصحح و منتقد و بسته به موضوع یا صاحب اثر این جنبه‌ها پر رنگ یا كم‌رنگ می‌شوند.

تعدادی از این مقالات كه در بخش «كتابهای تازه» مجلات چاپ شده‌ اند از حد معرفی كوتاه كتاب برتر نرفته و نكته خاصی ندارند از جمله: زیر خاكستر: مجموعه شعر علی اكبر سعیدی سیرجانی چاپ۱۳۴۵، فردوسی ‌نامه: مجموعه مقالات و اشعار بهار درباره فردوسی چاپ۱۳۴۵، مثنوی مادهونل و كام كندلا چاپ ۱۹۶۵، در شناخت عبید زاكانی چاپ ۱۳۴۵، اسیر شهرستانی: منتخب غزلهای میرزا جلال اسیر اصفهانی چاپ ۱۳۴۸، نظر جرجانی در باب صور خیال نوشته كمال ابودیب چاپ ۱۹۷۹ كه دراین مقاله ضمن معرفی كتاب و نویسنده به معرفی جرجانی نیز می ‌پردازد.

در مقالات مربوط به نسخ قدیمی نیز دیدگاه خاص و نکته تازه‌ای دیده نمی ‌شود و تازگی مقالات و ارزش آنها به خاطر تازگی موضوعات است از جمله مقاله «دستورزبان عرفان یا عرفان دستور زبان»چاپ ۱۳۷۴ كه به معرفی دو اثر عرفانی یعنی نحو قلوب عبدالكریم بن هوازن قشیری و صرف قلوب صاین‌الدین علی‌تركه اصفهانی می‌پردازد، كه اولی متعلق به قرن پنجم و دومی قرن نهم است. در این دو کتاب نویسندگان از مصطلحات و تعبیرات علم صرف و نحو عربی برای بیان اندیشه ‌ها و تجارب روحانی و عرفانی خود سود جسته ‌اند. در مقاله «چهره دیگر محمد بن كرام سجستانی»چاپ ۱۳۷۷ نسخه گمنامی از یك تفسیر عرفانی قرآن براساس مشرب كرامیه را که به تازگی بدان دست یافته معرفی كرده و نسخه‌های دیگر آن را بررسی می‌نماید و ضمن معرفی نویسنده نسخه، براساس این اثر نویافته چهره حقیقی محمدبن كرام را آشكار می‌نماید و تصویری کاملاً متضاد با تصوری كه اهل علم از این فرد دارند ارائه می نماید.

در مقاله «نگاهی به طرازالاخبار» چاپ ۱۳۸۱ به معرفی این كتاب و نویسنده‌اش عبدالنبی فخرالزمانی (۹۹۸ـ بعد از ۱۰۴۱) پرداخته و ضمن بررسی ویژگی های كتاب، ذوق و سلیقه حاكم بر آن دوره را نقد كرده و آن را به دور از واقع‌ گرایی و گرفتار انواع سوررئالیسم و سمبولیسم‌ های عجیب و غریب می‌داند.

مقاله «حماسه ‌ای شیعی از قرن پنجم» چاپ ۱۳۷۹ به معرفی یك حماسه ناشناخته شیعی اختصاص دارد كه درباره مغازی حضرت علی سروده شده كه ضمن معرفی آن, ارزش¬های واژگانی و نحوی و تاریخی این اثر را نیز ذكر می‌ كند.شیوه کار در مقاله «مقامات كهن و نویافته ابوسعید»چاپ ۱۳۸۰نیز به همین صورت است.

نقد علمی و شیوه کار

در دوجا چهره شفیعی را به عنوان یك منتقد دارای اصول و روش علمی و ذهن منطقی می ‌توان مشاهده كرد: یكی نقد كتاب از صبا تا نیما و دیگری نقد دیوان شعرای معاصر. در نقد از صبا تا نیما ضمن برشمردن عیوب كار نویسنده _ یحیی آرین‌پور _ اصول وروش كار را نیز بدین شکل توضیح می‌ دهد: «به نظر می‌رسد برای تألیف كتابی درباب تاریخ ادب قبل از هر چیز باید مولف برای خودش تعریفی از ادبیات داشته باشد و شعر و نثر در نظر او تعریف آشكاری داشته باشد و چون تاریخ ادبیات چیزی نیست مگر بحث تحلیلی و انتقادی در باب تحولات این دو موضوع اجزای هر یك از این دو موضوع را باید از پیش (ولو به صورت قراردادی) شناخته و بعد به توضیح در باب تحولات آن پرداخت و همچنین نویسنده تاریخ ادبیات یك دوره باید از تحولات شعر یا نثر آن دوره آگاه باشد تا بتواند در مورد ابتكار و تحول یك شاعر یا نویسنده سخن گوید» (۱۳۵۱ :ص ۱۴).

اما در نقد اشعار معاصر از دو نمودار استفاده می ‌كند كه عبارت‌اند از: عاطفه ـ تخیل ـ زبان ـ آهنگ ـ شكل و پشتوانه فرهنگی ـ صعود هنری ـ عاطفه و تعالی انسانی ـ نفوذ در میان مردم , این نمودارها معیار نقد و محک خاص منتقد هستند که به وسیله آنها شعر هر یك از شاعران را سنجیده و میزان تحول و ابتكار و انحراف از نرم را در هر شاخه نمودار مشخص می‌ كند و بدین وسیله ویژگی برجسته شاعر را كشف كرده و به توصیف آن می‌پردازد و آنگاه ضعف‌ ها و كاستی‌ های هراثر را نشان می دهد.

به عنوان مثال زمانی که دفتر از این اوستای اخوان ثالث را نقد می‌كند دو ویژگی را به عنوان خصوصیات برجسته شعر او تشخیص می‌ دهد: «دو خصوصیت برجسته شعر اخوان را از دیگران جدا می‌كند یكی زبان غنی و پرطنین و دیگر جنبه اجتماعی شعر او، راز توفیق او در این است كه گذشته از صداقت ذاتی با میراث فرهنگی این سرزمین آشناست» (۱۳۴۵آ: ۵۷). در بررسی دفتر شعر برخنگ راهوار زمین اسماعیل خویی ویژگی اصلی شعر او را تشخیص كامل زبان شعری دركنار استقلال اندیشه شاعر می‌ داند, پس به توضیح این مطلب می‌پردازد: «كسانی كه در مسئله زبان شعر به نقطه‌ای ثابت رسیده باشند اندك هستند اما خویی به این نقطه رسیده و شعر او ادامه اسلوب استوار شاعران خراسان است»(۱۳۴۶ه: ۱۱۵۹).

هنگام نقد دفتر بیداری جویباران میمنت میرصادقی مهم¬ترین ویژگی شعر او را رسیدن به نوعی استقلال و بینش خاص می‌داند كه نماینده روحیات و عواطف خاص اوست:‌ «پس از فروغ كسی را سراغ ندارم كه به حدی از استقلال و بینش خاص رسیده باشد كه شعرش نماینده روحیات و عواطف خاص او باشد و ضمناً از نظر قدرت بیان و آگاهی به امكانات زبان فارسی و توانایی به القاء مفاهیم ذهنی خویش شعرش از توفیق بهر‌مند باشد غیر از آزاده»(۱۳۴۷ب: ۴۷۰). نكته‌ برجسته‌ای كه در تطبیق نمودارها بر شعر فریدون مشیری آشكار می‌شود میزان شهرت وکثرت طبقه طرفدارانش است, پس نقد را با همین مسئله شروع كرده و به جست و جوی علل شهرت او می‌پردازد: «راز این توفیق را در دو سه خصوصیت شعر مشیری می‌توان جست كه نخستین آنها زبان نرم و هموار و ساده اوست، دیگری طرز بیان سخاوتمند مشیری كه در یك برخورد, مجموعه احساس¬های شاعر را القاء می‌كند و دیگر حكومت نوعی منطق و سنجیدگی بر شعر است كه با نخستین تأمل در شعر مشیری می‌توان بدان رسید وهمچنین زمینه كلی شعر او برداشت¬های ساده از زندگی است.» (۱۳۴۷آ: ۲۱۰-۲۰۸).

در اینجا یك ویژگی دیگر مقالات شفیعی آشكار می‌شود و آن واژه‌سازی و به كاربردن اصطلاحات خاص است، همچنان كه در كتاب هایی چون صور خیال و موسیقی شعر برای اصطلاحات خارجی نقد ادبی معادل فارسی می‌سازد در اینجا نیز اصطلاحات و واژه‌هایی منحصر به فرد به كار می‌برد چنانكه درباره این تصویر به كار رفته در شعر مشیری: «آویخته بر شاخه‌های سرو/پیراهن مهتاب» می‌گوید: « با همه زیبایی و تازگی كه دارد آشناست و من هیچ تعبیری بهتر از كلمه آشنا برای اینگونه ایماژها نمی‌یابم یعنی چیزی كه تكراری نیست؛ اما بیگانه نیز نمی‌نماید و علت این امر نیز روشن است زیرا عناصر تركیبی این ایماژها و نوع روابط میان دو سوی تصویر در شعر گذشته فارسی سابقه بسیار داشته» (۱۳۴۷آ: ۲۱۰).

یکی از نقدهایی که در آن کاملاً شیوه علمی واصول مورد نظر را رعایت کرده نقد دفتر حجم سبز سهراب سپهری است که نه تنها بر اساس نمودارها جنبه های مختلف شعر او را محک می زند بلکه ریشه های سبک شعری او را یافته و عناصر اصلی تشکیل دهنده تصاویرش را کشف می کند, در ضمن او اولین کسی است که در این مقاله به وجود طنز در شعر سهراب اشاره می کند. هرچند شفیعی این نمودارها را اساس کار خود قرار داده است؛ ولی در همه جا حدود آنها را رعایت نمی کند و در بعضی نقدها احساسات فردی بر منطق نمودارها غلبه كرده و جنبه شاعرانه شخصیت او خود را نشان می‌دهد ودر قضاوت از حد نمودارها فراتر می رود ، به عنوان مثال در بررسی دفتر ساز دیگر جعفر كوش آبادی می‌گوید: «كوش آبادی در میان استعدادهای جوان، یعنی در میان این چند هزاری كه دست در كار شعر و شاعری هستند از آن چند تن شاعرانی است كه باید عنوان «اصیل» و «سلامت» بدیشان داد و بزرگترین گواه سلامت و اصالت او گریزی است كه از جلوه‌گر شدن در مطبوعات محترم و صفحات شعری مجلات و شب‌های شعر و دیگر قضایا دارد»(۱۳۴۸ب: ۳۴). واژه‌های «اصالت» و «سلامت» كه از آنها برای توصیف كوش آبادی استفاده كرده بیش از آنکه علمی باشند عاطفی¬اند و شایسته استفاده در یك انتقاد علمی نیستند، علاوه بر این دلایلی را كه برای اثبات مدعای خود آورده نیز دلایلی علمی و قابل پذیرش نیستند و برگرفته از احساس‌اند.

گاه نقدها به شعار نزدیك شده و حالت كلیشه‌ای به خود می گیرد و از واژگان و زبانی استفاده می کند که در برهه های خاصی از جامعه در روزنامه ها و مجلات رایج می شود، به عنوان مثال در نقد دفتر بیداری جویباران میمنت میرصادقی می‌گوید: «این زمزمه‌ها در حدی است كه خواننده آگاهی و بیداری این جویبار لطیف را دریابد و سلامت روح این آینه را در تاریكی بشناسد و بداند كه زن ایرانی, زن اصیل ایرانی چیزی است جز آنچه در مجله‌های زنانه می‌بینیم و آرزوهایی دارد متعالی‌تر از حد هوس‌های بی‌شرمانه روشنفكرنمایان هرزه امروز (۱۳۴۷ب: ۴۷۰).

فهرست منابع ومآخذ

۱- شفیعی کدکنی محمدرضا, عقاید فلسفی ابوالعلا معری, سخن, دوره ۱۵ , شماره ۱, آبان ۱۳۴۳.

۲- ,دیوان آصفی , راهنمای کتاب , سال ۷ , شماره۲, زمستان ۱۳۴۳.

۳- ,تاملی در کنار برکه(کتاب شعر فریدون صالحی), هیرمند, سال۷ , شماره ۲, فروردین ۱۳۴۴.

۴- , نقدی بر کتاب سایه عمررهی, هیرمند، شماره۴ , مرداد ۱۳۴۴.

۵- ,از این اوستا, راهنمای کتاب, سال۹, شماره۱, اردی بهشت ۱۳۴۵.

۶- , ترجمه معلقات سبع, سخن, دوره۱۶, شماره۶, تیر۱۳۴۵.

۷- ,گفت وشنود در زندان ابوالعلا معری, راهنمای کتاب, سال۹, تیر ۱۳۴۵.

۸- , عبید زاکانی, سخن, دوره۱۶, شماره۷, مرداد ۱۳۴۵.

۹- ,لسان التنزیل, راهنمای کتاب, سال۹, شماره۳, شهریور ۱۳۴۵.

۱۰- , ماخ اولا, راهنمای کتاب, سال۹, شماره۶, اسفند ۱۳۴۵.

۱۱- , مثنوی مادهونل وکام کندلا, سخن, دوره۱۶, شماره۱۲, اسفند ۱۳۴۵.

۱۲- , فردوسی نامه ملک الشعرا بهار,به کوشش محمد گلبن, سخن, سال۱۷, شماره۴, تیر ۱۳۴۶.

۱۳- ,رساله عقل و عشق, نجم الدین رازی, به اهتمام تقی تفضلی, راهنمای کتاب, سال ۱۰, شماره۲, تیر ۱۳۴۶

۱۴- ,زیر خاکستر, سخن, دوره۱۷, شماره۴, تیر ۱۳۴۶

۱۵- , نقد بیدل, راهنمای کتاب, سال۱۰, شماره۳, شهریور ۱۳۴۶.

۱۶- ,بر خنگ راهوار زمین, سخن, دوره۱۷, شماره۱۱و۱۲, اسفند ۱۳۴۶.

۱۷- ,بهار را باور کن, سخن, دوره۱۸, شماره۲, تیر ۱۳۴۷.

۱۸- ,بیداری جویباران, سخن, دوره۱۸, شماره۴, شهریور ۱۳۴۷.

۱۹- , بهشت و دوزخ ابوالعلا معری, جهان نو, شماره۱۰و۱۲, زمستان ۱۳۴۷.

۲۰- , شب وپرواز, سخن, دوره۱۹, شماره۱, فروردین ۱۳۴۸.

۲۱- ,از بیان شعری تا بیان منطقی, جهان نو, سال۲۲, شماره۲, خرداد ۱۳۴۸.

۲۲- , کتاب شناسی فردوسی, راهنمای کتاب, سال۱۲, شماره۵و۶, مرداد ۱۳۴۸.

۲۳- , اسیر شهرستانی, سخن, دوره۱۹, شماره۸, دی ۱۳۴۸.

۲۴- , گنجینه های بادآورده (مشاعره), انتقادکتاب, دوره۴, شماره۴, دی ۱۳۴۸.

۲۵- , فقط از صبا تا نیما, کتاب امروز, خرداد ۱۳۵۱.

۲۶- , سیمرغ (نشریه بنیاد فرهنگ ایران), خردوکوشش, دوره۲, دفتر۲و۳,بهار ۱۳۵۲.

۲۷- , نظر جرجانی درباره صور خیال, نشر دانش, سال۳, شماره۳, اردی بهشت ۱۳۶۲.

۲۸- , انتقاد از کیمیای سعادت, نشردانش, سال۳, شماره۶, آبان ۱۳۶۲.

۲۹- , دربازخوانی سنت ها(تصحیح دیوان کلیم همدانی), کلک, شماره۱۳, فروردین ۱۳۷۰.

۳۰- , دستور زبان عرفان یا عرفان دستور زبان, نامه شهیدی, نشرطرح نو, چاپ اول, تیر ۱۳۷۴.

۳۱- ,درباره ترجمان البلاغه, مجله دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی, سال۳۱, شماره۳و۴, پاییز ۱۳۷۷.

۳۲- , چهره دیگر محمدبن کرام سجستانی, ارج نامه ایرج, به کوشش محسن باقرزاده, نشرتوس, پاییز ۱۳۷۷.

۳۳- , حماسه ای شیعی از قرن پنجم, مجله دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی, سال۳۱, شماره۳و۴, پاییز وزمستان ۱۳۷۹.

۳۴- , مقامات کهن ونویافته ابوسعید ابوالخیر, نامه بهارستان, دفتر۴, سال۲, زمستان ۱۳۸۰ .

۳۵- , نگاهی به طراز الاخبار, نامه بهارستان, سال۳, دفتر۵, بهار ۱۳۸۱.

۳۶- عابدی کامیار, درروشنی بارانها, نشرکتاب نادر, چاپ اول,۱۳۸۱.

وحید رویانی

برگرفته از: كتاب ماه ادبیات و فلسفه ، شماره ۹۶

---