نسبت میان ماه رمضان و حضرت ولی عصر عج

درباره نسبت میان ماه رمضان و امام عصر عج به دو گونه می توانیم نظر بیندازیم رویکرد عقلی که فلسفی – عرفانی است و رویکرد نقلی که مبتنی بر آیات و روایات است

نسبت میان ماه رمضان و حضرت ولی عصر (عج)

مقدمه

درباره نسبت میان ماه رمضان و امام عصر (عج) به دو گونه می توانیم نظر بیندازیم: رویکرد عقلی که فلسفی – عرفانی است و رویکرد نقلی که مبتنی بر آیات و روایات است. در این نوشتار، به تفکیک، به مواردی خواهیم پرداخت که به بیان نسبت های نقلی میان ماه رمضان و امام عصر(عج) پرداخته شده است

۱/ نقل شده است که در هر شب از ماه مبارک رمضان، دعای موسوم به دعای افتتاح خوانده بشود. دعای افتتاح را محمد بن عثمان بن سعید ، نایب خاصه امام عصر (عج) از امام عصر (عج) نقل کرده است ( اقبال الاعمال، ج ۱، ص۵۸ و زادالمعاد، ص ۸۶ و بحارالانوار، ج۲۴، ص۱۶۶) دعای افتتاح را گفته اند هرشب ماه رمضان اول تا آخر بخوانند ( تهذیب الاحکام، ، ج۳، ص۱۰۸ و مصباح المتهجد، ج۲، ص۵۷۷ و البلدالامین، ص۱۹۳) و گفته اند خواندن آن مستحب است ( مصباح کفعمی، ص۵۷۸)

دعای افتتاح به طور کلی سه محور دارد: تحمید، استغفار و استدعا و در فرازهای پایانی که استدعاست، اختصاص به دعا درباره حضرت ولی عصر (عج) دارد و دعا یا برای خود امام عصر (عج) است مثل دعای تصلیه، تایید و تحفیف به ملایکه و یا دعا برای حل امور به دست امام عصر (عج) است مثل دعای دولت کریمه و شکایت از فقدان نبی الله (ص) و غیبت ولی الله (ع).

۲/ نقل شده است که در ماه مبارک رمضان، در پایان هر نماز واجب، دعای « اللهم ادخل علی اهل القبور السرور» خوانده بشود خواندن آن در پایان هر نماز واجب، باعث آمرزش گناهان الی یوم القیامه خواهد شد ( مصباح کفعمی، ص ۶۱۷ و بحارالانوار، ج۹۵، ص۱۲۰ و مستدرک الوسایل، ج۷، ص۴۴۷) دعای یاد شده، ۱۴ فراز دارد که در هر یک، رفع یکی از از ابتلایات و گرفتاری ها خواسته شده است. سوال اینست که نسبت دعای یاد شده با وجود حضرت ولی عصر (عج) چیست؟ به نظر می رسد از دو جهت، نسبت خواهند داشت: اول اینکه گفته اند تحقق کامل دعای یاد شده ، زمان ظهور حضرت ولی عصر (عج) خواهد بود ( گفتگوی حجت الاسلام رمضان علی زاده، سایت شبستان و نیز انتظار در بهار قرآن، ص۵) در حقیقت، علت اینکه تا کنون فرازهای دعای یاد شده، برآورده نشده است، اینست که که ظرف تحقق آن، عصر ظهور است بنابراین دعای یاد شده، به منزله دعای ظهور است. انگار دعا می کنیم خداوند ظهور حضرت ولی عصر (عج) را با تمام لوازم و اثار وجودی اش به تحقق برساند.

دوم اینکه گفته اند دعای یاد شده، بعد نماز واجب یومیه خوانده بشود، سرّش شاید اینست که واجبات دینی را به ححل مشکلات دیگران گره بزند و حل مشکلات دیگران را ثمره واجبات دینی قرار بدهد. به بیانی دیگر شاید خواسته اند با این دعا و با تلاش در جهت عملی ساختن فرازهای چهارده گانه دعا، بتوانیم گامی در تحقق فرج امام عصر (عج) برداریم و بدین وسیله به ظهور ایشان نزدیک بشویم. بی تردید، انسان با تلاش در جهت عملی ساختن فرازهای چهارده گانه دعای یادشده، به یک منتظر واقعی تبدیل خواهد شد.

۳/ نقل شده است که شب بیست و سوم ماه رمضان، دعای « اللهم کن لولیک» خوانده بشود و نیز در حال سجده، در حال قیام، در حال قعود، در هر حال و در تمام ماه رمضان و هرگاه امکان داشت و هرگاه در طول عمر خویش یادت بیاید ( الکافی، ، ج۴، ص۱۶۲ و تهذیب، ج۳، ص۱۰۳ و بحارالانوار، ج ۹۴، ص۳۴۹) دعای « اللهم کن لولیک» چنانچه معلوم است، یک زمان اختصاصی دارد، شب ۲۳ ماه رمضان و یک زمان اشتراکی؛ آنچه مد نظر ماست، طمان اختصاصی آنست.

اینکه گفته شده همیشه خوانده بشود، به این دلیل است که دعا، در فرج حضرت ولی عصر (عج) تاثیر دارد؛ اینکه گفته شده ماه رمضان خوانده بشود به این دلیل است که ماه رمضان، ماه استجابت دعاست و استجابت آن قطعی خواهد بود و اینکه گفته شده شب بیست و سوم ماه رمضان خوانده بشود شاید به این دلیل است که شب بیست و سوم در تقدیر امور بندگان ظهور بیشتری دارد لذا تقدیر شدن فرج امام عصر (عج) در این شب، ظهور بیشتری خوهد داشت و شاید به این دلیل است که روایت می گوید تقدیر در شب نوزدهم، ابرام در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است ( الکافی، ج ۲، ص۱۶۹) و در شب بیست و سوم، امضای نهایی، دعای بیشتر می طلبد و شاید به این دلیل است که مرحوم آیت الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی گفته اند که دعا برای تعجیل فرج امام عصر (عج) در شب بیست و سوم، مهم تر و موکدتر است نسبت به زمان های دیگر و در این شب، جهات استجابت دعا، روی آوری به درگاه الهی و پاداش خداوند، مجموعاً جمع اند و ابواب رحمت الهی به واسطه نزول فرشتگان و روح، گشوده تر خواهد بود ( مکیال المکارم، ج۲، ص۶۰) و شاید به این دلیل است که شب بیست و سوم ماه رمضان، شب وقوع صیحه آسمانی است که باعث جَزَع و دهشت خواهد شد ( بحارالانوار، ج ۵۲، ص۱۱۹ و ۱۸۵) لذا خواسته شده که مردم دعای سلامتی امام عصر (عج) را بخوانند و سلامتی او را بطلبند.

ضروری است بگوییم که در کتاب مکیال المکارم، دعاهایی دیگر نقل شده است که در زمان هایی دیگر، دستور به خواندن آن داده اند: تمام ماه رمضان، شب ششم، روز هشتم، شب دوازدهم، روز سیزدهم، روز هجدهم، شب نوزدهم و روز بیست و یکم ( مکیال المکارم، ج۲، ص۵۹) و به جهت اختصار بیان نخواهد شد.

۴/ علامات حتمیه ظهور مهدوی، پنج علامت است که یکی شان، « صیحه آسمانی» است. امام صادق (ع) فرموده اند: قایم (عج) خروج نخواهد کرد مگر اینکه ندادهنده ای نام او را ندا خواهد داد، وسط آسمان، شب بیست و سوم ماه رمضان که شب جمعه است ( الغیبه نعمانی، ص۲۹) روایاتی دیگر هست که صیحه آسمانی را در ماه رمضان دانسته اند ( الغیبه نعمانی، ص۲۵۸ و ۲۵۹) محتوای صیحه آسمانی، دعوت به امام عصر (عج) است ( الغیبه نعمانی ، ص۲۹۰ و موعودنامه، ص۴۶۵)

بنابراین دو سوال خواهیم داشت: اول اینکه چرا صیحه آسمانی اختصاصاً در ماه رمضان است؟ دوم اینکه چرا صیحه آسمانی اختصاصاً در شب بیست وس وم ماه رمضان است؟ شاید بتوانیم بگوییم محتوای صیحه آسمانی، به جهت تعیین حق و باطل نسبت به یکدیگر، با تقدیر مقدرات بندگان ربط دارد و بالاخره کسانی با شنیدن صیحه آسمانی جانب مهدی موعود (عج) را خواهند گرفت و تقدیرشان در آن شب امضا خواهد شد و کسانی جانب کفر و نفاق و بطلان را خواهند گرفت و تقدیرشان در آن شب، امضا خواهد شد؛ شاید بتوانیم بگوییم شب بیست و سوم چون شب قدر است، شب تنزل جبرییل همراه فرشتگان دیگر است ولذا صیحه آسمانی در این شب و در آسمان دنیوی، شنیده خواهد شد. آنچه مسلّم است صیحه آسمانی جبرییل، جزو معجزات و کرامات است و بی جهت نیست که منتسب به حضرت ولی عصر (عج) باشد ولی حقیقت نسبت صیحه آسمانی با ماه رمضان و شب بیست و سوم آن، بر نگارنده مخفی است.

مرحوم آیت الله محمد جواد خراسانی، در کتاب « مهدی منتظر» بر اساس تعدادی روایات بیان می کند که به جز صیحه اسمانی که ندای جبرییل است، ندایی دیگر شنیده خواهد شد با دعوت به باطل که ندای ابلیس است ( مهدی منتظر، ص۲۸۳ و ۲۸۴) همچنین بیان می کند که دو ندای دیگر در ماه رمضان شنیده خواهد شد وقت فجر و وقت غروب خورشید ولی نه حتمیت آن معلوم است، نه منادی آنف نه روز آن و ظاهر آنست که در رمضان دوم، بعد از ظهور شنیده خواهد شد هنمگان جنگ با سفیانی ( مهدی منتظر ، ص۲۸۶)

۵/ بین شب قدر و وجود امام عصر (عج) نسبت عمیقی وجود دارد و از چند جهت می توانیم بگوییم این دو، به هم مرتبطند.به ترتیب روایات، یک به یک بیان خواهد شد.

۱-۵/ روایاتی وجود دارد که نشان می دهد مقدرات هرساله، در شب قدر ، بر « ولی امر» در زمان خویش نازل می شود و به تعبیر امام علی (ع) ، آنان « ایمه محدثون » اند. ( الکافی، ج ۱، ص۲۴۷ و ۲۴۸ و الغیبه نعمانی، ص۶۰ و کمال الدین، ج ۱، ص۳۰۵ و بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۴ و بصایرالدرجات، ج۱، ص۲۲۱) وجود معصومین، ظرف نزول مقدرات است و به واسطه آنان است که مقدرات تقدیر می شود و بعد ساری و جاری ؛ در عصر ما، وجود حضرت ولی عصر (عج)، ظرف مقدرات است.

۲-۵/ روایاتی وجود دارد که نشان می دهد ولایت امام علی و ایمه معصومین (ع) در شب قدر ، مقدر شده است ( معانی الاخبار، ص۳۱۵ و ۳۱۶) بنابراین در شب قدر، که قرآن کریم بر رسول الله (ص) نازل شده است، ولایت معصومین به عنوان ثقل قرآن کریم و بطن آن نازل شده است. شب قدر ، شب تقدیر ولایت معصومین است و شب مقدر شدن وجود امام عصر (عج) به عنوان امام دوازدهم و ذخیر الهی و بقیه الله.

۳-۵/ روایاتی وجود دارد که نشان می دهد شان نزول سوره قدر، رویای پیامبر بوده که حضرت، خوب دیده اند ملک ایشان به دست بنی امیه افتاده است لکن با نزول سوره قدر، به حضرت وحی کرده اند شب قدری که تو داری، برتر از حکومت بنی امیه است؛ حکومت بنی امیه اگر سالیانی بپاید، سرانجام زوال خواهد یات اما ولایت و وصایت نبوی، الی یوم القیامه برقرار خواهد ماند ( کنزالدقایق، ج۱۳، ص۳۶۲ و ۳۶۳ و الدرر المنثور، ج۶، ص۳۷۱ و تفسیر قمی، ج ۲، ص۴۳۱ و الاحتجاج، ج۱، ص۲۷۶ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۹، ص۲۲۰)

۴-۵/ روایاتی وجود دارد که نشان می دهد سوره قدر، دلیل اثبات اماممت معصومین است. امام صادق (ع) فرموده اند شیعیان با سوره قدر، مخاصمه بنمایند چون حجت الهی بر بندگان خویش بعد رسول الله (ص) است ( کنزالدقایق، ج۱۴، ص۳۶۶) می توانیم بگوییم (۱) ملایکه و روح که در شب قدر نازل می شوند، وجود مجرده دارند نه مادی، (۲) وجود مجرده نمی تواند بر وجود مادی ازل بشود بلکه باید بر وجود مجرده نازل بشود، (۳) محل نزول ملایکه و روح، باید متناسب با شان وجودی آنها باشد، (۴) قلب انسان کامل، وجود مجرده است و متناسب با شان وجودی نزول کنندگان، (۵) پس ملایکه و روح بر قلب انسان کامل نازل خواهند شد ، (۶) انسان کامل در حال حاضر، ، وجود حضرت ولی عصر (عج) است پس تنزل ملایکه و روح بر قلب حضرت ولی عصر (عج) است و بدین استدلال، وجود ایشان و نیز شان وجودی ایشان اثبات می شود.

۵-۵/ روایاتی وجود دارد که نشان می دهد « لیله القدر» برای وجود امیرالمومنین و ایمه معصومین (ع) است ( کنزالدقایق، ج۱۴، ص۳۵۹ و ۳۶۰ و کشف الغمه، ج۲، ص۴۴۸ و بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۵) بنابراین لیله القدر، که قرآن در آن شب نازل شده ، ادراک پذیر همگانی نیست و برتری وجودی دارد، اختصاص به وجود امام علی و ایمه معصومین (ع) خواهد داشت و اکنون لیله القدر، اختصاص به وجود حضرت ولی عصر (عج) خواهد داشت.

۶-۵/ روایاتی وجود دارد که نشان می دهد « مطلع الفجر» ، خروج حضرت ولی عصر (عج) است ( تفسیر فرات کوفی، ج۱ف ص۵۸۳ و کنزالدقایق، ج۱۴ ، ص۳۷۲) در این روایت، لیله القدر را وجود فاطمه زهرا (س) دانسته اند و مطلع الفجر، را زمنان قیام حضرت ولی عصر (عج). شاید می خواهد بگوید وجود فاطمه زهرا (س) سلام است و تا آنگاه که قیام مهدوی رخ بدهد، همواره سلام خواهد بود ولی مخفیانه ، چنانچه منزلت شب قدر، مخفی است و در زمان حضرت ولی عصر (عج) که عقل ها، کامل می گردد، سلام فاطمه زهرا (س) آشکارا خواهد شد، منزلت او روشن خواهد گشت و برتری او را همگان خواهند فهمید و شاید می خواهد بگوید « فجر» ، وجود حضرت ولی عصر (عج) است. روایت می گوید منظور از « فجر» که آیه اول سوره فجر است، وجود حضرت ولی عصر (عج) است ( کنزالدقایق، ج۱۴، ص۲۶۷) چنانچه صبح، تاریکی ها را می شکافد، وجود حضرت ولی عصر (عج) تاریکی پیش از خود را خواهد شکافت: تاریکی ظلم، تاریکی جهل، تاریکی کفر.

۶/ روزه بدون ولایت حضرت ولی عصر (عج) مقبول نخواهد بود. د روایت آمده است که اسلام بر پنج چیز، بنا شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت و به هیچکدام ندا داده نشده، چنانچه به ولایت ندا داده شده است؛ مردم آن چها را گرفند و این یک را نهادند ( الکافی، ج۲، ص۱۸) در روایت دیگر بیان می کند که ولایت از آن چهار، برتر است چون ولایت ، کلید آنهاست و والی ، دلیل بر آنها؛ اگر انسان شب نماز بگذارد، روز، روزه بگیرد، تمام مال خویش را صدقه بدهد و تمام عمر خویش را حج برود ولی ولایت ولی الله را نشناسد که او را دوست بدارد و جمیع اعمالش با راهنمایی او باشد، هیچ ثوابی گردن خداوند نخواهد داشت و اهل ایمان نخواهد بود ( الکافی، ج ۲، ص۱۹) د روایت دیگر آمده است که ولایت علی بن ابی طالب (ع) واجب است همانند چهار واجب دیگر ( شرح الاخبار، ج۲، ص۲۷۷) روایت دیگر می گوید هر کدام از آن چهار واجب، رخصت دارند ول ولایت رخصت ندارد و واجب لازم است (الخصال، ج۱، ص۲۷۸) روایت دیگر آورده است اولین چیزی که در قیامت سوال می شود نماز است، بعد به ترتیب زکات و روزه و حج و ولایت و چنانچه به ولایت اقرار نماید، آن چهار واجب او پذیرفته می شود وگرنه رد خواهد شد ( فضایل الاشهر الثلاثه، ص۱۱۱)

از این بیان به دست می آید که اولاً روزه حقیقی، روزه ای است که معرفت حضرت ولی عصر (عج) و اطاعت ایشان را به همراه داشته باشد و به همراه آن باشد. اگر کسی روزه بگیرد ولی امام عصر خویش را نشناسد و در اطاعت او نباشد، روزه اش حقیقی نیست. ثانیاً ارزش معرفت حضرت ولی عصر (عج) و اطاعت او بالاتر از روزه است نه به این معنی که روزه به خودی خود، ارزش ندارد؛ روزه اگرچه ارزش نفسی دارد ولی ارزش نسبی آن که باعث روزه حقیقی است، تنها به واسطه ولایت امام عصر (عج) مشخص خواهد شد. انسان باید بیش از روزه و پیش از روزه به فکر معرفت مهدوی و اطاعت مهدوی باشد ثالثاً کسی که روزه اش بدون قبول ولایت امام عصر (عج) است ثواب نخواهد داشت و تنها رنج گرسنگی و تشنگی را خواهد چشید. به مصداق « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه»، روزه او، روزه جاهلیت خواهد بود نه روزه اسلام. لازم است دقت شود که معرفت و اطاعت، مراتب و درجات دارد و به همین منوال، میزان مقبولیت و میزان ثواب آن مراتب و درجات خواهد داشت.

۷/ ماه رمضان، ماه دعاست ولی بالاترین دعاها، دعای فرج حضرت ولی عصر (عج) است. در خطبه شعبانیه رسول الله (ص) آمده است که نفس ها در این ماه تسبیح است، خواب، عبادت است، عمل، مقبول است و دعا، مستجاب است ( فضایل الاشهر الثلاثه، ص۷۷ و ۸۰ و ۱۰۸) د روایت نبوی آمده است که دعای روزه دار وقتی افطار می کند، رد نخواهد شد ( فضایل الاشهر الثلاثه، ص۸۵) و نیز آمده است که در مواقع نماز، دست خود را به دعا کردن بالا ببرید زیرا برترین لحظاتی است که خداوند نظر رحمت به بندگان خویش خواهد انداخت و دعای آنان را استجابت خواهد کرد ( فضایل الاشهر الثلاثه، ص ۷۸) خداوند به ملایکه خویش امر کرده هیچ کس در این ماه، دعا نکند مگر به استجابت برساند ( فضایل الاشهر الثلاثه، ص۱۲۱) بنابراین دعا در ماه رمضان، مستجاب است ، اکنون سوال اینست که چرا باید در این ماه بیشترین همت و اهتمام انسان، به دعای فرج تعلق بگیرد؟ به نظر می رسد چند وجه می توانیم برشماریم که یکی اینست : فرج امام عصر (عج)، فرج خود ماست. امام عصر (عج) در توقیع شریف خویش فرموده اند : برای تعجیل فرج، فراوان دعا کنید چراکه آن، فرج شماست ( الغیبه طوسی، ص۲۹۳ و کمال الدین، ج۲، ص۴۸۵) در بعضی نسخه ها آمده است: برای تعجیل فرج، فراوان دعا کنید چرا که در آن، فرج شماست ( الخرایج، ج۳، ص۱۱۱۵) در زیارت روز جمعه هست که « هو یومک المتوقع فیه ظهورک و الفرج فیه للمومنین علی یدک و قتل الکافرین بسیفک» (المکیال المکارم، ج ۱، ص۱۸۲) در دعای روز بیست و سوم ماه رمضان آمده که « ان تاذن لفرج من بفرجه فرج اولیایک و اصفیایک من خلقک» (المکیال المکارم، ج۲، ص۶۶) امام صادق (ع) فرموده اند: بر شما باد به تسلیم و رجوع به سوی ما، انتظار امر ما و امر شما و فرج ما و فرج شما ( بحارالانوار، ج۲، ص۲۴۷) شاید معنای فرج ما اینست که غیبت امام عصر (عج) در همین عصر غیبت کبری برای شخصی خاص، ظهور بشود و حضرت برای شخصی خاص، ظهور فردی بیابند چنانچه احوال او پیش از ظهور و پس از ظهور تفاوت نکند و شاید معنای فرج ما اینست که گشایش امور ما از طریق دعا برای فرج امام عصر (عج) است و اگرچه فرج کامل در عصر ظهور است ولی فرج نسبی، شاید به واسطه دعای فرج، در عصر غیبت، به شخصی خاص تعلق بگیرد ( مکیال المکارم، ج۱، ص ۲۵۶) مرحوم آیت الله محمد تقی موسوی اصفهانی وجوه فراوان مبنی بر اینکه دعای فرج، نشانه چیست، بیان کرده اند که به مکیال المکارم، جلد اول، باب پنجم ارجاع داده می شود.

منابع

۱/ کوفی، محمد بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، موسسه الطبع و النشر فی وزاره الارشاد اسلامی، ۱۴۱۰، تهران

۲/ ابن بابویه، فضایل الاشهر الثلاثه، کتابفروشی داوری، ۱۳۹۶، قم

۳/ کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷،تهران

۴/ نعمانی، ابن ابی زینب، الغیبه، نشر صدوق، ۱۳۹۷، تهران

۵/ ابن حیون، شرح الاخبار فی فضایل الایمه الاطهار، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹، قم

۶/ ابن بابویه، الخصال، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲، قم

۷/ ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۵، تهران

۸/ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷، تهران

۹/ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، موسسه الفقه الشیعه، ۱۴۱۱، بیرون

۱۰/ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، دار المعارف اسلامیه، ۱۴۱۱، قم

۱۱/ طبرسی، احمد بن حسن، الاحتجاج علی اهل اللجاج، نشر مرتضی، ۱۴۰۳، مشهد

۱۲/ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، موسسه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴، قم

۱۳/ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الایمه، نشر بنی هاشمی، ۱۳۸۱، تبریز

۱۴/ کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، دارالرضی، ۱۴۰۵، قم

۱۵/ مجلسی، محمد تقی، زاد المعاد، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳، بیروت

۱۶/ قمی مشهدی، محمد، کنزالدقایق و بحرالغرایب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸، تهران

۱۷/ نوری، حسین، مستدرک الوسایل، موسسه آل البیت (ع)، ۱۴۰۸، قم

۱۸/ مجلسی، محمد تقی، بحارالانوار، دار احیاء تراث العربی، ۱۴۰۳، بیروت

۱۹/ صفار، محمد بن حسن، بصایرالدرجات، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴، قم

۲۰/ ابن بابویه، معانی الاخبار، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳، قم

۲۱/ راوندی، قطب الدین، الخرایج و الجرایح، موسسه الامام المهدی (عج) ، ۱۴۰۹، قم

۲۲/ کفعمی، ابراهیم، البلد الامین والدرع الحصین، موسسه الاعلمی، ۱۴۱۸، بیروت

۲۳/ قمی، علی بن ابراهیم، التفسیر، دارالکتاب، ۱۳۶۷، قم

۲۴/ سیوطی، جلال الدین، الدرر المنثور، مکتبه ایه الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴، قم

۲۵/ خراسانی، محمد جواد، مهدی منتظر، لاهوت، ۱۳۸۴، تهران

۲۶/ موسوی اصفهانی، محمد تقی، مکیال المکارم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۹، قم

۲۷/ تونه ای، مجتبی، موعودنامه، مشهور، ۱۳۹۳، قم

میثم امانی